آشنایی با زاغ بور / پرنده ناشناخته کویر ایران

حکیم مهر -  زاغ بور ایرانی، نه تنها در میان بیشتر مردم کشور ناشناخته است بلکه پرنده شناسان هم چیز زیادی از آن نمی‌دانند.
پرنده‌ای منحصربه‌فرد که رنگ نخودی نارنجی‌اش باعث تفاوت چشمگیر آن با دیگر کلاغ‌سانان شده است.

بال‌هایش نوار سفیدی دارد که در انتها با سیاهی اعجاب‌انگیزی آذین شده و هنگام تابش خورشید بازتابی سبز آبی از خود نشان می‌دهد. این پرنده زیبا فقط خاص ایران است،

اگر چه نام زاغ بور با تلاش یکی از کارشناسان طبیعت ایران، (جمشید منصوری) به «زاغ ایرانی» تغییر کرد اما از نوع زندگی و رفتار این پرنده کنجکاو و جستجوگر که معمولا در بیابان های یزد، سمنان، فارس و حتی خراسان روی شاخه‌های قیچ مشاهده می‌شود چیز زیادی نمی‌دانیم.

اخیرا یکی از خبرگزاری ها در گزارشی، این پرنده‌ را خجالتی، انزواطلب و انسان‌گریز معرفی کرده بود حال آن که قضیه دقیقا عکس است و رفتارها و تعامل ویژه «زاغ بور» با انسان‌ها و چوپان‌ها باعث شده از او با عنوان «خروس گله» یاد کنند. پرنده‌ای که بیشتر، دویدن را به پرواز کردن ترجیح می‌دهد.

رفتار زاغ بور براستی غریب است. بیشتر وقت‌ها در حال دویدن است. بعضی از آنها با دیدن انسان یا خودرو احساس خطر کرده و فرار می‌کنند اما برخی دیگر ترس چندانی از انسان ندارند، البته فاصله ایمنی را رعایت می کنند.

این پرنده از نظر چوپانان، خوش‌یمن محسوب می‌شود.

زاغ بور لانه‌‌اش را در میان بوته‌های بیابانی می‌سازد و کف لانه را با پشم گوسفند، الیاف گیاهی و گل می‌پوشاند. این پرنده اواسط اسفند ماه، زمانی که هنوز سردی زمستان در دشت می‌وزد، 4 تا 6 عدد تخم شیری رنگ خالدار می‌گذارد. جوجه‌ها پس از حدود 20 روز سر از تخم بیرون می‌آورند، البته با چشم‌های بسته و جالب‌تر آن که بدنشان بدون پر است. لارو پروانه‌ها غذای اصلی این جوجه‌ها را تشکیل می‌دهد. جوجه‌ها تقریبا پس از 15 روز از لانه بیرون می‌آیند تا همراه پدر و مادرشان روی زمین بدوند و زندگی ویژه این پرنده منحصربه‌فرد ایرانی را بیاموزند.

زاغ بور پرنده‌ای قلمروطلب است. وقتی در محدوده‌ای یک جفت از این پرندگان مشاهده شد باید مطمئن بود که به شعاع 500 متری نمی‌توان زاغ بور دیگری دید.

زاغ بور صدایی دلنشین و آهنگین دارد که این ویژگی بر جذابیتش افزوده است.

زمانی که آواز ریز ممتد و پشت سر هم این پرنده نظرتان را جلب کرد مطمئن باشید دارد با آوازش شما را از لانه‌ خود دور می‌کند و پرهای سرش را مانند تاج باز کرده دمش را نیز می‌گسترد و برشاخه بلند آنقدر جلب نظر می‌کند تا احتمال خطر از لانه و جوجه‌هایش دور شوند.

زاغ بور می‌تواند به عنوان یکی از مهم‌ترین مظاهر طبیعت ایران زمین به جهانیان معرفی شود و گردشگران و مشتاقان طبیعت را به سوی کویرمرکزی ایران بکشاند، اما...

