بررسی نظام آموزشی دکترای عمومی دامپزشکی در ایران - سید میلاد واحدی

حکیم مهر - بررسی نظام آموزشی دکترای عمومی دامپزشکی در ایران - سید میلاد واحدی / سردبیر پژواد

بررسی نظام آموزشی دکترای عمومی دامپزشکی در ایران

سید میلاد واحدی

دانشجوی دکترای عمومی دامپزشکی دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران، عضو انجمن علمی دانشجویی میکروبیولوژی دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران

Milad_vahedi@ut.ac.ir

شماره تماس: 09363476960

پس از انقلاب اسلامی ایران ستاد انقلاب فرهنگی و وزارت فرهنگ و آموزش عالی، برنامه آموزشی رشته دامپزشکی را با در نظر گرفتن نیازهای کشور تهیه و تنظیم نمود. آنچه شما در قالب رشته دامپزشکی می خوانید و می آموزید نتیجه برنامه ریزی‏هایی است که طی سال‏های 1359 تا 1361 صورت گرفته است. البته این برنامه‏ریزی‏ها با توجه به نیازها و سیاست‏های آن زمان کشور بوده است. هدف این نوشتار بررسی کفایت این نظام آموزشی در حال حاضر و با توجه به تغییرات فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و همچنین سیاست‏های روز کشور است.

ستاد انقلاب فرهنگی در سال 1364 انجمنی به نام انجمن تحصیلات دامپزشکی و آموزش تخصصی (Veteinary Education and Specialized Training(VESTC)) تشکیل داد. اهداف این انجمن شامل:

1)      ایجاد هماهنگی بین دانشکده‏های دامپزشکی، مراکز تحقیقاتی و مراکز خدمات دامپزشکی کشور

2)      بهبودی سیستم آموزش دامپزشکی و ایجاد دوره‏های تخصصی

3)   ایجاد ارتباطات علمی مابین دانشکده‏های دامپزشکی، مراکز تحقیقاتی و ارگان‏های اجرایی در جهت آموزش و تخصصی ساختن نیروهای انسانی

4)      سازگار ساختن نظام آموزشی دامپزشکی برای دوره‏های تخصصی در جهت برنامه‏های سلامت و اقتصادی و سایر نیازهای کشور

این انجمن از 10 استاد شناخته شده، روسای دانشکده های دامپزشکی و رئیس موسسه تحقیقات دامپزشکی رازی و رئیس وقت سازمان دامپزشکی که جمعا 17 نفر می‏شدند، تشکیل می‏شد. اعضای این انجمن بر اساس نیازهای روز دوره‏های زیر را در رشته دامپزشکی در نظر گرفتند و برنامه‏های آموزشی هر کدام را تدوین نمودند:

1)      دوره آموزش واکسیناسیون دامپزشکی

2)      دوره آموزش تکنسین دامپزشکی

3)      دوره آموزش دکترای دامپزشکی

4)      دوره آموزش تخصصی دامپزشکی

و اینگونه پایه و اساس نظام آموزشی دکترای عموی دامپزشکی امروزی ریخته شد (Rad and Teshfam, 1988).

گرچه نظام آموزشی دامپزشکی در کشورهای مختلف متفاوت است، اما می‏توانیم کفایت نظام آموزشی را در کشورمان با توجه به نحوه عملکرد دانش‏آموختگان، نظر دانشجویان و همچنین بررسی وضعیت این رشته در جامعه مورد ارزیابی قرار دهیم. صنعت دامپزشکی پس از صنعت نفت دومین صنعت بزرگ کشورمان است، بنابراین نمی‏توان گفت نگاه تخصصی به این رشته امری غلط و نا به جاست. می‏توان سیستم آموزشی را به سه مبحث زیر تقسیم کرد و هر کدام را به صورت جداگانه بررسی کرد:

1)      واحدهای آموزشی

2)      پذیرش دانشجویان

3)      گزینش و آموزش اساتید

دامپزشکی علم وسیعی است، به گونه‏ای که آموزش آن حتی به صورت عمومی بیش از شش سال را می‏طلبد. حال اگر در اصول آموزشی اشتباه کنیم، دامپزشک عمومی شخصی خواهد شد که از هر شاخه این علم وسیع کمی می‏داند اما علمش به کارش نمی‏آید. با توجه به شرایط کشور و پیشرفت صنعت طیور، دامپروری، افزایش روزافزون تمایل مردم به نگه‏داری حیوانات خانگی، نگاه عمومی و همه‏چیزدانی (لغت مناسب پیدا نشد!) حتی در مقطع دکترای عمومی دامپزشکی صلاح نیست. کمی دقیقتر می‏شویم و به صورت مقاطع علوم پایه، پیش درمانگاهی و درمانگاهی به بررسی وضعیت آموزشی می‏پردازیم.

