به گزارش حکیم مهر به نقل از خبرگزاری کشاورزی ایران، «نسرین مشائی» رئیس مرکز ملی تحقیقات ماهیان آب شور داخلی - یزد درباره ماهی تیلاپیا و وضعیت و شرایط پرورش این ماهی در ایران و جهان در گفت‌وگویی به بیان تمامی جوانب تولید، مصرف، مهاجم بودن و نگرانی‌های مطرح‌شده، مفید یا مضر بودن مصرف تیلاپیا پرداخته است که می‌خوانیم:
********
ماهی تیلاپیا را به‌طور خلاصه معرفی کنید؟
تیلاپیا نام عمومی ماهیان متعلق به خانواده سیچلیده (Cichlidae) و دارای بیش از یک‌هزار و ۶۰۰ گونه است؛ هرچند وجود صفات مشترک بین موجودات باعث می‌شود که آنها در یک خانواده قرار گیرند، اما ویژگی‌های گونه‌های مختلف یک خانواده و حتی یک جنس کاملاً متمایز و متفاوت هستند. باید توجه داشت که تیلاپیا نام عمومی اعضاء این خانواده بزرگ است و برای شناخت و معرفی هریک از گونه‌های تیلاپیا باید به ویژگی‌های زیستی هرگونه که خاص آن گونه است توجه کرد. به‌عنوان مثال گونه‌های مختلف تیلاپیا در اکوسیستم‌های مختلف آب‌های شیرین، لب‌شور و شوردریایی زندگی می‌کنند. برخی گونه‌های تیلاپیا از گذشته بدلیل سازگاری با شرایط پرورشی و رشد مناسب مورد علاقه آبزی‌پروران بوده‌اند و برخی از تیلاپیاها جزو ماهیان زینتی محسوب می‌شوند.
مهم‌ترین شاخصه‌های پرورشی ماهیان تیلاپیا رشد سریع، مقاومت بالا در برابر طیف وسیعی از شرایط زیست محیطی، نیاز غذایی کم، مقاومت زیادی در برابر بیماری‌های ویروسی، باکتریایی و انگلی نسبت به دیگر ماهیان پرورشی معمولی، تراکم‌پذیری و بازار مصرف بسیار خوب در اغلب کشورهای جهان و نیز ایران است. هریک از این ویژگی‌ها اهمیت زیادی برای تولید ماهی در سیستم آبزی‌پروری دارد و پاسخگوی مشکلاتی است که امروزه صنعت آبزی‌پروری را متأثر کرده است.
وضعیت تولید تیلاپیا در جهان و ایران چگونه است؟
تیلاپیا پس از کپورها دومین ماهی پرورشی جهان است و طبق آمار سازمان خواروبار جهانی فائو، در سال ۲۰۱۴ میلادی تولید این ماهی در جهان به حدود پنج میلیون تن رسیده است. صنعت آبزی‌پروری تیلاپیا طی سال‌های اخیر شش تا ۱۲ درصد رشد اقتصادی داشته است. این ماهی بخش مهمی از اقتصاد شیلاتی برخی کشورها را به خود اختصاص داده است.
طبق گزارش سازمان خواروبار جهانی فائو، هم‌اکنون تیلاپیا در ۱۳۵ کشور جهان تولید می‌شود. آسیا به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده تیلاپیا در جهان ۸۰ درصد تولید جهانی را به خود اختصاص داده است. چین بزرگ‌ترین تولیدکننده تیلاپیا در جهان بوده و ۵۰ درصد از کل تولید در این کشور حاصل می‌شود. کشورهای آسیایی بیشتر تولیدات خود را به آمریکا و ژاپن صادر می‌کنند. در دهه‌های اخیر پرورش تیلاپیا درکشورهای همسایه ایران ازجمله عربستان، امارات متحده عربی، کویت، عمان، روسیه و عراق نیز آغاز شده و در حال توسعه است. در کشور ما تیلاپیا به‌صورت فیله منجمد وارد می‌شود و از بازارپسندی مطلوبی برخوردار است. طبق آمار فائو در سال ۲۰۱۵ بیش از ۹ هزار تن فیله منجمد وارد کشور شده که معادل خروج ده‌ها میلیون دلار ارز از کشور است. در گزارش سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) در سال ۲۰۱۴ تصریح شده که ایران پتانسیل مناسبی برای تولید ماهی تیلاپیا دارد، اما به این صنعت ورود پیدا نکرده است؛ در گزارش فائو در سال ۲۰۱۴ عیناً آمده است ایران بازار بالقوه خوبی برای صادرات فیله تیلاپیای چینی است و واردات آن به ایران نسبت به سال ۲۰۱۳ به مقدار ۱۷۱ درصد افزایش داشته است.
در ایران پژوهش‌های تیلاپیا از سال ۱۳۸۷ با اخذ مجوزهای لازم از دستگاه‌های مربوط و ورود نمونه‌هایی از آن به مرکز تحقیقات ملی آبزیان آب‌های شور (وابسته به مؤسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور) واقع در حومه شهرستان بافق یزد آغاز شده است.