برای دیدن زاغ بور به دشت‌های مرکزی ایران سفر کنید؛ بویژه در اوایل تابستان و پاییز بسیار فصل‌های مناسبی است حتی این پرنده‌ها به کنار جاده می‌آیند زیرا عادت کرده‌اند به تغذیه از غذاهایی بپردازند که مسافران در حاشیه جاده (از خودروها‌ بیرون) می‌ریزند.

زاغ بور مانند کلاغ‌سانان بذر گیاهان را جمع‌آوری و پنهان می‌کند تا زمستان یا هنگام کمبود غذا ذخیره‌ای داشته باشد، اما همانند هم نوعانش جای بسیاری از دانه‌ها را فراموش می‌کند و به این ترتیب باعث انتشار بذرها و رویش گیاهان می‌شود.

یادآوری این نکته‌ها خالی از لطف نیست: از میان 517 گونه پرنده که در آسمان ایران پرواز می‌کنند 70 درصدشان مهاجرند. همچنین خانواده، کلاغ‌سانان گسترده‌ترین و باهوش‌ترین گونه‌های پرنده‌ها هستند پرندگانی اجتماعی با نوک، بال، دم و پاهایی قوی. در این خانواده، پرندگان نر و ماده هم شکل‌اند.

اعضای این خانواده در زیستگاه‌های مختلفی بسر می‌برند: کلاغ ابلق و زاغی در مناطق مسکونی و باغ‌ها، جی‌جاق و کلاغ جنگلی در جنگل‌ها، زاغ نوک سرخ و زاغ زرد در کوهستان‌ها، زاغ بور در بیابان‌ها و دشت‌های وسیع و گونه‌های دیگر این خانواده، کشتزارها و زمین‌های بایر را ترجیح می‌دهند.

این پرندگان، نه تنها تخم پرندگان دیگر را می‌خورند بلکه از همه چیز اعم از حیوانی و گیاهی تغذیه می‌کنند. از دیگر اعضای این خانواده می‌توان زاغ خالدار، کلاغ گردن بور، کلاغ هندی، کلاغ سیاه و غراب و... را نام برد.

ویژگی‌های زاغ بور

زاغ‌بور پرنده‌ای است مختص مناطق بیابانی ایران. گونه‌ای است اندلیک یا بومی و انحصاری، اندلیک ایران یعنی گونه‌ای که تنها در کشور ایران مشاهده می‌شود و در هیچ جای دیگر دنیا وجود ندارد.

طول بدن این پرنده 20 * 25 سانتی‌متر است، رنگ بدنش خاکی تا قهوه‌ای روشن است. زیستگاه زاغ بور مناطق بیابانی توران، نایبندان طبس و بخش شرقی پارک ملی کویر است و به طور کلی حوزه پراکنش آن از شمال به استان خراسان و سمنان و از جنوب هم تا شمال کرمان و سیستان است. تعداد دقیق این پرنده مشخص نیست اما ذخیره‌گاه زیستگاه توران بیشترین تعداد این پرنده را در خود جای داده است. زاغ‌بور در قلب بیابان‌ها زندگی می‌کند و دسترسی به آن آسان نیست.

متاسفانه با این‌که گونه زاغ بور تنها پرنده خاص ایران است ولی در مورد آن اطلاعات زیادی در دسترس نیست، شاید یکی از دلایل این باشد که در بیابان‌های دور از آبادی و کم دسترس زندگی می‌کند و با جثه کوچکی که دارد کمتر به چشم‌ می‌آید و مطالعه رفتارهایش برای محققان سخت شده است.

همین اندک مطالعات پراکنده درباره این پرنده نشانگر آن است که از وضعیت زیستی، جمعیت و حتی پراکنش قطعی زاغ بور اطلاع چندانی در دست نیست و نمی‌توان اظهارنظر قطعی کرد، اگرچه به نظر می‌رسد خطری جدی نسل این پرنده را تهدید نمی‌کند، اما همین بی‌اطلاعی و کم اطلاعی، می‌تواند دلیل منطقی برای هراس طبیعت‌دوستان از خطر انقراض احتمالی این پرنده خوش‌یمن و منحصربه‌فرد ایران باشد.