گسترش بیابان‌های مراقبت بهداشتی دامپزشکی در ایران، پیامد وضع قوانین متضاد با ساختار بهداشت

به بهانه زمزمه‌های انتقال کلینیک‌های دامپزشکی به خارج شهرها:

گسترش بیابان‌های مراقبت بهداشتی دامپزشکی در ایران، پیامد وضع قوانین متضاد با ساختار بهداشت

حکیم مهر: موضوع گسترش دسترسی به مراقبت‌های بهداشتی دامپزشکی یکی از مهمترین اهداف دولت جمهوری اسلامی ایران بر مبنای قوانین رسمی و مصوب موجود در کشور می‌باشد. موانع بسیار زیادی در مسیر گسترش این سرویس های پیش روی سازمان دامپزشکی کشور قرار دارد که می توان به عوامل اجتماعی - اقتصادی، جغرافیایی و مرزهای محدود دانش و تجربیات بشر در این خصوص اشاره نمود. این عوامل، مطلقا مستقل از یکدیگر نبوده و در تعامل با یکدیگر پیچیدگی دسترسی به مراقبت های بهداشتی دامپزشکی را دوچندان می کند. اخیرا در کشور اظهار نظرهایی درخصوص خروج مراکز ارائه دهنده مراقبت های بهداشتی دامپزشکی در برخی شهرها و استان‌ها شنیده می شود که لازم است تا برخی زوایای آن را از دید حرفه دامپزشکی واکاوی نمائیم.

موانع و مشکلات مالی و اجتماعی – اقتصادی، اغلب بیشترین تنش را در فعالیت های روزانه مراقبت های بهداشتی دامپزشکی ایجاد می کنند، در حالی‌که موانع جغرافیایی چالش های لجستیکی و اجتماعی - فرهنگی را ایجاد می کنند و این موانع، در مسیر فراهم ساختن نظام مراقبت های بهداشتی دامپزشکی نه تنها بر رفاه حیوانات بلکه بر  صاحبان حیوانات، کسانی که از حیوانات مراقبت می کنند و همچنین بر روی دامپزشکان تاثیر می گذارد.

بهترین مدل قابل دسترس برای بحث بر روی سرویس های مراقبت بهداشتی دامپزشکی، استفاده از چهارچوب پذیرفته شده One Health می باشد. استفاده از چهارچوب One Health تضمین می کند که سایر بخش ها و ذی‌نفعان و همچنین تعاملات بین بخش ها مورد توجه قرار می گیرند و یکی از مزیت های این مدل، امکان بررسی مسائل از سطوح مختلف فردی، نهادی و سیستمی و ساختاری می باشد و بالتبع آن موانع موجود در سطوح ساختاری مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرند. در این چهارچوب، سلامت حیوانات در بخش انسانی قرار گرفته است زیرا این انسان‌ها هستند که در نهایت مسئولیت مدیریت و مراقبت بهداشتی از آنها را عهده دار هستند و به جز عوامل و خصوصیات گونه ای و نژادی، این دستکاری و تداخلات انسانی همچون دستکاری زنتیکی، کنترل روند بیماری و... است که بر مسیر ارتقا و حفظ بهداشت آنان دخالت دارد؛ به عنوان نمونه پدیده ای که اکنون به عنوان «غذادهی به حیوانات بدون سرپرست» در میان مردم کشور شایع گردیده است. به عبارت بهتر در صورتی که صاحبان دام و پرورش دهندگان حیوانات از دانش لازم برای انجام وظایف خود در قبال بهداشت جامعه برخوردار نباشند، به جای اینکه تولیدکنندگان غذای مردم باشند، به تولیدکنندگان عوامل بیماری‌زا و مخاطره آمیز بهداشتی برای مردم تبدیل خواهند شد که طبیعتا هدف آنان نبوده است.

