گفت‌وگوی اختصاصی حکیم مهر با رئیس اداره کنترل بیماری‌های مشترک وزارت بهداشت/ ارتباط خیلی خوبی با همکاران خود در سازمان دامپزشکی داریم

حکیم مهر- محسن طاهرمیرزایی: مدیران کشور همواره در زمینه مدیریت مباحثی که تولیت آنها بین چند ارگان مشترک است، کارنامه قابل قبولی از خود نشان نداده و بعضا شاهد برخی هم‌پوشانی‌ها، موازی‌کاری‌ها و اختلاف‌نظرها در زمینه اجرا بوده‌اند. بیماری‌های مشترک بین انسان و دام یا همان زئونوزها یکی از این موارد است که البته رئیس اداره کنترل بیماری‌های مشترک بین انسان و دام وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، از وحدت رویه کلی میان ارگان‌های مختلف برای مدیریت آن خبر می‌دهد. از نظر «دکتر بهزاد امیری» تعامل مناسبی میان مدیران وزارت بهداشت و سازمان دامپزشکی در زمینه کنترل زئونوزها وجود دارد.

حکیم مهر: آقای دکتر، تعریف شما از بیماری زئونوز چیست؟

زئونوز عبارت از بیماری‌های قابل انتقال بین انسان و حیوان است که عامل آن یک بیماری عفونی باشد.

حکیم مهر: در حال حاضر بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوان در کشور ما چه تعداد هستند؟

بر اساس آخرین گزارش سازمان جهانی بهداشت، ۶۱ درصد بیماری‌های عفونی و ۷۵ درصد بیماری‌های نوپدید جزء بیماری‌های زئونوز هستند.

حکیم مهر: بیماری‌های زئونوز چقدر مهم‌اند؟

در بیان اهمیت این بیماری‌ها می‌توان به همین درصد بالای شمول اشاره کرد. عامل مهم دیگر وجود مخازن و عاملین بیماری‌زای متعدد و همچنین خطر انتقال بیمارستانی آن است. مثلا بیماری CCHF مثل سالک و تب مالت توانایی ایجاد اپیدمی دارد. برخی از این بیماری‌ها مثل جنون گاوی یا CJD در صورت ابتلا مرگ و میر بالایی دارند.

اگرچه بیش از ۶۱ درصد بیماری‌های عفونی جزء بیماری‌های زئونوز هستند اما خیلی از این بیماری‌های زئونوز در همه نقاط جهان وجود ندارند و در هر منطقه ممکن است تعداد محدودی از این بیماری‌ها را داشته باشیم. از این تعداد، یک بخش محدودتر تحت پوشش نظام مراقبت وزارت بهداشت قرار می‌گیرند.

حکیم مهر: به شکل دقیق چه بیماری‌هایی تحت پوشش نظام مراقبت وزارت بهداشت هستند؟

بیماری‌های زئونوز تحت پوشش نظام مراقبت بر اساس اولویت شامل بیماری بروسلوز یا تب مالت است که عامل آن یک باکتری است. بیماری بعدی هاری است که ما در کنار آن یک نظام مراقبت برای حیوان گزیدگی داریم. به طور کلی در سال گذشته ۱۸۴ هزار مورد حیوان گزیدگی در کشور اتفاق افتاده که به مراکز پیشگیری و درمان هاری مراجعه کرده‌اند. این حیوان گزیدگی می‌تواند ناشی از سگ، گربه یا حیوانات اهلی مثل اسب، قاطر، شتر، بز و گوسفند و همچنین حیوانات وحشی مثل روباه و شغال باشد.

اگر فردی دچار حیوان گزیدگی شود، از آنجاکه احتمال دارد حیوان مبتلا به بیماری هاری باشد، در صورت وجود بیماری هاری ویروس آن در بزاق این حیوان ظاهر می‌شود و از طریق گزش می‌تواند این ویروس را به انسان انتقال دهد. در صورتی که گزش منجربه خراشیدگی و آسیب دیدن پوست شود، خواه خون جاری شود یا نه، این احتمال وجود دارد که هاری به انسان منتقل شود و لذا می‌بایست برای این افراد اقدامات درمانی و پیشگیری هاری را انجام ‌دهیم.

حکیم مهر: یعنی دقیقا چه اقداماتی؟

شست‌وشو، ضذعفونی کردن، تزریق واکسن و سرم ضد هاری. برای هرکدام از اینها ممکن است بر حسب نوع گزش و شدت آن مواردی را یا همه موارد را به کار بریم.

