نقدی بر مقالات مورد استناد همکاران مدعی آلودگی بالای شیرهای تولیدی کشور به آفلاتوکسین - دکتر شهرام شکرفروش

نقدی بر مقالات مورد استناد همکاران مدعی آلودگی بالای شیرهای تولیدی کشور به آفلاتوکسین

دکتر شهرام شکرفروش

متخصص بهداشت مواد غذایی

استاد گروه بهداشت مواد غذایی دانشکده دامپزشکی دانشگاه شیراز

با سلام و احترام،

در مورد مقالات مورد استناد برای نشان دادن آلودگی بالای شیر به آفلاتوکسین که احتمالاً مورد استناد همکار محترمی که در تلویزیون هم مطالبی را بیان کردند قرار گرفته است، موارد زیر را را به اطلاع می رسانم:

 1. بر اساس استاندارد ملی ایران به شماره 5925 (اصلاحیه 1 سال 1389) حداکثر مجاز آفلاتوکسین M1 در شیر خام و حرارت دیده 0.1 میکروگرم در کیلوگرم (PPB ) می باشد. استاندارد ملی ایران به شماره 164 (تجدید نظر سوم سال 1395) روش اندازه گیری آفلاتوکسین در شیر و فرآورده های شیری را «روش کروماتوگرافی مایع با کارآیی بالا (HPLC ) و خالص سازی با ستون های ایمینوافینیتی) بیان نموده است. از آنجایی که هر حد استانداری صرفاً بر اساس روش اندازه گیری مربوطه دارای مفهوم بوده و قابل ارزیابی است، لذا در صورتی می توان یک نمونه شیر را بر اساس استاندارد مورد ارزیابی و قضاوت قرار داد که مقدار آفلاتوکسین آن فقط با روش HPLC اندازه گیری شده باشد و هیچ روش اندازه گیری دیگری به غیر از این روش قابل استناد برای قضاوت نیست.

 2. در بسیاری از مقالات صرفاً آلوده بودن یا نبودن نمونه های شیر مورد بررسی به آفلاتوکسین گزارش شده اند، بدون ذکر مقدار آلودگی. طبیعی است که این داده ها برای ارزیابی و قضاوت وضعیت آلودگی محصولات غذایی به آلاینده هایی که حد مجاز دارد، فاقد ارزش هستند.

 3. برای قضاوت در مورد اینکه آلودگی در یک منطقه در چه سطحی است، لازم است طرح تحقیق بر اساس اصول اپیدمیولوژی طراحی و اجرا شود (برای مثال تعیین تعداد نمونه و نحوه اخذ نمونه باید مطابق الگوی خاصی صورت پذیرد). بعید می دانم در چند ده یا چند صد مقاله ای که در یکی دو دهه اخیر در زمینه آلودگی شیر و فرآورده های شیری به آفلاتوکسین در کشور ارائه شده است، به جز تعداد انگشت شماری، در بقیه این اصول رعایت شده باشند، لذا استناد به آنها برای قضاوت خالی از اشکال نخواهد بود. البته این تحقیقات در حد خودشان و به منظور خاصی که انجام شده اند ارزشمند هستند.

 4. در استناد به مطالعات اپیدمیولوژی زمان و مکان تحقیق موضوعات کلیدی و مهمی هستند. برای مثال اگر تحقیقی ده سال قبل در منطقه ای خاص انجام شده باشد، نتایج آن قابل استناد برای منطقه ای دیگر و یا زمان دیگری نبوده و بر اساس آن نمی توان و نباید حکم صادر کرد.

 5. در همه یا اکثر قریب به اتفاق تحقیقات مورد استناد همکاران محترمِ مدعی آلودگی بالای شیر به آفلاتوکسین، میزان این سم با کیت های تجاری الیزا اندازه گیری شده اند. این کیت ها حساسیت خوب و قابل قبولی دارند اما متاسفانه ویژگی (دقت) پایینی دارند و صرفاً برای غربالگری قابل استفاده هستند و نمی توان و نباید به نتایج آنها استناد نمود و حکم صادر کرد. در این رابطه در تحقیقی که سال قبل روی تعداد محدودی نمونه انجام دادیم، ویژگی کیت الیزای تجاری یک کمپانی ایتالیایی 25 درصد بدست آمد. یعنی از هر 100 نمونه ای که کیت الیزا آلودگی بالاتر از حد مجاز تشخیص داده بود، 75 تای آن کاذب بود.

 6. بعضی از همکاران برای اثبات ادعای خود به مقالات مروری سیستماتیک (متا آنالیز) استناد می کنند و آن را مبنای قضاوت قرار می دهند. هرچند که این نوع تحلیل آماری بسیار راهگشا بوده و برایند نتایج چندین تحقیق را ارایه می دهد، اما باید توجه نمود در صورتی نتایج متا آنالیز درست و کارگشا خواهد بود که داده های تحقیقات سالم و بی نقصی را انتخاب نمود و مورد تجزیه و تحلیل قرار داد. وارد کردن داده های غلط در مطالعه، نتایج اشتباه و گمراه کننده ای را دربر خواهد داشت. لذا در صورتی که مقصود از این مطالعه پاسخ به سطح آلودگی شیر کشور به آفلاتوکسین باشد، فقط باید مقالاتی را انتخاب نمود که اشکالات ارایه شده در بندهای فوق را نداشته باشند.

در نهایت به نظر اینجانب مستندات ارایه شده این همکار محترم در مصاحبه، دارای اشکالات عدیده علمی بود و مطالب بیان شده ایشان با خطای عظیم علمی همراه بوده است که موجب آسیب شدید به امنیت روانی جامعه، کاهش مصرف سرانه شیر و بحرانی تر شدن وضعیت تغذیه ای هموطنان عزیز، نادیده گرفته شدن تلاش و مجاهدت مسئولین فنی و عزیزان دست اندر کار نظارت و پایش سلامت مواد غذایی و خسارت هنگفت به صنایع غذایی کشور گردید.

هرچند که این چالش آسیب های زیادی دربر داشت، اما دو مشکل اساسی موجود در حوزه سلامت غذا را به خوبی آشکار کرد یکی یکپارچه نبودن نظام نظارت بر سلامت مواد غذایی و دیگری عدم وجود قانون در معدوم نمودن شیرهای ناسالم و غیر قابل پذیرش. خوب است در این رهگذر همه تمرکز و مطالبه متخصصین و دست اندرکاران بر ساماندهی این دو موضوع استوار گردد.

ارادتمند

شهرام شکرفرو ش

گروه بهداشت مواد غذایی