نقش بهداشت عمومی دامپزشکی در بحران کرونا - دکتر محمد سلطانی‌منش

 

نقش بهداشت عمومی دامپزشکی در بحران کرونا

دکتر محمد سلطانی منش

کارشناس بهداشت عمومی و مواد غذایی، استان البرز

پیش گفتار:

در حالی که بشر با پیشرفت‌های همه جانبه‌ی خود بر دوران اپیدمی‌های بزرگ باکتریایی و انگلی فائق آمده، اما همچنان بیماری‌های ویروسی بزرگترین چالش در حال حاضر هستند چرا که با وقوع زنجیره‌ای از تغییرات در اکوسیستم زمین، احتمال وقوع آن‌ها بیش از گذشته شده است.

افزایش جمعیت زمین و توسعه‌ی شهرنشینی و صنعتی شدن ←تخریب زیست‌گاه‌های گیاهی و جانوری← کم شدن منابع غذایی حیوانات ← پناه بردن جانوران (انواع میمون‌ها، موش‌ها، سگ‌سانان، خفاش‌ها و...) به حاشیه‌ی شهرها جهت بهره‌مندی از منابع غذایی ←افزایش شانس تماس ویروس‌های انسانی و جانوری

اگرچه تاثیر این زنجیره بر تمامی بیماری‌های قارچی، انگلی و باکتریایی خواهد بود ولی به دلایل ذیل بیماری‌های ویروسی به چالش اصلی بشر در حوزه‌ی علم همه‌گیرشناسی بدل شده‌اند:

- عدم وجود داروهای موثر و کارا بر علیه ویروس‌ها بر خلاف سایر میکروارگانیسم‌ها.

- هوازاد بودن (شامل aerosol و respiratory droplets) که قابلیت انتقال سریع از میزبانی به میزبان دیگر را فراهم کرده است.

- وجود نداشتن رقابت میکروارگانیسمی برای ورود و لانه‌گزینی و انتقال ویروس (مانند چیزی که در رقابت فلور طبیعی باکتریایی در رقابت با سایر باکتری‌ها و حتی قارچ‌ها مشاهده می‌شود).

- قدرت کانون‌زایی سریع در یک منطقه جغرافیایی.

ترکیب هرکدام از عوامل فوق با افزایش تراکم جمعیتی انسان و رشد قابل ملاحظه‌ی حمل و نقل هوایی، انسان را در معرض خطری قرار می‌دهد که با گذر زمان بیشتر و بیشتر شده است.

منشاء اولیه‌ی یک بیماری ویروسی نوپدید (emerging) که بتواند منجر به بیماری‌زایی در انسان شود را می‌توان در سه حوزه متصور شد:

1. گیاهان و محیط

2. حیوانات (اهلی و وحشی)

3. انسان

جالب است که با بررسی اپیدمی‌های مهم دهه‌های اخیر، هیچ بیماری با منشاء گیاهی یا صرفاً انسانی مشاهده نمی‌شود و تقریبا همه‌ی موارد با منشاء حیوانی و ویروسی می‌باشند.

جدول - اپیدمی‌های بزرگ چند سال اخیر - منبع WHO

بحث:

بنابر اعلام کارشناسان سازمان بهداشت جهانی، نقطه‌ی شروع بیماری کووید19 از بازار فروش آبزیان شهر ووهان چین بوده و مسیر تکاملی این ویروس از خفاش و پنگولین بوده است. برحسب تصاویر منتشر شده، این بازار (wet market) از شرایط بهداشتی مطلوبی برخوردار نبوده است.

حتی اگر حیوانات وحش هم توسط چینی‌ها خورده شوند ولی پروتکل‌های بهداشتی در زمان صید، نگهداری، عرضه و در نهایت مصرف آن توسط انسان رعایت شود، شانس وقوع یک بیماری نوپدید بسیار ناچیز خواهد بود. حال سوال اینجاست مسئول سیاست‌گذاری و نظارت بر اجرا در این حوزه چه نهادی خواهد بود؟

بر اساس تعاریف ملی و بین‌المللی، نظارت بر اعمال کنترل‌های بهداشتی لازم در محل تماس حیوانات و انسان در حوزه‌ی بهداشت عمومی دامپزشکی (veterinary public health) می باشد. البته ممکن است ساختارهای اجرایی در هر کشوری متفاوت باشد ولی قطعا این ساختار در هر ارگان بهداشتی که باشد، دامپزشکان در آن واجد صلاحیت فنی لازم هستند.