در سیستم One Health سلامت انسان به سلامت حیوانات گره خورده است و از سوی دیگر هنوز موانع قابل توجهی برای دسترسی به سرویس های بهداشتی انسانی وجود دارد و بر این اساس منطقا وقتی در مکانی دسترسی به سرویس های بهداشتی انسانی وجود ندارد، دسترسی به سرویس های بهداشتی دامپزشکی نیز از آن متاثر خواهد شد. مقررات و قوانین دامپزشکی و غیردامپزشکی بر استانداردهای در دسترس بودن سرویس های مراقبت بهداشتی دامپزشکی تاثیر می گذارد.

به طور طبیعی وقتی سخن از نظام مراقبت بهداشتی به میان می آید، آنچه ابتدا به ساکن در ذهن متبادر می شود، برقراری، حفظ و ارتقای سیستم بهداشتی برای انسان است ولی اینکه موضوعات مرتبط با بهداشت انسانی را محیط ایزوله ای در نظر بگیریم که از بهداشت حیوانات و بهداشت محیط تاثیر نپذیرد، موضوعی مشابه اثبات گرد بودن زمین با دانش کنونی انسان در عصر حاضر می باشد. مشارکت در حوزه مراقبت بهداشت حیوانات که یکی از سه پایه بهداشت کشور می باشد، از یک‌سو صاحبان حیوانات بوده و از سوی دیگر دامپزشکان ارائه دهنده خدمات بهداشتی می باشند.

مؤلفه های اجتماعی - اقتصادی و یا مالی برای صاحبان دام از موانع آشکار برای دسترسی به مراقبت های بهداشتی دامپزشکی می باشند؛ همچنین صاحبان دام همیشه مولفه مقرون به صرفه بودن را برای دریافت خدمات بهداشتی دامپزشکی محاسبه می نمایند، مخصوصا زمانی که هزینه خدمات مراقبت بهداشتی دامپزشکی به مولفه تولید گره خورده باشد، ولی این روزها در ایران مولفه جدیدی به این موضوع اضافه شده است: «موانع مالی ارائه خدمات بهداشتی برای دامپزشکان» به عنوان مثال هزینه های عملیاتی و مواد مصرفی و تجهیزات و مدل‌های محاسبه دستمزد ممکن است بر ارائه مراقبت های بهداشتی تاثیر بگذارد.

سطح تحصیلات صاحبان دام به دو طریق بر دریافت مراقبت های بهداشتی دامپزشکی تاثیر می گذارد؛ در وهله اول سطح بالاتر تحصیلات منجر به درک نیازهای بهداشتی و مراقبتی حیوانات از سوی صاحبان آنها می شود و این درک منجر به پیگیری دریافت مراقبت های بهداشتی دامپزشکی می گردد و از سوی دیگر سطح تحصیلات به وضوح بر وضعیت اشتغال و وضعیت اجتماعی - اقتصادی صاحبان دام و توانایی مالی آنها در دریافت خدمات بهداشتی مراقبتی دامپزشکی تاثیر مستقیم دارد.

عوامل جغرافیایی برای صاحبین حیوانات ممکن است به وضعیت اجتماعی – اقتصادی کسانی که در مناطق فقیرنشین زندگی می کنند، مرتبط باشد و معمولا افراد ساکن در این مناطق توان مالی و سطح دانش لازم برای تشخیص فراهم ساختن مراقبت های بهداشتی را برای حیوانات ندارند و از سوی دیگر به همین دلیل تقاضای کم برای دریافت مراقبت های بهداشتی دامپزشکی، ارائه کنندگان خدمات بهداشتی دامپزشکی از منظر مدیریت اقتصادی عملا امکان استقرار و ارائه خدمات در این مناطق را ندارند و این موضوع، چالش های لجستیکی، عملیاتی و مالی در خدمت به مناطق جغرافیایی بزرگ با جمعیت هدف کمتر را ایجاد می کند. البته باید عنوان نمود که این موضع مختص حرفه دامپزشکی نیست و گریبانگر بسیاری از حرف و خدمات در کشور می باشد و پیگیری رفع آن به ساختارهای بزرگتر در حوزه مدیریت کشور باز می گردد.

