ده فرمان پیشگیری از ابتلا به کم خونی

کم‌خونی وضعیتی است که در آن، تعداد یا اندازه گلبول‌های قرمز یا مقدار هموگلوبین موجود در خون کاهش یافته و تبادل اکسیژن و دی‌اکسیدکربن بین خون و سلول‌ها دچار اختلال می‌شود.

فقر آهن یکی از شایع‌ترین اختلالات تغذیه‌ای در ایران و مهم‌ترین نوع کم‌خونی تغذیه‌ای در کودکان و زنان، در سنین باروری است که با ایجاد گلبول‌های قرمز کوچک و کاهش میزان هموگلوبین مشخص می‌شود.
علائم بیماری

علائم بروز کم‌خونی به میزان و شدت آن در بدن بستگی دارد. شایع‌ترین علائم شامل رنگ‌پریدگی دائمی زبان و مخاط داخل لب و پلک چشم، خستگی زودرس، سیاهی رفتن چشم، بی‌تفاوتی، سرگیجه، سردرد، بی‌اشتهایی، حالت تهوع، خواب رفتن و سوزن شدن دست و پاهاست. در مراحل پیشرفته‌تر کم‌خونی، تنگی نفس همراه با تپش قلب و تورم قوزک پا مشاهده می‌شود. همچنین ناخن‌ها گود (اصطلاحا قاشقی) می‌شود.

در خطرها

3 گروه از افراد جامعه بیشتر از بقیه در معرض خطر کم‌خونی ناشی از فقر آهن قرار دارند.

1- زنان سنین باروری بویژه زنان باردار: در دوران بارداری به علت رشد جفت، جنین و افزایش حجم خون مادر، نیاز به آهن افزایش می‌یابد. همچنین بارداری‌های مکرر بخصوص با فاصله کم موجب تخلیه ذخایر آهن بدن مادر می‌شود.

2- کودکان خردسال: کودکانی که با شیر مادر تغذیه نمی‌شوند، بیشتر در معرض خطر کم‌خونی فقر آهن قرار دارند، چون آهن شیر مادر بهتر از سایر شیرها جذب می‌شود. نوزادان کم‌وزن (کمتر از 2500 گرم) نیز از 2‌تا 3 ماهگی ممکن است دچار کمبود آهن ‌شوند. همچنین کودکانی که تغذیه تکمیلی برای آنها بموقع (پایان ماه ششم یا 180 روزگی) شروع نمی‌شود یا این‌که در غذای کمکی آنها، منابع غذایی حاوی آهن به مقدار کافی وجود ندارد، دچار کمبود آهن می‌شوند. کودکان 2 تا 5 سال هم به علت ابتلا به عفونت‌های شایع دوران کودکی (اسهال و عفونت‌های تنفسی) و آلودگی‌های انگلی در معرض کمبود آهن قرار دارند.

3- نوجوانان: دختران و پسران نوجوان به علت جهش رشد نوجوانی، به آهن بیشتری نیاز دارند؛ اما دختران نوجوان به علت شروع عادت ماهیانه، خونریزی و از دست دادن آهن، بیشتر در معرض خطر کم‌خونی قرار دارند.

درمان

برای درمان کم‌خونی چند روش وجود دارد که بهترین و کم‌خطرترین آنها استفاده از مکمل‌های خوراکی است. درمان با نمک‌های ساده آهن، چون سولفات فروخوراکی، کاملا موثر بوده و به شکل قرص، کپسول یا مایع است که مصرف آنها باید تا چند ماه ادامه یابد؛ البته علاوه بر درمان دارویی باید به میزان آهن قابل جذب در غذا نیز توجه کرد.

چند توصیه

چنانچه قرص‌های آهن با معده خالی مصرف شوند، جذب آنها بهتر و بیشتر صورت می‌گیرد؛ ولی در این حالت سبب تحریک معده و بروز مشکلات گوارشی خواهند شد.

عوارض گوارشی ناشی از مصرف آهن نظیر تهوع، دل‌پیچه، سوزش قلب، اسهال یا یبوست را می‌توان به حداقل رساند؛ به شرطی که آهن را به میزان کم مصرف کرده و بتدریج به میزان آن افزود تا به حد مورد نیاز بدن برسد.

بهتر است قرص آهن، آخر شب قبل از خواب استفاده شود تا عوارض ناشی از آن کاهش یابد.

ویتامین C جذب آهن را افزایش می‌دهد، به همین دلیل معمولا مصرف ویتامینC به همراه آهن پیشنهاد می‌شود.

علل کمبود آهن

آهن یکی از عناصر بسیار مهم در انجام فرآیندهای طبیعی بدن است. این عنصر در روندهای سوخت‌وساز بدن شرکت می‌کند و نقش اساسی در فعالیت بسیاری از آنزیم‌های بدن دارد. از آن گذشته بدون وجود آهن خونسازی در بدن صورت نمی‌گیرد؛ اما متاسفانه این ماده بسیار مهم و حیاتی اغلب به میزان کافی مصرف نمی‌شود.

