ضرورت انجام واکسیناسیون علیه بیماری آنفلوانزای فوق حاد پرندگان در مناطق پر خطر
دکتر مهدی تقوی
مرکز ملی تشخیص سازمان دامپزشکی
DVM-MPH-PhD
یکی از بیماریهای ویروسی خطرناک و کشنده در پرندگان، آنفلونزا میباشد. ویروس این بیماری در خانواده اورتومیگزوویریده ردهبندی می شود و سه تیپ A, B, C دارد. تمام سویه های بیماریزای این ویروس تاکنون از تیپ A بوده اند. سویه های ویروس بر اساس حروف اول نام دو آنتیژن به نامهای هماگلوتینین (H ) و نورآمینیداز (N ) نامگذاری می شوند. هر کدام از این آنتی ژن ها به دلیل قابلیت جهش ژنتیکی ویروسی انواع مختلفی دارند. تاکنون 15 نوع آنتی ژن H و 9 نوع آنتی ژن N شناخته شده است در نتیجه سویه های ویروس نیز بر اساس شماره آنها، نامگذاری شده اند. سویه های فوق حاد ویروس شماره سروتیپ H5 یا H7 دارند. تمام پرندگان به ویروس حساسند و در هنگام درگیری علائمی همچون افسردگی شدید، کاهش شدید تولید تخم مرغ، خونریزی در سطوح مخاطی و زیرپوست از جمله در ناحیه زانو و تلفات سریع و شدید تا 100 درصد، نشان می دهند.
روشهای مقابله با این بیماری تاکنون عمدتا بر پیشگیری و شناسایی و ضدعفونی کانونهای آلودگی به ویروس، امحاء سریع پرندگان آلوده، جلوگیری از تماس مرغها با پرندگان وحشی و همچنین واکسیناسیون با واکسنهای کشته یا غیرفعال همولوگ یا هترولوگ مبتنی بوده است. این واکسنها با استفاده از سویه های ویروس آنفلوآنزای پرندگان که قدرت پاتوژنی کمی دارند (اصطلاحا LPAI نامیده می شوند)، تهیه می شوند. واکسن های جدیدتری نیز به روش نوترکیبی تولید و با موفقیت استفاده شده اند.
ولی در سالهای اخیر فارمهای صنعتی مرغ در بسیاری از نقاط دنیا با سویه های فوق حاد آنفلوآنزا درگیر شده و خسارت بسیاری دیده اند. اولین سویه فوق حاد ویروس در سال 1996 از یک غاز دچار آنفلوآنزا در چین کشف و جداسازی شد. سویه این ویروس به نام H5N1 طبقه بندی شد. برای مقابله با ویروس، دیدگاه سنتی غالب این بوده است که واکسیناسیون بر علیه سویه های فوق حاد با این خطر همراه است که برخی از مرغها تبدیل به مخزن انتشار ویروس فوق حاد شوند، بدون اینکه علائمی نشان دهند و سپس موجب سرایت ویروس به سایر پرندگان شوند. به علاوه، این مسئله از این نظر هم حائز اهمیت است که سویه های فوق حاد، قابلیت بیشتری برای انتقال به انسان دارند و در صورتیکه یک پرنده مخزن باشد از نظر تئوری می تواند سلامت انسانها را نیز به خطر بیندازد. با توجه به اینکه ویروس این بیماری قابلیت مقاومت و ماندگاری بالایی هم در محیط دارد، این مسئله اهمیت مضاعف پیدا می کند. بنا به دلایل مذکور تاکنون در اغلب کشورها، روشهای واکسیناسیون علیه این ویروس مبتنی بر استفاده از واکسنهای کشته تهیه شده از سویه های با قدرت پاتوژنی کم (LPAI) بوده است.