نقش جمعیت شناسی و فرهنگ بر موانع مراقبت های بهداشتی دامپزشکی، نحوه گسترش بیابان‌های مراقبت بهداشتی دامپزشکی را پیچیده‌تر می‌سازد. در میان صاحبان حیوانات، آنهایی که از حیوانات با مقاصد درمانی یا مراقبتی استفاده می کنند و یا آنهایی که از حیوانات خدمات رسان بهره برداری می کنند، کسانی هستند که از اهمیت فراهم بودن مراقبت های بهداشتی دامپزشکی در خصوص بهداشت و رفاه خود و حیوان همراهشان آگاه هستند و در نقطه مقابل کسانی که بدون دانش لازم اقدام به نگهداری حیوانات خاصی می نمایند، معمولا در جایی که تنگناهای مالی یا اجتماعی - فرهنگی ایجاب کند، از مسئولیت های تامین مراقبت بهداشتی برای حیوانات خود سر باز می زنند.

شرایط اجتماعی - اقتصادی ، فرهنگی محیطی که در آن زندگی می کنیم، تاثیر قدرتمندی بر سلامت انسان و حیوان دارد، به عنوان مثال شرایط محیطی از جمله تغییرات آب و هوایی به طور نامتناسبی بر فقرا و آسیب پذیران، انسان ها و حیوانات بطور یکسان تاثیر می گذارد و در انتها اینکه از آن‌جایی که هزینه مراقبت های بهداشتی دامپزشکی، هزینه ای برای حفظ و ارتقاء بهداشت عمومی کشور است، وضع قوانین ناآگاهانه در خصوص تداوم این سرویس ها و استفاده ابزاری از آنها با اهداف نامنطبق بر ذات وجودی‌شان، منجر به نادیده گرفتن واقعیات موجود در جامعه می‌شود و در صورتی که برای مسائل پیش رو از گفتمان های چند لایه و چند حرفه ای استفاده نشود، بدون شک منجر به اتخاذ تصمیماتی خواهد شد که گاهی برای بازگشت به وضعیت فعلی، هزینه های مالی و زمانی زیادی را به کشور و جامعه تحمیل خواهیم کرد.

 موضوع در دسترس بودن سرویس های بهداشتی دامپزشکی همیشه یکی از دغدغه های موضوع بهداشت واحد در کشور بوده است.

بخش دوم:

در بسیاری از کشورهای در حال توسعه در میان بسیاری از عوامل موثر برای تامین بهداشت جامعه، فراهم نشدن سرویس های دامپزشکی موثر برای جلوگیری از گسترش بیماری‌ها یک از عوامل اصلی تاثیرگذار در این مقوله می باشد. خدمات و سرویس های دامپزشکی در کشور ایران از طریق دو بخش خصوصی و دولتی تامین می‌گردد و یا به عبارتی، بسیاری از امور دارو، درمان و پاراکلینیک به بخش خصوصی واگذار گردیده و در نقطه مقابل سیاست گذاری‌های بهداشتی تامین سرویس های دامپزشکی در مناطق کمتر برخوردار و غیرقابل توجیه از نظر اقتصادی و یا طرح‌های ملی و استانی مایه کوبی و موارد مشابه آن از طریق بخش دولتی و یا از طریق خرید خدمت از سوی آنان صورت می پذیرد.

