نقش دامپزشکی در بهداشت عمومی - دکتر حسین‌علی خادمی

تعداد بازدید: ۳۰۹۳

تاریخ انتشار: 08 November 2015 - ۱۷ آبان ۱۳۹۴ - ۱۷:۰۵

نقش دامپزشکی در بهداشت عمومی

تالیف و تحلیل موضوعی: دکتر حسین علی خادمی

کارشناس اداره کل دامپزشکی استان البرز

با پیشرفتها در صنعت دامپروری و صنایع مرتبط با محصولات دامی، توسعه زندگی شهری و نگهداری حیوانات خانگی مانند پرندگان زینتی، آکواریوم ها، سگ های نگهبان و ... حوزه فعالیت دامپزشکی بسیار گسترده تر از زمان بدو تاسیس گردیده است، بطوریکه هم اکنون حدود 8500 نفر دامپزشک با درجه علمی دکتری عمومی و PhD در بخش دولتی (76%) و خصوصی (24%) در مراکز مهم علمی-تحقیقاتی-اجرایی مشغول خدمت هستند (2). برخی از این مراکز عبارتند از : بیمارستانها و درمانگاههای دامپزشکی مجهز به بخشهای مشابه در پزشکی، آزمایشگاه ها و داروخانه های دامپزشکی، مراکز واکسیناسیون دام و طیور، کارخانجات ساخت دارو و واکسن، انستیتو رازی، پاستور، پژوهشگاه رویان، ناظر بهداشتی در کشتارگاههای دام و طیور- کارخانجات فرآوری و بسته بندی انواع محصولات دامی و تولید فرآورده های گوشتی.

امروزه در برخی دانشکده های دامپزشکی دنیا تغییراتی در برنامه های درسی داده شده است تا دامپزشکان نقش بیشتری در تامین بهداشت عمومی داشته باشند. دروسی مانند اپیدمیولوژی و بوم شناسی بیماریهای مشترک انسان و دام، بیماریهای ناشی از مواد غذایی حاصله از دام، جمعیت شناسی حیوانات، تولید توزیع مواد غذایی و استراتژی ایمنی مواد غذایی و امنیت غذایی از آن جمله هستند. علاوه بر این در برخی کشورها مانند آمریکا بر اساس شعار "یک طب، یک سلامت" ارزش فوق العاده برای نقش دامپزشکی در بهداشت عمومی قائل شده اند. برای مثال تربیت و به کارگیری اپیدمیولوژیست های دامپزشکی در طب پیشگیری و آژانس بهداشت عمومی کانادا PHAC Public Health Agency of Canada)) و تأسیس بخش بهداشت عمومی دامپزشکی در مرکز کنترل و پیشگیری از بیماریها CDC Centers for Disease Control and Prevention ) ) میتوان نام برد (3).

علیرغم اینکه علم دامپزشکی با سلامت دامها مرتبط است، نقش مهمی در حفظ و ارتقاء بهداشت جمعیت انسانی ایفا می کند. بنا بر اعلام سازمان جهانی بهداشت W.H.O از میان 1709 عامل بیماریزا و عفونی، 832 عامل معادل 49 درصد و از میان 156بیماری نوپدید 114 مورد معادل 73 درصد از حیوانات به انسان منتقل می شوند (1). بر اساس یک گزارش در ایالت اوهایو آمریکا بیش از 48 درصد بیماریهای گزارش کردنی به دپارتمان بهداشت، زئونوز و بسیار خطرناک بودند. طبق آمار سازمان جهانی بهداشت 75 درصد بیماریهای نوپدید در 10 سال اخیر منشأ حیوانی داشته اند 4. بیماری هاری، کیست هیداتید، تب مالت، سیاه زخم، آنفلوانزای پرندگان، جنون گاوی یاBSE (Bovine Spongiform Encephlopathy) ،تب کیو، تب خونریزی دهنده کریمه کنگو CCHF Crimean–Congo hemorrhagic fever)) ،کروناویروس یا سارس، بعضی بیماریهای انگلی و اسهال با عامل سالمونلا و کامپیلوباکتر متداولترین بیماریهای مشترک می باشند (5).

تجارب کشورهای پیشرفته نشان میدهد از سالها قبل به منظور نیل به امنیت غذایی و اقتصاد برتر هزینه زیادی در امر بهداشت دام و محصولات آن نمودند. برای مثال در کشور کانادا طی سالهای 1961 تا 1997 با انجام آزمایش سل بر روی 500 میلیون گاو و حذف گاوهای بیمار، این کشور عاری از بیماری اعلام گردید. همچنین با اجرای برنامه تست-کشتار دام بیمار-واکسیناسیون دام های سالم از نظر بیماری تب مالت در گاوداری ها پاک گردید. درحال حاضر موارد ابتلا به این بیماری در این کشور تنها به چند نفر در سال کاهش یافته است، ولی برنامه مراقبت از این بیماریها در گاوداری ها توسط آژانس بازرسی مواد غذایی کانادا CFIA (Canadian Food Inspection Agency) به طور مستمر انجام می گیرد (3).