حکیم مهر: افراد حیوان گزیده به کجا باید مراجعه کنند؟

خوشبختانه با همکاری خوبی که در سطح شبکه‌های بهداشت و درمان و واحدهای پیشگیری از هاری در سطح کشور وجود دارد، حدود ۷۰۰ مرکز درمان و پیشگیری هاری در سراسر کشور داریم که بعضی از آنها شبانه‌روزی هستند و اگر هم شبانه‌روزی نباشند به شکل آنکال در دسترس هستند. این باعث شده که تعداد موارد ابتلای انسانی به هاری در کشور خیلی کم و تقریبا هر سال کمتر از ۱۰ مورد باشد.

حکیم مهر: اما این آمار در سال گذشته بیشتر از این تعداد بود.

سال گذشته به شکل استثناء ۱۲ مورد داشتیم اما عمدتا هر سال کمتر از ۱۰ مورد ابتلای انسانی به بیماری هاری داریم.

حکیم مهر: ارزیابی شما از این آمار چیست؟

همین آمار کمتر از ۱۰ مورد هم زیاد است، چون در صورت بروز هاری در انسان، متاسفانه مرگ قطعی است، اما اگر فرد گزیده شده به موقع مراجعه و اقدامات پیشگیری، درمان، واکسیناسیون و سرم ضدهاری را دریافت کند، می‌توان گفت به طور صد درصد از ابتلای فرد به هاری و مرگ جلوگیری می‌شود.

حکیم مهر: در نظام مراقبت وزارت بهداشت، دقیقا چه بیماری‌هایی تحت پوشش هستند؟

تب کریمه کنگو یا همان CCHF که یک بیماری ویروسی خونریزی دهنده است. عامل انتقال این بیماری کنه‌ای است که خون دام مبتلا یا آلوده به ویروس کریمه کنگو را می‌مکد و هنگامی که بر روی پوست انسان قرار می‌گیرد و منجر به گزش انسان شود، می‌تواند این بیماری را انتقال دهد. البته تنها راه انتقال این بیماری گزش نیست. حتی اگر فردی با ترشحات خونی بیمار یا امحا و احشا در تماس قرار گیرد، می‌تواند باعث انتقال این بیماری شود.

از دیگر بیماری‌هایی که تحت پوشش و مراقبت ماست، بیماری لیشمانیوز است که به ۲ نوع جلدی و احشایی تقسیم می‌شود. نوع جلدی آن سالک است و نام احشایی آن کاله‌آزار است. خود سالک به دو نوع مرطوب یا روستایی تقسیم می‌شود که عامل آن لیشمانی و ماژور و یک انگل است. عامل سالک شهری یا خشک لیشمانی تروپیکاست که هرکدام شرط انتقال خاص خود را دارد و توسط یک ناقل که حشره است و به آن پشه خاکی می‌گویند باعث انتقال بیماری از مخزن به انسان می‌شود. مخزن لیشمانیوزهای جلدی روستایی جوندگان مثل موش صحرایی هستند که باعث انتقال به وسیله گزش حشره می‌شوند. مخزن نوع شهری خود انسان‌های بیمار یا سگ هستند.

از دیگر بیماری های تحت پوشش نظام مراقبت بحث طاعون، تولارمی و بیماری لپتوسپیروز هستند. در نهایت ما نظام مراقبت بیماری‌ها را بیشتر روی مرزهای کشور متمرکز کردیم که مانع از ورود بیماری شویم یا اگر بیماری وارد شد به موقع بتوانیم آن را کنترل و مراقبت کنیم.

حکیم مهر:‌ آقای دکتر، مشکلات پیش‌روی ریشه‌کنی بیماری‌های زئونوز چه چیزهایی هستند؟

برخی عوامل مثل تعداد میزبان‌ها که می‌تواند پرندگان یا حیوانات اهلی و وحشی باشند، وفور ناقلین که عمدتا بندپایان و حشرات هستند، تعدد راه‌های انتقال که می‌تواند از طریق آب، خاک، موجودات زنده و غذا باشد و در نهایت هزینه بالای ریشه‌کنی بروز بیماری‌های جدید باز پدید و نوپدید است.

برخی فاکتورها هم در زمینه بیماری‌های بازپدید و نوپدید وجود دارد که در بحث کنترل و پشگیری مشکلات خاص خود را ایجاد می‌کنند. از جمله آنها تغییرات آب و هوایی و تاثیر آن بر ناقلین مشترک بیماری، جابه جایی وسیع دام و پرندگان زنده و حتی حیوانات وحشی، تجارت مواد غذایی تهیه شده از دام و پرندگان و محصولات دامی که استفاده غذایی ندارند و عواملی اجتماعی و سیاسی متعدد است. در نهایت اینکه بعضا برخی از این بیماری‌ها مثل طاعون، تولارمی یا ابولا می‌تواند مورد استفاده بیوترورسیم قرار گیرد که باید مورد توجه و نظارت دقیق‌تری قرار گیرند.