در دوساله اول دکترای عمومی دامپزشکی که دروس علوم پایه تدریس می‏شود، گرچه نیاز به تغییر در محتوای دروس و تعداد واحدهای اختصاص داده شده احساس می‏شود، اما تغییر در عناوین آن‏ها کاری عاقلانه به نظر نمی‏رسد. شاید تجدیدنظر در محتوای دروس آموزشی و خارج کردن آن از حالت خشک و کسل‏کننده و اضافه کردن مباحث کاربردی به جذابیت این دروس بیافزاید. نیاز به این تغییر در واحدهای درسی زیادی همچون آناتومی، فیزیولوژی، بیوشیمی بیشتر به چشم می‏آید.

آنچه که از نام رشته یعنی "دامپزشکی" به ذهن خطور می‏کند با آنچه که در دوساله دوم آموزش داده می‏شود کاملا متفاوت است. عمده مطالبی که در دوساله دوم تدریس می‏شوند به Veterinary Science مربوط می‏شود تا Veterinary Medicine. این در حالی است که رشته‏های موازی با مباحثی که تدریس می‏شوند نیز در کشورمان وجود دارد. منظور چیست؟ مهندسی شیلات، کارشناسی مواد غذایی و مهندسی دامپروری رشته‏هایی هستند که مباحث مربوط به آن‏ها در دوساله دوم دامپزشکی کم و بیش تدریس می‏شوند و این در حالی است که رشته‏های تخصصی مربوط به آن‏ها وجود دارد. آموزش مطالبی که ارتباط چندانی با دامپزشکی ندارند، جای بسی تعجب دارد. آیا واقعا کار دامپزشک پرورش گاو و گوسفند، ماهی یا کنترل کیفی مواد غذایی در کارخانجات تولیدکننده مواد غذایی است؟ (مواردی همچون بازرسی گوشت و شیر چون بحث بیماری‏های زئونوز در میان است، از این قضیه استثنا هستند.) پرداختن به مباحث بالینی بیشتر و حذف یا کاستن این واحدها می‏تواند کمک شایانی به سودمندی نظام آموزشی و کارآمدی فارغ‏التحصیلان کند. اینگونه جایگاه دامپزشک و سایر رشته‏ها حفظ می‏شود و هر کدام به تخصص خود خواهند پرداخت. در برخی از دورس این دو سال کمتر توجهی به مباحث کاربردی و بالینی می‏شود و این در حالی است که این مباحث در دوره پیش‏درمانگاهی (مقدمات بالینی) تدریس می‏شوند. این ضعف را در مباحث فارماکولوژی و انگل‏شناسی بیشتر می‏بینیم. قرار دادن واحدهایی همچون فارماکولوژی بالینی (به جای چند واحد از 7 واحد فارماکولوژی) و همچنین تدریس مباحث بیشتر در ارتباط با نشانه‏های بالینی انگل‏ها در حیوانات (به جای اصرار بر حفظیاتی همچون شجره‏شناسی انگل‏ها و چرخه‏ آن‏ها) لازم به نظر می‏رسد. شاید همین نگاه کاربردی و بالینی دروسی همچون میکروبیولوژی و پاتولوژی است که رضایت دانشجویان (هر چند اندک) را سبب شده است. در کل باید گفت بررسی مباحث آموزشی و واحدهایی که در این دوسال ارائه می‏شود نیاز به بازبینی جدی دارند.