گسترش سرویس های دامپزشکی در حوزه بخش خصوصی از طریق تامین بودجه های کلان دولتی و از محل اعتبارات عمومی صورت نمی پذیرد. در کشور ایران قریب به بیست سال است که بخش خصوصی به اتکاء قانون مصوب و رسمی کشور و با سرمایه های خرد و کلان خود اقدام به گسترش سرویس های دامپزشکی در کشور به منظور تامین بهداشت عمومی اقدام نموده است. سرویس های دامپزشکی در کنار بهداشت و محیط زیست از ارکان پایه جامعه سالم می باشند؛ درست است که سرمایه گذاری‌های فردی و گروهی دامپزشکان و سایر رده های دامپزشکی از یک سو تامین کننده معاش آن می باشد ولی این موضوع هدف غایی و نهایی گسترش سرویس های دامپزشکی نیست، بلکه تامین بهداشت عمومی جامعه و ارتقاء شرایط زیستی انسان و حیوان نکته کلیدی گسترش این سرویس ها می باشد.

چند وقتی است که موضوع جابجایی کلینیک ها و بیمارستان‌های دامپزشکی توسط برخی مجاری رسمی در حال پیگیری و مطرح شدن می باشد. فارغ از موضوعیت اجتماعی آن، برخی موارد مهم در این میان نباید از چشم دور بماند:

1- متاسفانه پدیدآورندگان این طرح تصور می کنند هنوز دهه بیست یا سی شمسی است و وقتی کلمه «دامپزشک» را می شوند، هیچ برداشت درستی از این عبارت ندارند و تصور می‌کنند دامپزشک فردی است که از حیوانات حیات وحش تا حیوانات همراه خانگی را درمان می کند و تمام و هیچ گونه برداشتی از دامپزشکی نوین و تخصص های موجود در آن ندارند. همانگونه که در علم پزشکی پزشک عمومی و متخصص داریم، علم دامپزشکی نیز سال‌هاست که اگر بیشتر از علوم دیگر پیشرفت نکرده باشد، کمتر پیشرفت نکرده و اکنون همکاران دامپزشک دارای تخصص هایی همچون داخلی حیوانات همراه، رادیولوژی و تصویربرداری دامپزشکی، بهداشت و بیماری‌های طیور، آبزیان، مواد غذایی و... می باشند و این‌گونه نیست که دامپزشک فردی باشد که تنها در دامداری و مرغداری فعال باشد.

2- نفس سرمایه گذاری بر اساس قوانین مصرح کشور توسط بخش خصوصی برای ایشان حق ایجاد می کند و هیچ قانونی در کشور حق ندارد بدون در نظر گرفتن حقوق قانونی و مکتسبه افراد ذینفع یا فعال در هر عرصه ای، اقدام به تغییر و تحت الشعاع قرار دادن این حق نماید و همانگونه که در سایر بخش های سرمایه گذاری بخش خصوصی تغییر قوانین و بخشنامه ها و آئین نامه ها از طریق کارگروه مشترکی دنبال می شود، در حوزه دامپزشکی نیز منوال بایستی به همین ترتیب باشد.

3- دامپزشکان دارای پروانه و واجد شرایط فعال در حوزه درمان حیوانات همراه هیچ نقشی در به وجود آوردن و تکثیر حیوانات همراه ندارند و هیچ دامپزشک دارای پروانه ای اقدام به تکثیر یا تولید حیوانات همراه نمی نماید و عرصه فعالیت آنان ارائه خدمات بهداشتی همچون درمان، مبارزه با بیماری‌های مشترک و... می باشد و هیچ قانون مصوبی که ممنوعیت ارائه خدمات بهداشتی را مد نظر قرار داده باشد، در قوانین کشور وجود ندارد. اینکه فردی شب خوابیده و صبح بیدار شود که «دامپزشکان و کلینیک های دامپزشکی بایستی به حاشیه شهرها بروند!»، سخن بیهوده و گزافی است که نشان از عمق بی خردی گوینده آن و بدوی بودن تفکر وی است و اگر به فرض محال این تفکر را عملی کنیم، چند صباح دیگر با گسترش شهرها و روستاها به سمت مناطق حاشیه ای آیا باید باز هم این مراکز جابجا شوند؟ به عنوان نمونه منطقه 22 تهران که روز خارج شهر حساب می‌شد، اکنون یکی از پرجمعیت ترین مناطق این شهر محسوب می‌شود؛ به عبارت دیگر شبکه بهداشت عمومی دامپزشکی که اکنون به مدد سال‌ها تلاش و سرمایه گذاری به وضعیت فعلی رسیده است را از میان برده و به تبع آن بهداشت عمومی را تحت الشعاع قرار خواهند داد.

