نگاهی از منظر آینده‌نگری به دامپزشکی کشورمان؛
دامپزشکی، همگام با انقلاب چهارم صنعتی در فاز تکامل سیستم‌ها
دکتر حسین یاوری
دامپزشک، متخصص بهداشت و بیماری‌های آبزیان
سال 2016 بود که تعبیر «انقلاب چهارم صنعتی» برای نخستین بار در کنفرانس داووس به کار گرفته شد؛ تحول عظیمی که پس از اختراع ماشین بخار در اواسط قرن هجدهم، توسعه انرژی الکتریسیته در قرن نوزدهم و انقلاب دیجیتال در اواخر قرن بیستم، چهارمین موج تحول صنعتی جوامع بشری در عصر حاضر به شمار می رود و در بستر فناوری های پیچیده ای رشد کرده که با تلفیق دانش رایانه ای، علوم مهندسی، بیوتکنولوژی و نانوتکنولوژی، رباتیک و فناوری های ارتباطی هوشمند ازجمله اینترنت اشیا و فراداده‌ها، زیست‌بوم بشر را به کلی تغییر خواهد داد. از این‌روست که امروزه مقالات و مطالعات پیشرو در حوزه‌ی کسب و کار اشاره دارند: «این دوره وارد حساس‌ترین یا به عبارتی بحرانی‌ترین زمان خود یعنی اتوماسیون و هوش مصنوعی شده است» به گونه ای که با فناوری های نوین، کارها سریع‌تر از توان نیروی انسانی قابل رصد، پایش و کنترل شده است و مدعی می شوند چنانچه سازمان یا شرکتی خود را با این مدل فن‌آوری ها وفق ندهد یا مهارت های لازم را کسب نکند، در آینده ای نزدیک با چالش واقعی فرصت های کسب و کار در تمام صنایع وابسته در سطوح ملی و بین المللی روبرو خواهد شد.
این مقدمه را گفتیم تا به اینجا برسیم که اگر برگ های تاریخ دامپزشکی از منظر ساختار تشکیلاتی و مدیریتی نوین را با ابزار گذشته نگر تورقی بکنیم، به خاطر می آوریم که تشکیلات نزدیک به نوین دامپزشکی در ایران و جهان، یک سده قبل با شیوع طاعون گاوی رقم خورد. در این جدول زمانی یکصد ساله، دامپزشکی تشکیلات هماهنگ مدیریتی خودش را مبتنی بر تفکر سیستمی در سطح جهانی بنا نهاده، به گونه ای که سه فاز مهم برای پیشبرد اهداف خود شامل معرفی تاکتیک، استراتژی و چشم انداز را پیموده است و اکنون از منظر آینده نگری بایستی در پی مرحله‌ی چهارم در این تشکیلات هماهنگ مدیریتی باشد. اما اگر علاقمند به این بحث و یافتن پاسخی درخور برای این گزاره هستید، کافیست سخنرانی رئیس جدید سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد آقای کیو دونگیو را در جلسه معارفه‌اش مروری داشته باشیم که در یکی از فرازهای مهم سخنرانی اش اشاره داشت: «برای به صفر رساندن آمار گرسنگی و ریشه کردن هدفمند فقر، باید تحریک توسعه پایدار کشاورزی و روستایی از طریق راهکارهای نوآورانه از جمله دیجیتال را دنبال کرد.»
حال با مروری مختصر و ذکر چند مصداق، مراحل تکاملی دامپزشکی نوین در فازهای قبلی را یادآور می شویم تا بتوانیم به شیوه درستی درخصوص تبیین فاز چهارم آن عمل کنیم:
فاز اول «تاکتیک‌ها» نامیده می‌شود. دامپزشکی مرحله شناخت و تعریف تاکتیک‌ها را گذرانده است و از این جهت یک ارگان یا سازمانی کاملا تاکتیک‌پذیر و کاردان، هم در سطح ملی و هم در سطح بین المللی شناخته می شود. انتخاب سازمان دامپزشکی ایران به عنوان مدیر منطقه آسیا و اقیانوسیه سازمانOIE احتمالا تکیه بر همین نقطه قوت در دامپزشکی است؛ یعنی خط مشی ها، تکنیک ها و تاکتیک ها برای پیشگیری و ریشه کنی بیماری ها در سطح بین المللی کاملا شناخته شده است و رأس هرم در هماهنگی با بدنه کارشناسی و ساختاری، طبق همین اسلوب و خط مشی مدون گام بر می دارد.
در فاز دوم، «استراتژی» یک سازمان را لحاظ می‌کنند. سخن به گزاف نگفته ایم اگر مدعی شویم که دامپزشکی در سطح کلان استراتژی و مسیر حرکت کلی خود را مدت هاست تعریف کرده و مهم ترین مصداق آن، تلاش برای تضمین کیفیت از مزرعه تا سفره است.
فاز سوم را هم «چشم‌انداز» یک سازمان می‌دانند. درخصوص دامپزشکی هم به نظر می رسد که چشم‌اندازها نیز تعریف و تبیین شده که همان توسعه پایدار مبتنی بر راهبرد سلامتی واحد یا همان شعار «یک جهان، یک بهداشت» به عنوان مهم‌ترین چشم انداز پیش روی دامپزشکی است که تلاش دارد در نقش حلقه واسط دو زنجیره به ظاهر مجزا اما به واقع به هم پیوسته نمایان شود و اقتصاد و بهداشت جامعه را در قالب یک سیستم کلی جدایی‌ناپذیر، در مسیر درستی هدایت کند.