نکته‌ی حائز اهمیت برای ما این است که نباید تصور کنیم در کشورمان احتمال ایجاد یک بیماری نوپدید مثل کووید19 به دلیل تراکم جمعیت کمتر یا عدم تغذیه از حیوانات وحشی منتفی است. مورد بیماری مرس (MERS)، رخداد یک بیماری نوپدید را در حیوانی اهلی و حلال‌گوشت و در یکی از کم‌تراکم‌ترین مکان‌های زمین یعنی بیابان‌های عربستان نشان می‌دهد.

در حالی که تا قبل از پاندمی کووید19، انتریت‌های کرونا ویروسی در یگ گوساله، بچه گربه یا... جزو کم‌اهمیت‌ترین بیماری‌ها بود، اکنون باید خطر عفونت مختلط (عفونت همزمان با دو نوع ویروس کرونا) و ایجاد واریانت‌های جدید کرونا ویروس را هم در نظر بگیریم. درست مانند آنفلوانزا.

نتیجه گیری:

با توجه به مطالب بیان شده، به توضیح چند اقدام عملیاتی مهم که می‌تواند موجب تقویت سازمان دامپزشکی کشور و مهم‌تر از آن ارتقای سطح بهداشت عمومی و امنیت زیستی جامعه شود، می‌پردازم.

- رایزنی جهت تصویب قوانین روزآمد در خصوص تهدید علیه بهداشت عمومی

تنها ماده  قضایی در خصوص تهدید علیه بهداشت عمومی ماده 688 قانون مجازات اسلامی است که در حوزه‌ی دامپزشکی صرفا کشتار غیرمجاز را تهدید علیه بهداشت عمومی تلقی می‌کند.

- افزایش توان کمی و کیفی موسسه‌ی واکسن و سرم‌سازی رازی

به دلیل آسیب پذیری مضاعف کشور درشرایط موجود مخصوصا در صورت وقوع حملات زیستی یا اپیدمی در دام و طیور مورد مصرف غذایی جامعه (معدوم سازی های متعاقب اپیدمی آنفلوانزا و گرانی تخم مرغ و وقایع دی ماه 96) و همچنین به جهت ایجاد ساختاری که بتواند مانند بخش ذخیره‌ی وزارت بهداشت در مواقع بحران عمل کند.

- رایزنی جهت دریافت درصدی از بودجه ی امنیتی و نظامی جهت مقابله با تهدیدات زیستی

 به دلیل ایجاد ظرفیت لازم در کشور جهت مقابله با تهدیدات طبیعی و یا بیوتروریستی آینده که با توجه به عیان شدن آسیب پذیری کشورها، در دسترس بودن تجهیزات آزمایشگاهی ساخت ویروس ها و نیز صرفه‌ی اقتصادی آن با امکان عدم شناسایی مسببین این قبیل حملات، قطعا در آینده به جای جنگ‌های کلاسیک پرهزینه برای مهاجمین، شاهد استفاده‌های ناثواب از این توانایی خواهیم بود.

- تقویت آزمایشگاه های تشخیص استان ها به انواع تست PCR

جهت تعیین سریع سویه های  نوپدید و کمک به برنامه های پایش مناطق پرخطر.

- تعیین دوباره نقاط بحرانی (hazards) از منظر بهداشت عمومی در اماکن دامی مستقر در استان ها

اگر چه هر استانی به این نقاط اشراف دارد اما بعد از فروکش کردن بحران کرونا قطعا همکاری سایر نهادها در مقوله‌ی بهداشت عمومی بهتر از قبل خواهد شد و می‌توان با تلاشی دوباره وضعیت این اماکن را ارتقا داد. به عنوان مثال اصلاح فنی و بهداشتی بازار های آبزیان در استان های ساحلی (منشاء شیوع ویروس کرونا بازار غذاهای دریایی شهر ووهان بود) و یا تعطیلی دائمی بازار فروش پرندگان وحشی و مهاجر در شمال کشور.