در نهایت به دوساله پایانی می‏پردازیم. دورانی که احساس می‏شود بیشترین کم‏لطفی‏ها در حق آن شده است. معایبی که وجود دارد، ماهیت بالینی رشته دامپزشکی را زیر سوال برده است. هر چند ممکن است در دهه 60 که برنامه‏ریزی‏ها صورت گرفته بود، نیاز به آموزش مباحث بالینی آنچنان که هم‏اکنون الزامی به نظر می‏رسد، احساس نمی‏شد، اما امروزه با توجه به پیشرفت علم دامپزشکی، روش‏های نوین درمانی در دام‏های بزرگ، کوچک و طیور و ... ، پرداختن بیشتر به علوم درمانگاهی از نیازهای مبرم این رشته است. اختصاصی شدن علوم داخلی، عفونی، طب اورژانس، رادیولوژی، جراحی، مامائی و ... ما را به سمت بالا بردن ساعات آموزشی این مباحث می‏کشاند. ساعت‏هایی که طی دوساله دوم با آموزش دروس نامربوط و یا اضافی هدر می‏رود. همچنین اجبار به آموزش دروس بالینی شاخه‏های مختلف (دام بزرگ، دام کوچک، طیور و ...) امری عجیب به نظر می‏رسد. منظور این است علاقه فردی ملاک نیست و برای مثال کسی که به علوم دام بزرگ علاقه دارد، موظف به گذراندن دوره‏های مربوط به دام‏کوچک ، طیور و ... ، آن هم با تمامی جزئیات است. با توجه به شرایط موجود در کشور و زمینه‏های شغلی موجود، تخصصی‏تر کردن رشته دامپزشکی حتی در مقطع دکترای عمومی به نظر مفید است. اما این امر چگونه امکان‏پذیر است؟ می‏توان با در اختیار قرار دادن واحدهای مختلف بالینی (دام بزرگ، دام کوچک و طیور و ...) و قرار دادن سقفی برای اخذ واحد در دوسال آخر به آموزش دامپزشکان عمومی متخصص کمک کرد (برای مثال 100 واحد در مباحث مختلف در اختیار دانشجو قرار داده می‏شود و دانشجو بر حسب علاقه موظف است 70 واحد برگزیند. این کار در بسیاری از کشورهای دنیا در حال اجرا است.). بدین صورت هر فرد بیشتر در زمینه‏ای که علاقه دارد و تصمیم دارد در آینده در آن فعالیت کند، آموزش می‏بیند. این امر نه تنها به افزایش انگیزه دانشجویان کمک می‏کند، بلکه فارغ‏التحصیلان در زمینه کاری خود متخصص بار می‏آیند. با تغییرات پیشنهادی می‏توان امید داشت که در آینده کمبود متخصصین در این رشته احساس نشود و به فردای دامپزشکی امیدوار بود.

اکنون به دو مبحث دیگر پذیرش دانشجو و گزینش اساتید می‏پردازیم. طبق مطالعاتی که بر روی همخوانی تیپ شخصیتی دانشجویان دامپزشکی کشور با رشته تحصیلی‏شان صورت گرفته است، 25 درصد از دانشجویان از لحاظ تیپ شخصیتی با همخوانی پایین یا کاملا ناهمخوان با رشته بوده‏اند که این میزان به نظر قابل قبول می‎‏باشد (Bahonar, et al., 2010). مسئله دیگر در مورد پذیرش دانشجویان این رشته، بالا بودن پذیرش دختران نسبت به پسران است. در این مورد گرچه در برخی شاخه‏ها با توجه به نیاز به قدرت بدنی بالا گرایش پسران بیشتر دیده می‏شود اما در سایر موارد برتری جنسیتی محسوسی احساس نمی‏شود. هر وقت این بحث به میان می‏آید، جای فرهنگ‏سازی و تغییر نگاه مردم به اینکه یک زن دامپزشک هم می‏تواند دامپزشکی ماهری باشد، حرف از کاهش پذیرش دختران به میان آمده است.

در بحث گزینش اساتید، به کارگیری اساتید جوان و تزریق نیروی تازه در کنار استفاده از اساتید با تجربه (و نه سالخورده) می‏تواند طراوت و شادابی را در آموزش تجدید نماید. برگزاری دوره‏های آموزشی و آشنایی با روش‏های نوین آموزشی برای اساتید لازم است چون غیر این نیست که استاد در جایگاه تعلیم و آموزش دانشجوست و همواره باید به جدیدترین روش‏های آموزشی آگاه باشد. القای مفهوم اینکه آموزش چیزی جز تخته و جزوه است و اینکه آموزش پویا و دوطرفه (استاد-دانشجو) نتیجه‏ای بهتر دارد، می‏تواند در پیشرفت آموزش نقش عمده‏ای داشته باشد. بازبینی در مباحث آموزشی و رونمایی از نگاه نو علمی در آموزش مسلما بازخورد مناسب دانشجو را به همراه خواهد داشت. چیزی که سالیان سال است در آموزش دامپزشکی به آن توجه نمی‏شود.

در کشورهای مختلف هر چند سال یکبار نظام آموزشی دامپزشکی کشور مورد بررسی قرار می‏گیرد و معمولا با کشورهای پیشرفته مقایسه می‏شود. این رخداد حتی در کشورهای عربی، کشورهای آمریکای جنوبی مانند مکزیک و بسیاری کشورهای دیگر صورت می‏گیرد و نتیجه نهایی به صورت مقاله در مجلات به چاپ می‏رسد (Berruecos, J.M. et al, 2004; Hailat, 2005; CHOU, et al, 2008). این درحالی است که این امر به ندرت در کشورمان صورت گرفته است یا اگر گرفته نتایج آن در اختیار عموم قرار داده نشده است. نیاز به بازبینی و تغییرات کلی و جزئی در نظام آموزش دامپزشکی بیش از پیش احساس می‏شود. امید است با عملکرد صحیح مسئولین ذیربط در سال‏های آتی شاهد تغییرات اثر بخشی باشیم.