با این وجود از دیدگاه عملی و حقیقی، تاکنون موارد نادری از انتقال آنفلوآنزای پرندگان به انسان گزارش شده است. و همچنین برخلاف انتظار در برخی از مناطق که ویروس اندمیک شده بود از جمله مکزیک و پاکستان، واکسیناسیون علیه سویه های فوق حاد که اصطلاحا HPAI نامیده شده اند، نه تنها در سرکوب همه گیری موثر بود، بلکه موجب انتشار (Shedding ) سویه فوق حاد از پرندگان واکسینه نیز نشد. با توجه به این نتایج موفقیت آمیز، شیوه جدید استفاده از واکسنهای تهیه شده از سویه های HPAI علیه همه گیری های HPAI در مناطقی که ویروس اندمیک است توجیه پذیر و منطقی به نظر می رسد از این رو، این نوع از واکسنها، بسیار مورد توجه سازمانهای دولتی، مراکز تحقیقاتی و دانشمندان و شرکتهای تولید واکسن قرار گرفته اند.
از نظر روند تاریخی، شیوع آنفلونزای فوق حاد پرندگان (HPAIV ) برای اولین بار در سال 1996 از چین و سپس انتشار آن در آسیا طی سال 2003 و بعدها شیوع گسترده آن در سال 2006 به اروپا و آفریقا موجب استفاده از واکسن علیه سویه های فوق حاد ویروس در طیور شد. ویروس HPAI از سال 1996 تاکنون در بیش از 63 کشور موجب مرگ و میر بالای 250 میلیون طیور بومی و وحشی شده است، این ویروس در کشورهای چین، بنگلادش، مکزیک، هند، اندونزی، ویتنام و مصر بومی (اندمیک) شده، بطوریکه در این کشورها برنامه واکسیناسیون بصورت روتین انجام می گیرد.
به دلیل تفاوتهای موجود در هر منطقه، صنعت و چالشهای فارم، اینکه چه نوع واکسنی با چه استراتژی جهت کنترل HPAIV استفاده شود، بسیار متنوع می باشد. در اصل واکسیناسیون به عنوان استراتژی مکمل در کنار دیگر اقدامات کنترلی طی شیوع و بیماری، جهت کاهش میزان ویروس در محیط و کاهش حساسیت طیور به ویروس انجام می گیرد. پر واضح است که واکسن می تواند به شکستن چرخه عفونت کمک کند، بنابراین جهت اعمال درست برنامه کنترلی بسیار کمک کننده می باشد. جهت رسیدن به جمعیت ایمن و ممانعت از انتقال ویروس به جمعیت در معرض خطر، میزان پوشش واکسیناسیون حداقل 60 درصد و بهینه 80 درصد مورد نیاز است.
چندین روش کاربردی جهت واکسیناسیون وجود دارد: پیشگیرانه، اورژانسی و روتین یا سیستمیک. واکسیناسیون پیشگیرانه در مواقعی استفاده می شود که هیچ عفونتی وجود ندارد اما خطر بیماری بالاست. در طی واکسیناسیون پیشگیرانه، جمعیت در معرض خطر، در طول زمان تهدید واکسینه می شوند. واکسیناسیون اورژانسی برنامه ی کوتاه مدتی است که حیوانات در معرض شیوع بیماری را مورد هدف قرار می دهد و تا زمان کنترل شیوع بیماری ادامه می یابد. واکسیناسیون اورژانسی اغلب بصورت واکسیناسیون میدانی انجام می شود، بطوریکه فقط حیوانات داخل یک منطقه جغرافیایی (منطقه شیوع) واکسینه می شوند. واکسیناسیون روتین یا سیستمیک یک برنامه دراز مدت است و زمانیکه ویروس بومی (اندمیک) شده اجرا می شود.
برای مثال، با توجه به ساختار صنعتی و جغرافیایی منحصر به فرد در هنگ کنگ که 80 درصد جوجه ها از طریق یک بازار عمده از کشور چین وارد می شود، پوشش واکسیناسیون نزدیک به 100 درصد است. در ارتباط با برنامه واکسیناسیون پیشگیرانه، علیرغم مشاهدات دوره ای در جنوب چین، به دلیل ساختار صنعتی منحصر به فرد، بهبود کنترل بیوسکیوریتی برای واردات، تولید و بازاریابی و اندازه کوچک بازار مرغ زنده، در این منطقه واکسیناسیون پیشگیرانه جهت جلوگیری از آلودگی فارمها به ویروس کفایت می کند و نیازی به برنامه های واکسیناسیون روتین نیست. بالعکس در کشور مصر به دلیل خطر بالای بیماری و اندمیک بودن ویروس، طیور گوشتی با برنامه واکسیناسیون روتین، واکسینه می شوند. به علت امنیت زیستی ضعیف و تراکم بالا در این کشور برنامه واکسیناسیون روتین، یک ضرورت و از لحاظ اقتصادی قابل توجیه می باشد.