کمبود آهن در بدن 3 دلیل اصلی دارد؛ مهم‌ترین علت آن کمبود آهن در مواد غذایی مصرفی است. مقدار آهن مورد نیاز که باید جذب شود، 5/0 تا 5/1 میلی‌گرم است؛ اما باید توجه داشت به طور معمول تنها 10 درصد آهن موجود در غذا جذب می‌شود، پس باید روزانه در غذایی که مصرف می‌کنیم 5 تا 15 میلی‌گرم آهن موجود باشد. علت دیگر کمبود آهن بدن، از دست رفتن خون از بدن (مانند خونریزی از دستگاه گوارش) است و سومین علت آن افزایش نیاز به آهن است که معمولا در دوران حاملگی و نوجوانی رخ می‌دهد. میزان جذب آهن در بچه‌های زیر 3 ماه زیادتر از معمول است و جذب آهن در شیرخوار با کم‌خونی از سایر بچه‌ها بیشتر است.

آهن کجاست؟

بهترین منابع غذایی آهن، گوشت ماهی، حبوبات و برگ‌های سبز مانند اسفناج است. البته در نظر داشته باشید در بیشتر غذاهای گیاهی فقط 5/0 درصد آهن جذب بدن می‌شود؛ ولی در غذاهای حیوانی مانند گوشت گوساله و ماهی به ترتیب 20 درصد و 10 درصد آهن جذب می‌شود.

بهترین مخزن آهن در گوشت قرمز است. گوشت قرمز و جگر، آهن گوشت قابلیت جذب بالایی دارد. آهن سبزیجات مثل اسفناج یا عدس به گونه‌ای است که قابلیت جذب پایینی دارد.

از سوی دیگر مصرف گوشت با سبزیجات جذب آهن را 2 تا 3 برابر افزایش می‌دهد و این افزایش جذب آهن احتمالا به دلیل وجود اسید آمینه سولفوردار سیستئین است.

10 فرمان

1- قهوه، تخم‌مرغ، شیر، لبنیات، چای، نان گندم، حبوبات و شکلات، جذب آهن را کاهش می‌دهد. بنابراین از مکمل‌های آهن طی یک ساعت پیش از مصرف این مواد تا 2 ساعت پس از مصرف آنها خودداری کنید.

2-‌ در برنامه غذایی روزانه خود از مواد غذایی آهن‌دار مثل گوشت قرمز، مرغ، ماهی، تخم‌مرغ، سبزیجات مثل جعفری و اسفناج و حبوبات مثل عدس و لوبیا استفاده کنید.

3- همراه با غذا، سالاد شامل گوجه‌فرنگی، کاهو، کلم، فلفل سبز دلمه‌ای یا سبزیجات تازه (سبزی خوردن) و بعد از غذا میوه بخصوص مرکبات که حاوی ویتامین ث است، استفاده کنید. ویتامین ث جذب آهن غذا را افزایش می‌دهد.

4- اگر حتی مقدار کمی گوشت به غذاهای گیاهی اضافه کنند، جذب آهن غذا افزایش پیدا می‌کند.

5- از نوشیدن چای یک ساعت قبل از غذا و یک تا 2 ساعت بعد از صرف غذا خودداری کنند.

6- آهن موجود در شیر مادر 2 تا 3 برابر بهتر از آهن موجود در شیر گاو جذب می‌شود. در کودکان کمتر از 12 ماه تا حد امکان از شیر گاو و بز استفاده نکنید و پس از آن هم فقط به شیر گاو اکتفا نکنید.

7- فقر آهن در کودکانی که به جای مصرف غذاهای حاوی آهن، شیر می‌نوشند، با شیوع زیادی دیده می‌شود. مصرف روزانه بیش از نیم‌ لیتر شیر گاو در کودکان بخصوص شیر نجوشیده می‌تواند منجر به دفع روزانه مقداری خون از دستگاه گوارش و در درازمدت باعث ایجاد فقر آهن شود.

8- نانی که از خمیر ور نیامده و با جوش‌شیرین تهیه شده باشد، جذب آهن را کاهش می‌دهد.

9- دختران در سنین بلوغ باید در برنامه غذایی روزانه خود از مواد غذایی حاوی آهن بیشتر استفاده کنند و در میان وعده‌ها به جای استفاده از تنقلات غذایی کم‌ارزش (مثل پفک و چیپس) از انواع میوه‌ها خشکبار و انواع مغزها استفاده نمایند.

10- در برنامه غذایی خود از غلات و حبوبات جوانه زده استفاده کنند. جوانه زدن غلات و حبوبات باعث افزایش جذب آهن به میزان تقریبا 2 برابر می‌شود.