چرا به تیلاپیا "ماهی سبز" گفته می‌شود؟
در مباحث مربوط به ویژگی‌های زیستی ماهی تیلاپیا، برخی ویژگی‌های تغذیه‌ای ماهیان تیلاپیا در مقایسه با دیگر ماهیان پرورشی مناسب‌تر با حفظ محیط زیست بوده که باعث شده آن را ماهی سبز بنامند. این ویژگی‌ها عمدتاً عبارتند از اینکه ماهی تیلاپیا به‌دلیل مقاومت در برابر بیماری‌ها در مقایسه با دیگر ابزیان پرورشی نیاز به دارو و آنتی‌بوتیک بسیار کمتری دارد. تیلاپیا بیشتر به‌عنوان فیلترکننده شناخته می‌شود؛ زیرا به‌طور مؤثری از پلانکتون‌ها تغذیه می‌کند. صیاد ماهری نیست و ماهی‌خوار محسوب نمی‌شود. گونه نیل نسبت به گونه موزامبیک توانایی بیشتری در تغذیه از جلبک‌ها دارد. تیلاپیاهای پرورشی از جلبک‌های سبز - آبی بیشتر از جلبک‌های سبز استفاده می‌کنند. هنگام غذادهی تیلاپیا بستر استخر را به اندازه کپور برهم نمی‌زند. نکته بسیار مهم اینکه به‌دلیل نیاز پروتیینی کم که در مرحله پرواری در استخر ۲۵ تا ۳۰ درصد تعیین شده، تولید و پرورش این ماهی نسبت به اغلب دیگر آبزیان پرورشی کمترین نیاز به منابع پروتئینی را دارد (کاهش نیاز به منابع پروتئینی یعنی کاهش بهره‌برداری از دریا جهت تولید پودر ماهی یا تولید ماهی بدون اتکا به صید و صیادی). تولید تیلاپیا با آب سبز و با استفاده از تک‌سلولی‌ها شناور رایج است و پساب تأسیسات تولید تیلاپیا کمتر از آبزیان دیگر است.
درباره مهاجم بودن و نگرانی‌های مطرح‌شده برای تیلاپیا چه نظری دارید؟
هرچند وجود صفات مشترک بین موجودات باعث می‌شود که آنها در یک خانواده قرار گیرند، اما ویژگی‌های گونه‌های مختلف یک خانواده و حتی یک جنس کاملاً متمایز و متفاوت هستند. خانواده تیلاپیا یک‌هزار و ۶۰۰ گونه دارد که برخی از آنها از ماهیان زینتی محسوب می‌شوند، برخی (چهار گونه) ارزش تولیدی تجاری دارند و برخی فاقد ارزش شیلاتی بوده و مهاجم و مزاحم محسوب می‌شوند.
درباره "تعابیر به‌کاررفته برای گونه‌های مهاجم"، مهاجم بودن یک گونه به شرایط مختلفی بستگی دارد و الزاماً یک گونه در هر شرایطی مهاجم به حساب نمی‌آید؛ کمااینکه در برخی مناطق مانند منطقه وسیع آب‌های داخلی و استان‌های مرکزی شرایطی برای تهاجم وجود نخواهد داشت، زیرا در بیشتر این مناطق گونه‌های آبزیان بومی نبوده و امکان توسعه و تکثیر و توزیع در سطح اکوسیستم وجود ندارد.
ثبت یک گونه در پایگاه تخصصی گونه‌های مهاجم "فهرست (IUCN )" براساس تعاریف موجود در پایگاه مذکور بر اساس جابه‌جایی توسط انسان و پیوند خوردن به منطقه جدید انجام شده است.
با تأملی در فهرست گونه‌های مهاجم "فهرست (IUCN )" می‌توان اسامی گونه‌های بسیار آشنا در زمینه‌های مختلف را در همین فهرست مشاهد کرد. به‌عنوان مثال در حوزه آبزی‌پروری مهم‌ترین گونه‌های پرورشی ایران و جهان شامل گونه‌های گرم‌آبی ازقبیل: کپور معمولی، فیتوفاگ، کپور علف‌خوار، سرگنده و... که اتفاقاً تمامی این گونه‌ها نیز به ایران وارد شده‌اند و غیربومی هستند. در ماهیان سردآبی نیز قزل‌آلای رنگین‌کمان و سالمون از گونه‌های وارداتی و غیربومی ایران است که اتفاقاً کل تولید سردآبی در کشور متعلق به قزل‌آلای رنگین‌کمان است. در حالی که تمامی این گونه‌ها در فهرست مذکور قرار دارند. در سایر حوزه‌ها نیز اگر جست‌وجویی مختصر انجام دهیم مشاهده می‌شود که در فهرست گونه‌های مهاجم ارائه شده توسط (IUCN ) گاو، گوسفند، مرغ، اسب، حتی الاغ نیز دیده می‌شود و از آنها نیز به‌عنوان گونه مهاجم نام برده شده است. پس به‌نظر می‌رسد که استفاده از این فهرست در تصمیم‌گیری‌های معرفی گونه‌ها و توسعه تولید منطبق با واقعیت‌های زندگی بشر و نیازهای طبیعی ازجمله تأمین غذا نیست.