از طرف دیگر، در کشورهایی که ویروس بومی نشده، برنامه واکسیناسیون در مناطق پرخطر استفاده می شود نه در سطح ملی. علاوه بر استراتژی و برنامه واکسیناسیون، طول مدت ایمنی هم یکی دیگر از فاکتورهای مهم در واکسیناسیون می باشد اما با وجود این به دلیل دشواری و هزینه بری، مطالعات نسبتاً کمی در این مورد گزارش شده است. طول مدت ایمنی به دوز و نوع واکسن بستگی دارد. عوامل موثر بر نتیجه واکسیناسیون شامل نوع و کیفیت واکسن، برنامه واکسیناسیون، دوز و روش مصرف می باشد. ایمنی ناشی از واکسن با حضور آنتی بادی های مهارکننده هماگلوتینین در پرندگان واکسینه شده که به نام تیتر HI شناخته می شود، اندازه گیری می شود. بطور کلی تیتر HI نشاندهنده اثربخشی واکسن و حفاظت در مقابل مواجهه با ویروس آنفلونزای طیور است.
از جمله نمونه های استفاده از واکسنهای HPAI در کشور اندونزی انجام شده است. به دنبال انتشار گسترده و مرگ و میر بالای طیور و خسارت سنگین اقتصادی و شکست استراتژیهای مقابله با بیماری آنفلونزای فوق حاد و خطر بهداشت عمومی، برنامه واکسیناسیون طیور پرورشی در سال 2004 در اندونزی آغاز شد. در ابتدا واکسن هترولوگ H5N2 (سویه LPAI ) استفاده شد ولی به دلیل اینکه این واکسنها کیفیت پایینی داشتند، واکسنهای حاوی سویه غیرفعال شده H5N1 (سویه HPAI) که ویروس بومی آن منطقه بودند، با موفقیت قابل توجه جایگزین شدند.
مطالعات آزمایشگاهی نشان دادند که واکسیناسیون با واکسن غیر فعال شده روغنی، اثرات مفید چندگانه دارد، از جمله جلوگیری از بروز علایم بالینی و مرگ ومیر، کاهش تعداد پرندگان آلوده و به دنبال آن کاهش مخازن ویروس در محیط. ارزیابی میدانی اثربخشی نشان داد واکسیناسیون علیه H5N1 در اندونزی موفقیت آمیز بوده است.
در مطالعات دیگری، واکسیناسیون آزمایشگاهی جوجه های تجاری با واکسن H5N1 به صورت تک دوز باعث ایجاد تیترهای بالا از آنتی بادی های HI شد که حداقل تا 12 هفته ادامه داشت. همچنین در مطالعات مستقل دیگری، واکسیناسیون تک دوز طیور تخمگذار موجب ایجاد ایمنی حفاظتی شد که تا یک سال دوام داشت.
سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل FAO واکسیناسیون را به عنوان حمایت قانونی در کنترل و پیشگیری از عفونت ناشی از HPAIV عنوان کرده، اما نه به عنوان یک درمان عام. واکسیناسیون بایستی به عنوان تنها یک مورد از اقدامات قابل استفاده در کاهش و جلوگیری از بیماری آنفلونزای طیور قلمداد شود، با این حال استفاده از واکسن در کشورهایی که عفونت بومی شده است، توجیه پذیر است.
واکسیناسیون علیه آنفلونزای فوق حاد طیور اولین بار بصورت قانونی در سال 2002 در هنگ کنگ استفاده شد و به دنبال آن در تعدادی از کشورها از جمله اندونزی، چین، ویتنام، روسیه، هند، پاکستان، مصر و ساحل عاج به عنوان برنامه رسمی اجرا شد. از جمله می توان موارد زیر را برشمرد:
- چین: در این کشور، واکسیناسیون علیه سویه های فوق حاد در اوایل سال 2004 به طور رسمی معرفی شد و در اکثر نقاط چین به جز مناطق عاری از بیماری استفاده از واکسن اجباری است (شعاع 3 کیلومتری).