البته تا زمانی که در تعریف و حل یک مسئله، از محدوده‌ی اثر و افق زمانی تعریف مسئله و تحلیل راهکار صحبت نکنیم، عملا نگرش سیستمی نخواهیم داشت و گفت و گوهای ما به صحبت های عمومی و جدل های بی خاصیت منجر خواهد شد. پس اگر مبتنی بر آینده نگری حرکت کنیم: فاز چهارم در دامپزشکی را می‌توان «تکامل سیستم‌ها» نام‌گذاری کرد که مهم‌ترین مشخصه یا ابزار کاربردی آن هم کسب مهارت در تکنولوژی سیستم های دیجیتال و علم داده هاست. پس باید برای استفاده بهینه و تکمیل افق زمانی در تمام این فازها مرحله تکمیل یا تکامل سیستم ها را اولویت کاری خود قرار دهیم.
از آنجایی که تکامل سیستم ها ارتباط مستقیمی با سه مفهوم کاربردی مهم در دامپزشکی شامل نظارت، پایش و کنترل دارد، شاید توضیحات مختصری در واکاوی این مفاهیم و شناخت دقیق تر آن ها ضروری باشد.
اگر قرار است نظارت کنیم، باید سیستم نظارت را به روز رسانی کنیم. چرا که نظارت اصطلاحی بسیار عمومی است و معنای آن می تواند نسبت به فضای گفت و گو متفاوت باشد. به طورکلی در نظارت معنای آن بستگی به این دارد که چه کسی آن را در کجا به کار ببرد و چه وظایف و اختیاراتی برای ناظر در نظر گرفته شود. پس می طلبد مفهوم نظارت در انقلاب چهارم صنعتی برای گزارش گیری و بررسی عملکرد بر اساس معیارهایی شفاف و تعریف شده طراحی و بازبینی شود که بتوان به شکل برخط آن ها را دریافت نمود.
اگر قرار است مانیتورینگ یا پایش کنیم، باید برای تکامل سیستم پایش اقدامی هوشمندانه در دستور قرار دهیم. هرچند در پایش، معیارها نسبت به نظارت عینی تر هستند و فرایند به شکلی شفاف تعریف شده است. یعنی معمولا یک یا چند شاخص تعریف می شوند و فرصت به‌کارگیری ابزارهای اندازه گیری و سنجش هم فراهم می شود. استانداردها و چارچوب های کلی نیز تعریف می شود و هر زمان شاخص ها از محدوده‌ی مجاز خارج شود و انحراف از مسیر مطلوب وجود داشته باشد، این مسئله را اعلام می کند. اما نکته ای که در این برهه‌ی زمانی مطرح است، سرعت انجام پایش و ارسال گزارش های برخط و فوری است که باید در این مرحله سیستم های دریافت و ارسال گزارش تکامل یابد، چرا که وظیفه‌ی فرد یا نهادی که مسئول پایش است، معمولا به اطلاع رسانی محدود است و قدرت اجرایی بیشتری در اختیار ندارد که دریافت سریع گزارش نقطه مهم و حیاتی در این فاز تشکیلات نوین سازمانی برای اخذ تصمیمات در تغییر یا اصلاح فرایندهاست.
اگر قرار است کنترل کنیم، سیستم کنترل را مبتنی بر تکنولوژی‌های هوشمند برای تشخیص انحراف ها و اصلاح خطاها بنا کنیم و بدانیم در مدیریت تشکیلات نوین هیچ بار منفی در این‌گونه کنترل نهفته نیست. «هنری فایول» از بنیانگذاران مدیریت علمی می گوید: «کنترل یعنی نظارت دایمی بر یک فعالیت، با این هدف که مطمئن شویم همه چیز طبق برنامه ای که از قبل تعیین شده است، اجرا می شود و هرگاه خروجی با برنامه همخوانی ندارد، باید اقدامات اصلاحی در فرایند یا برنامه انجام گیرد.»
از سوی دیگر، امروزه مراجع معتبر علمی در شایسته سالاری مدیریتی علاوه بر هوش عقلی (IQ) و هوش هیجانی (EQ )، لزوم بهره مندی افراد از هوش دیجیتال (DQ) را نیز ضروری می دانند. از این منظر، کنترل به معنای علمی آن در قالب تیم های عملیاتی یا مشاوره ای، زمانی هم افزایی مبتنی بر بازنگری خواهد داشت که بسترهای کارآمد الکترونیکی برای نظارت، مانیتوریگ و کنترل فراهم شده باشد.
سیستمGIS دامپزشکی و سیستم پیشنهادی سامانه «سواد» در همین راستا، نمونه های بارز و آشکاری از پیشتازی دامپزشکی ایران در بین کشورهای عضو OIE در ورود به این عرصه است.
در پایان، همانطور که در یادداشتی قبلا از همین قلم منتشر شد، راز پویایی فضای کسب و کار دامپزشکی در کشورهای توسعه یافته را نگاه صنعت محور به این حرفه می دانیم (اینجا). لذا نام بردن از انقلاب چهارم صنعتی در فاز چهارم افق زمانی دامپزشکی، تعبیری حساب شده و درست برای خط دهی به این مسیر تشکیلاتی از منظر آینده نگری می باشد. بدین ترتیب می توان پنج نکته ی کلیدی اشاره شده در خصوص اعمال تصدیگری و حاکمیتی در حوزه دامپزشکی را که در یادداشت دیگری از این قلم آورده شده بود (اینجا)، به درستی نظارت، پایش و کنترل نمود و در بازه‌ی زمانی مقرر به سرانجام رساند.