حکیم مهر: در مباحثی مثل بیماری‌های زئونوز که تولیت آنها بین چند ارگان مشترک است، بعضا شاهد برخی هم‌پوشانی‌ها، موازی‌کاری‌ها و اختلاف‌نظرها هستیم. شما در این زمینه چقدر با سازمان دامپزشکی تعامل دارید و چطور تقسیم کار کرده‌اید؟

خوشبختانه ارتباط خیلی خوبی با همکاران خود در سازمان دامپزشکی کشور از ریاست سازمان گرفته تا معاونین ایشان داریم و تقریبا هر هفته جلساتی را در سطوح مختلف با این عزیزان برگزار می‌کنیم. برنامه‌هایی را که وزارت بهداشت برای کنترل و پیشگیری از بیماری‌های زئونوز تدوین می‌کند، با مشارکت سایر دستگاه‌ها از جمله سازمان دامپزشکی است. مثلا وقتی می‌خواهیم برنامه ملی استراتزیک کنترل و پیشگیری بروسلوز را طراحی کنیم، قطعا یکی از شاخه‌های بسیار مهم آن همکاری و حدود و وظایفی است که همکاران در سازمان دامپزشکی باید دنبال کنند. در واقع در زمان تدوین برنامه استراتژیک ملی، حوزه‌های کاری مرتبط با دامپزشکی را با مشارکت خود آنها تدوین می‌کنیم.

در ارتباط با بحث حیوان گزیدگی یا هاری، از آنجاکه یک قسمت از این بیماری به وحوش مربوط می‌شود، قطعا در کنار دامپزشکی از سازمان محیط زیست هم استفاده خواهیم کرد. بخشی از مخزن بیماری هاری در وحوش مثل روباه است که برای کنترل و پیشگیری از آن، قطعا مباحث مرتبط با حوزه کاری سازمان محیط زیست را مد نظر قرار می‌دهیم و زمانی که برنامه را تدوین می‌کنیم از حضور آنها بهره‌مند می‌شویم. یا در ارتباط با مباحث بیماری‌های دیگر مثل سالک که عامل انتقال آن از طریق یک پشه و مخزن آن موش است، علاوه‌بر دامپزشکی و محیط زیست، سازمان‌هایی مثل جهاد کشاورزی و شهرداری‌ها هم با ما همکاری می‌کنند. چراکه حضور آنها در بحث بهداشت محیط، کنترل ناقلین و مخازن برای پیشگیری از انتقال این بیماری بسیار ارزشمند است.

حکیم مهر: این مباحثی که شما فرمودید، در جهت هم‌افزایی بود. برای اینکه در این زمینه موازی کاری نشود، چه باید کرد؟ اگر شما بخواهید یک برنامه بنویسید، آیا سوال می‌کنید که سازمان دامپزشکی هم در این زمینه کاری کرده است یا نه؟

ما زمانی که بخواهیم یک برنامه را بنویسیم، از آنجا که برنامه‌ها به شکل ملی طراحی می‌شود، عزیزان سازمان دامپزشکی را دعوت و در کنار آنها اقدام به تدوین برنامه می‌کنیم. آنها به‌عنوان متولیان حوزه دام کارهایی را انجام می‌دهند که آن را در برنامه می‌آوریم. این موازی کاری نخواهد بود بلکه در کنار هم مانند یک تیم کار خواهیم کرد.

حکیم مهر: مثلا برای همان ۷۰۰ مرکز پیشگیری از هاری که فرمودید، از دامپزشکان هم استفاده می‌کنید؟

خیر. در این مراکز صرفا کار درمان روی انسان‌های حیوان گزیده را انجام می‌دهیم. اینجا بحث درمان انسان است. وظیفه این مراکز این است که وقتی فردی دچار گزش می‌شود، به مرکزی که ما در هر شهر معرفی کردیم مراجعه می‌کند و در آنجا فردی که متولی است، برخی مشخصات بیمار را در سامانه ثبت می‌کند. در ادامه به این می‌پردازد که بیمار با چه حیوانی و چه زمانی در تماس بوده است. این اطلاعات در سامانه ثبت  و سپس فرایند درمان شروع می‌شود که شامل شست‌وشو و ضدعفونی کردن محل زخم و بعد تزریق واکسن است. اما واکسن باید به شکل دوره‌ای انجام شود، کمااینکه فقط یک دوز نیست بلکه چند دوز است و فرد باید در فواصلی که تعیین می‌شود، واکسن و سرم ضد هاری بگیرد. پس در آن مراکز چون صرفا کار درمان انسانی انجام می‌شود نیازی به  حضور همکاران دامپزشک نیست.

حکیم مهر: ممنون از فرصتی که در اختیار ما قرار دادید.