- اندونزی: در این کشور اولین بار سروتیپ H5N1 (سویه HPAI ) در 2003 بومی شد و اپیدمی آنفلونزا باعث مرگ و میر 17 میلیون پرنده شد. دولت اندونزی در اوایل سال 2004 واکسیناسیون علیه سویه HPAI را به عنوان یکی از اقدامات کنترل بیماری معرفی کرد.
- ویتنام: اولین گزارش بیماری در اواخر 2003 اتفاق افتاد و به دنبال آن موارد ابتلای انسانی مشاهده شد. دولت ویتنام برخی اقدامات کمکی از جمله واکسیناسیون در مناطق پرخطر را معرفی کرد.
- مصر: گزارش رسمی از این ویروس در اوایل 2006 اتفاق افتاد و در اواخر همان سال دولت سیاستهای کنترلی علیه HPAI بوسیله واکسیناسیون در بخش طیور تجاری را تصویب کرد.
جمع بندی:
برنامه های واکسیناسیون، نقش مهمی در کنترل و پیشگیری از HPAI بویژه در کشورهای دارای عفونت اندمیک دارند. استفاده از واکسیناسیون علیه سویه های HPAI در این کشورها می تواند به کاهش سطح عفونت کمک کند.با این وجود همچنان این نکته بسیار مهم باید مدنظر قرار گیرد که واکسیناسیون علیه HPAI نباید باعث شود که سایر استراتژیهای کنترل به ویژه کنترلهای حاکمیتی مانند ضدعفونی مناطق آلوده، پایش پرندگان وحشی مشکوک به انتقال ویروس، پایش و بازرسی فارمهای صنعتی از نظر رعایت دستورالعملهای بهداشتی، ضدعفونی و بیوسکیوریتی و امحاء سریع پرندگان بیمار انجام نشوند؛ چرا که در اینصورت، واکسیناسیون HPAI به تنهایی راه به جایی نخواهد برد.
منابع:
1- Alexander, D. J. (2007). "An overview of the epidemiology of avian influenza."Vaccine 25(30): 5637-5644.
2- Domenech, J., G. Dauphin, et al. (2009). "Experiences with vaccination in countries endemically infected with highly pathogenic avian influenza: the Food and Agriculture Organization perspective." Revue scientifiqueet technique 28(1): 293.
3- Krammer, F. and P. Palese (2015). "Advances in the development of influenza virus vaccines."Nature reviews Drug discovery 14(3): 167.
4- Spackman, E. and D. E. Swayne (2013). "Vaccination of gallinaceous poultry for H5N1 highly pathogenic avian influenza: current questions and new technology." Virus research 178(1): 121-132.
5- Swayne, D. E., E. Spackman, et al. (2014). "Success factors for avian influenza vaccine use in poultry and potential impact at the wild bird–agricultural interface." Ecohealth 11(1): 94-108.
6- Villanueva-Cabezas, J. P., M. J. Coppo, et al. (2017). "Vaccine efficacy against Indonesian Highly Pathogenic Avian Influenza H5N1: systematic review and meta-analysis." Vaccine 35(37): 4859-4869.
7- Tarigan, S., M. H. Wibowo, et al. (2018). "Field effectiveness of highly pathogenic avian influenza H5N1 vaccination in commercial layers in Indonesia."PloS one 13(1): e0190947.
8- Lee, C.-W., D. A. Senne, et al. (2004). "Effect of vaccine use in the evolution of Mexican lineage H5N2 avian influenza virus."Journal of virology 78(15): 8372-8381.
9- Grund, C., E.-S. M. Abdelwhab, et al. (2011). "Highly pathogenic avian influenza virus H5N1 from Egypt escapes vaccine-induced immunity but confers clinical protection against a heterologous clade 2.2. 1 Egyptian isolate." Vaccine 29(33): 5567-5573.
حذف گله های الوده که تلفات داشتندو علائم که بسیار ساده تر میباشد از توان دامپزشکی خارج بوده چه برسد به تشخیص بیماری در گله های واکسینه بدون علامت و تلفات و سپس حذف آنها