درباره تهاجم به گونه‌های بومی نیز نمی‌توان یک نسخه واحد برای تمامی اقلیم‌ها در نظر گرفت و برای هر اقلیم نیاز است که ارزیابی جداگانه‌ای صورت بگیرد و اینکه صرفاً گفته شود یک گونه مهاجم است و نباید به تولید و پرورش آن پرداخت پاک کردن صورت‌مسئله است؛ در حالی که با در نظر گرفتن سازوکارهای لازم، می‌توان تولید داخلی را در زمینه پرورش آبزیان و تأمین پروتئین بهبود بخشید.
درباره نگرانی از جابه‌جایی مولدان و یا ورود تیلاپیا به آب‌های طبیعی و دریاهای کشور، باید گفت هم‌اکنون در ۱۳۵ کشور این فعالیت انجام می‌شود. آستاراخان و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس از آن جمله هستند.
گونه‌های تیلاپیای زیلی و موزامبیک تیلاپیاهای مهاجم خوانده می‌شوند. با توجه به شیوع و تنوع گونه‌های تیلاپیا در کشورهای همسایه، تیلاپیا زیلی که ارزش آبزی‌پروری نداشته و مزاحم و آفت محسوب می‌شود وارد منابع آبی کشور شده است؛ در حال حاضر بسیاری از منابع آبی جنوب غرب کشور مملو از این ماهیان بوده در حدی که برخی بومیان اقدام به صید آنها می‌کنند. گونه تیلاپیای موزامبیک نیز در فروشگاه‌های ماهیان آکواریومی -تقریباً سراسر کشور- به‌راحتی عرضه می‌شود. به‌نظر می‌رسد حساسیت‌های زیست‌محیطی بیشتر باید متمایل به این دو گونه مهاجم باشد، تا گونه پرورشی نیل که قابل کنترل بوده و پرورش نمونه‌های تک‌جنس آن در شرایط کنترل‌شده عملی است.
آیا مصرف تیلاپیا مضر است؟
ترکیب فیله به‌ویژه اسیدهای چرب آبزیان پرورشی (همانند دیگر موجودات پرورشی) ثابت نیست و به‌طور ویژه در تیلاپیا وابستگی مستقیم به تغذیه و شرایط محیط دارد. در تیلاپیا همانند دیگر آبزیان پرورشی با استفاده از جیره غذایی مناسب می‌توان به ترکیب مطلوب محصول دست یافت (هرچند امکان تولید هر محصول دامی در شرایط نامطلوب وجود دارد). برعکس، فیله تیلاپیا وجه تمایزی با دیگر ماهیان دارد و آن این است که منبعی غنی از کارتنوئیدها است که اثر مهمی در سلامت انسان دارد. میزان استانداردهای لازم برای مصرف انسان بسیار مطلوب بوده کلیه ترکیبات مورد انتظار را دارد. نقش اسیدهای چرب غیراشباع و مصرف آن در سلامت بدن انسان کاملاً شناخته شده است. این ترکیبات مفید عمدتاً با مصرف محصولات آبزیان تأمین می‌شوند. تیلاپیا منبع غنی اسیدهای چرب امگا۳ و امگا۶ است. در مورد ترکیب اسیدهای چرب و اثر آن بر سلامت، آنچه که اهمیت ویژه دارد نسبت اسیدهای چرب امگا۳ به امگا۶ است. هرچند مقدار و نحوه مصرف افراد و جوامع نیز در این مورد تعیین‌کننده است. مقدار اسیدهای چرب غیراشباع ضروری در آبزیان به‌ویژه آبزیان پرورشی ثابت نیست و وابستگی مستقیم به تغذیه و شرایط محیط دارد. بدین‌ترتیب در تیلاپیا همانند دیگر آبزیان پرورشی با استفاده از جیره غذایی مناسب می‌توان به ترکیب مطلوب محصول دست یافت. بدیهی است استفاده از خوراک نامرغوب و غیراستاندارد برای تولید پروتئین حیوانی منجربه تولید محصول باکیفیت نمی‌شود.
امروزه مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها و بقایای داروها در محصول نهایی به یک مشکل اساسی برای تولید و مصرف محصولات پروتئینی حیوانی تبدیل شده است. با توجه به مقاومت تیلاپیا در برابر بیماری‌ها، سلامت فیله تیلاپیای پرورشی از نظر عدم کاربرد و نبودن باقیمانده‌های دارویی و شیمیایی برای مصرف انسانی بسیار قابل توجه است.
بزرگ‌ترین واردکننده تیلاپیا در جهان آمریکا است که استانداردهای تغذیه‌ای سخت‌گیرانه‌ای دارد.