- تهیه نقشه‌ی لحظه‌ای (با بروز رسانی مداوم) بیماری‌های پر اهمیت از منظر بهداشت عمومی

 اقدام به تنظیم برنامه ای راهبردی پایش مستمر حیوانات در محل هایی که از نظر تنوع  گونه، تراکم و سطح تماس مستمر بین گونه ای و انسان پر ریسک محسوب می‌شوند، شناسایی شده و با برنامه‌ی پایش در سطح ستادی و عملیاتی، بتوانیم دست بالا را در تشخیص و اقدام کنترلی در زمان سریع‌تر داشته باشیم.

- رایزنی جهت اخذ ردیف بودجه‌ای از منابع مالی مربوط به حوزه‌ی سلامت

اگرچه در سابق و چه در حال حاضر این پیگیری در حال انجام بوده است ولی با توجه به شرایط جدید و درک بهتر اهمیت تشخیص و اقدام به موقع در برابر زئونوزها و بیماری های نوپدید توسط دولتمردان، می‌توان با انگیزه‌ای نو و با استدلال های جدید و ارائه‌ی برنامه ی مدون ارتقای فنی و عملیاتی سازمان در مورد احتمال بالای برهم‌کنش ویروس جدید کرونا با ویروس های قبلی این خانواده‌ی ویروسی و چالش های ایجاد کننده در امنیت غذایی شهروندان و نیازهای آزمایشگاهی و عملیاتی و... وارد مذاکره شد.

- اقدام جهت اخذ فتوای مراجع عظام تقلید جهت قربانی کردن دام‌ها در اعیاد مذهبی صرفاً در کشتارگاه‌ها

 در زمانی که بزرگان دینی به صورت شفاف و قاطع سلامت افراد را به برگزاری مراسمات مذهبی مهم ارجح دانسته‌اند، قطعا اغنای افکارعمومی به منظور تغییر کوچک در برنامه های دینی به منظور حفظ سلامت آحاد جامعه ساده‌تر از گذشته خواهد شد.

با توجه به این مهم که عملا تنها خط دفاعی قبل از همه گیری بیماری های نوپدید و بازپدید در جامعه، مجموعه اقدامات دامپزشکی کشور است، می‌توان گفت هریک روزی که سیستم دامپزشکی در تشخیص یک پاتوژن جدید از دست بدهد، سیستم بهداشت و درمان انسانی هزینه‌ای چند برابری چه از نظر مالی و چه از نظر نیروی انسانی متحمل خواهد شد. در شرایط امروز کشوری مثل ما که با محدودیت شدید منابع مواجه هستیم، پرداخت هزینه در حوزه‌ی دامپزشکی بسیار مقرون به صرفه‌تر از پرداخت چند برابری همان هزینه‌ها به همراه عواقب روانی و اقتصادی آن در یک جامعه خواهد بود.

منابع :

1. دکتر محمد سلطانی منش ، پتانسیل بخش دامپزشکی کشور در مواجه با حملات زیستی، مجموعه مقالات ارائه شده در کنگره دانشجویان دامپزشکی، شیراز 1389

2. هومن کاغذیان و همکاران، ایمونولوژی سلولی و مولکولی ابولعباس، چاپ اول 1387

3. دکتر محمد خلیلی و سکینه خنامانی فلاحتی پور، مروری فشرده بر ویروس شناسی دامپزشکی، چاپ اول 1387

4. دکتر حسن اوحدی نیا، طب مقایسه ای بیماری های مشترک انسان و حیوان چاپ اول 1384

5. Dennis L Kasper..., Harrison's manual of medicine , 18^th edition, 2013

6. South China Morning Post, why wild animals are a key ingeredient in china's outbreak, JAN 2020 , available at www.bangkok.com

7. GraceRen, human transmission of new coronavirus may be occurring, 2020, available at: www.healthpolicy.org

8. WHO experts, Modes of transmission of virus causing covid19, available at www.who.int/news-room

9. Daniel Marcus, is the coronavirus airborn? It's complicated, available at www.vox.com

10. Steven Lee Myers, china's omnivorous markets are in the eye of a lethal outbreak once again, 2020, The New York Times

11. The world organization for animal health database, available at: www.doc.oie.intwww.oie.int/en/scientific-expertise

12. GarahamReadfeard , how did coronavirus start and where did it come from , 2020 , The Guardian

13. Cristopher Black, list of top emerging diseases likely to cause major epidemics, 2015, WHO