در انسان افرادی که به طور مستقیم با حیوانات در تماس می باشند یا افرادی که از داروهای سرکوبگر سیستم ایمنی استفاده می کنند یا دارای نقص در سیستم ایمنی هستند، بیشتر از سایرین مستعد ابتلا به بیماریهای مشترک می باشند. به دلیل هزینه بالای درمان، طول درمان و در برخی موارد لاعلاج یا صعب العلاج بودن این بیماریها، سربازان گمنام خط مقدم عرصه سلامت یعنی دامپزشکان و پرسنل همکار با تشخیص، پایش، کنترل، پیشگیری، حذف دامهای بیمار، آموزش عمومی و کنترل بهداشتی مواد غذایی با منشا دامی نقش مهمی در زمینه پیشگیری از این بیماریها و تامین بهداشت عمومی برعهده دارند. همه ساله بر اساس یک پروتکل مصوب در سازمان دامپزشکی، مبارزه با بیماریهای گروه A یا پرخطر به وِیژه سل، بروسلوز یا تب مالت، مشمشه در تک سمان، هاری و آنفلوانزای فوق حاد پرندگان در تمام کشور اجرا می شود (گفتنی است، دامپزشکی تاکنون از یارانه ویژه سلامت یا اعتبارات سلامت در بودجه کل کشور سهمی نداشته است؛ مضافاً عزیزان زیادی حین انجام عملیات مبارزه و کنترل بیماریها، به بیماری های خطرناک همچون تب مالت مبتلا می شوند و عوارض این بیماری را تا پایان عمر در بدن خود خواهند داشت).

مواد غذایی با منشا دامی به دلیل دارا بودن منبع غنی پروتئین، چربیهای حیوانی، ویتامین، مواد معدنی، طعم و مزه مناسب، بسیار پرطرفدار و پرمصرف بوده و به شدت مستعد فساد میکربی و شیمیایی هستند. قیمت بالای این مواد غذایی باعث شده تا دولت در زمینه کنترل بازار این محصولات و وزارت بهداشت در کنترل بهداشتی محصولات پروسه شده نقش داشته باشند و از سوی دیگر متولی کنترل سلامت دام و محصولات خام دامی سازمان دامپزشکی می باشد که معمولاً گمنام است و مطابق با ضوابط و دستورالعملهای بهداشتی در سطح ملی و بین المللی (در زمینه صادرات و واردات) بر عوامل وسیع چرخه تولید تا عرضه (مزرعه تا سفره) نظارت می نماید.

مسیر نظارت بهداشتی شامل آب و غذای دام، کنترل بیماریهای دامی، کنترل مصرف داروها و تقویت کننده های رشد و کنترل آلاینده های شیمیایی در محیط دامداری می باشد. یک مورد مهم بررسی خوراک دام می باشد که در اثر نگهداری نادرست (به ویژه اگر نان خشک کپک زده داشته باشد) سبب بیماری در دام و پیدا شدن سم آفلاتوکسین در شیر می شود که سم خطرناک و سرطانزا است. در استاندارد آب و محصولات کشاورزی مورد مصرف دام، توجه ویژه به عاری بودن از فلزات سنگین و باقیمانده سموم نباتی می شود به همین دلیل تولید کنندگانی که گواهی های سلامت دارند، فقط از مزارع مورد تایید دامپزشکی غذای دام را تهیه می کنند و یا شیر و گوشت مورد نیاز در کارخانه های فرآوری را از دامداریهای معتبر تهیه می کنند. یکی از نگرانی های بهداشتی مقاومت باکتری های بیماریزا در انسان به آنتی بیوتیک ها ست که با کنترل مصرف دارو و رعایت دوره انتظار در دام (مدت زمان پس از تجویز دارو که باید از مصرف شیر و گوشت دام پرهیز کرد)، نمونه برداری و آزمایش وجود دارو در محصولات تولیدی می توان ضمن حصول اطمینان از سلامت مواد غذایی از ظهور سویه های بیماریزای مقاوم به آنتی بیوتیک جلوگیری کرد.

اتحادیه اروپا از ابتدای سال 2006 تجارت غذا را منوط به اجرای مدیریت امنیت غذا در مراحل تولید تا عرضه با نام سیستم شناسایی خطرات احتمالی در مواد غذایی و ارائه روش حذف و یا کاهش خطرات HACCP (Hazard Analysis Critical Control point ) نمود. این سیستم یک روش پیشگیری به منظور دستیابی به غذای سالم و عاری از هرگونه خطرات فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی برای مصرف کننده می باشد. در این سیستم نیز دامپزشکان صلاحیت دار از جمله عوامل مهم اجرایی می باشند که به عنوان مسئول فنی بهداشتی در دامداری ها، مرغداری ها، مزارع پرورش ماهی، کارخانجات تولید خوراک دام و کارخانجات فرآوری و بسته بندی فراورده های خام دامی صاحب نظر هستند. آنها شرایط محیط را به شدت کنترل می کنند تا سموم و عوامل بیولوژیک به صورت پنهانی سلامت دام و محصولات دامی را تهدید ننمایند (6). اجرای صحیح این سیستم در واحدهای مذکور جنبه اختیاری دارد. دارا بودن این گواهی نافی نظارتهای بهداشتی دامپزشکی نمی باشد، بلکه تضمین کننده سلامت محصول از مزرعه تا میز غذا در بالاترین حد ممکن می باشد.