4- با جابجایی کلینیک ها و بیمارستان‌های دامپزشکی، نظام ارجاع و رسیدگی به بیماران هر کلینیک و بیمارستان دچار تشتت و از هم گسیختگی می شود و در بسیاری از موارد افراد قید مراجعه به کلینیک و بیمارستانی که در محل زندگی‌شان بوده را زده و به فرد دیگری که نزدیکتر است، حتی اگر پروانه نداشته باشد و غیرمجاز باشد، مراجعه می کنند و این علاوه بر ایجاد اختلاف، حق قانونی افراد را تحت تاثیر قرار می دهد.

5- هزینه های سنگین و سرسام آور تحصیل در حرفه دامپزشکی و پس از آن کسب تجربه و مهارت و طی مدارج تخصصی، یکی از سنگین ترین هزینه های تحصیلی صورت گرفته در کشور می باشد و فردی که این مدارج را طی نمود، سرمایه انسانی جامعه و کشور می باشد که به راحتی در هر نقطه دنیا می تواند در صدر بنشیند و قدر ببیند و مسلما با این نوع تعامل با این متخصصین، روزی فرا خاهد رسید که همچون «پیروز» که برای درمان آن مجبور شدیم دامپزشک از خارج وارد کنیم، روزی در خصوص نیاز به یک دامپزشک حاذق و با تجربه برای بدیهی ترین امور مجبور به مکاتبه با کشورهای دیگر خواهیم شد.

6- تلاش تمام دولت‌های دنیا برای ارائه مشوق های حمایتی برای گسترش سرویس های بهداشتی از جمله دامپزشکی است و اینکه بخواهید این سرویس ها را به منطقه جغرافیایی خاصی محدود کنید، نتیجه آن کمتر شدن ضریب نفوذ سرویس های بهداشتی در کشور است. با جابجایی کلینیک ها و بیمارستان‌های دامپزشکی، مردم دست از نگه داشتن حیوانات خاص نخواهند کشید بلکه آنان را به سمت خود درمانی یا استفاده از سرویس های بهداشتی دامپزشکی غیرمجاز سوق خواهد داد و از سوی دیگر برخی حیوانات خاص که نگهداری آنها از سوی عده ای نامناسب تلقی می گردد، تنها گونه مراجعه کننده به کلینیک ها و بیمارستان‌های دامپزشکی نیست.

انتخاب سرویس دهنده خدمات دامپزشکی برای مردم چیزی مشابه رستوران نیست که از این سر شهر تا آن سر شهر برای خوردن غذای خاصی وقت بگذارند و هزینه کنند. بررسی رفتار مردم تهران زمانی که نیاز به سرویس های دامپزشکی دارند، بیشتر ایجابی است؛ به عبارت دیگر تلاش می کنند تا اولین و نزدیک‌ترین سرویس دهنده را یافته و از وی خدمات مورد نظر خود را دریافت دارند (البته این موضوع در خصوص همه آنها صدق نمی کند)، مگر اینکه خدمات مورد نظر تخصصی باشد و یا امکانات و تجهیزات پیشرفته دامپزشکی مورد نیاز آنان باشد که طبیعتا درصد کمی از بهره برداران خدمات دامپزشکی را شامل می شود و به تبع این نوع نگرش حذف کلینیک های دامپزشکی، منجر به جایگزینی دامپزشکان متخصص و رسمی دارای پروانه با دانشجویان فارغ التحصیل نشده و یا افراد غیردامپزشک و یا دامپزشکان بدون پروانه خواهد شد.