حکیم مهر - روزنامه جام جم گفتگویی با دکتر مدرسی رئیس انستیتو پاستور ایران انجام داده است که برای اطلاع عموم در اینجا بازخوانی می گردد :
نشستن پای صحبت مدیر متواضع، صبور و خوش‌خلق پرسابقه‌ترین مجموعه علمی ـ کاربردی کشور یعنی دکتر محمدحسین مدرسی، ریاست انستیتو پاستور ایران که برخلاف بسیاری از مدیران مجموعه‌های دولتی، علی‌رغم کمبود وقت ناشی از جلسات کاری، از پاسخ دادن به هیچ یک از سوالات ما اغماض نکرد، به خودی خود از جذابیت‌هایی منحصر به فردی برخوردار بود.
شنیدن صحبت‌های چهاردهمین رئیس انستیتو پاستور ایران از پشت میزی با قدمتی حدود 70 تا 80 سال که در یک مجموعه 90 ساله، همچنان زیبا و استوار به نظر می رسید، ردپای تاریخ هیجان‌انگیز این مجموعه را پیش چشمانمان زنده می‌کرد. تاریخی که مملو از تلاش بنیانگذاران، پژوهشگران و محققانش در تولید واکسن مقابله با بیماری‌های واگیر و به بیانی هدیه سلامتی به بیماران در این کشور است و امروز به یک مجموعه پژوهشی، آموزشی و تولیدی تبدیل شده است که با کمک تکنولوژی‌های نوین سلولی، مولکولی و بیوتکنولوژی پیش می‌رود و همچنان افتخار آفرین است...
آقای دکتر، امروز در این جا یعنی در مجموعه‌ای با عمر 90 سال با شما به گفتگو نشسته‌ایم که با دیدن تصاویر بنیانگذاران و روسایش از گذشته تاکنون، هیجان‌زده می‌شویم تا از مراحل تکوین آن و همینطور چهره‌های برجسته‌اش بیشتر بدانیم.
انستیتو پاستور ایران بدنبال اولین حرکتی که بعد از جنگ جهانی به منظور بررسی بیماری‌ها در کشورها شکل گرفت، یعنی زمانی حدود 90 سال پیش پایه‌ریزی شد. حال دلم می‌خواهد به چند نکته مهم در این زمینه توجه کنید. این که 90 سال پیش حرکت ایجاد پاستور در ایران با وقف این مکان به منظور کار علمی آغاز شده است. یعنی در آن زمان براساس وقف نامه قشنگی گفته شده است که اینجا برای تولید علم و حرکت علمی و تحت‌ریاست کسی که باید پزشکی باشد که کار تحقیقاتی کند و خانه‌اش هم باید در همین مکان باشد، وقف می‌شود. مسجدی که الان در این جا داریم، در واقع خانه بالتازار، پزشک فرانسوی و اولین رئیس انستیتو پاستور ایران بوده است وجالب آن که وقتی وی به کشورش پس از دوره ریاستش بازگشت، حتی یک خانه نداشت و دولت فرانسه جایی را برایش در نظر گرفت!
نهایتا پایه‌گذاری علمی به این شکل در اینجا آغاز شد که کارش خدمات واکسیناسیون انسانی بود. یعنی انستیتو رازی برای کارهای حیوانی و در وزارت کشاورزی آن موقع و انستیتو پاستور در وزارت بهداشت برای واکسن‌های انسانی پایه‌گذاری شد. این حرکت همچنان ادامه پیدا کرد تا امروز که پاستور هم جایگاه جهانی دارد یعنی به عنوان یکی از اعضای شبکه انستیتو پاستور جهان مطرح است و جایگاه خاصی دارد و به عنوان یکی از بزرگ‌ترین مراکز علمی، تحقیقاتی و تولیدی بیوتکنولوژی در گروه پزشکی شناخته می‌شود.
الان چهره‌هایی که در این مجموعه می‌بینید، اساتیدی هستند که در دنیا شاخص‌اند همچون دکتر فیاض که به عنوان نماینده سازمان بهداشت جهانی در زمینه هاری در خاورمیانه مطرح است یا دکتر آسمار که در زمینه طاعون، بطور خاص در کشور فعالیت می‌کند.
اینها تجربیاتی دارند که ما باید به آنها ارج بگذاریم و از آنها قدردانی شود. بی‌شک بدنبال زحمات این عزیزان بوده که الان هاری و طاعون در کشور ریشه‌کن شده است یا حتی در مورد مالاریا، زحمات بسیاری توسط شادروان دکتر کریمی و همکارانشان در کشور کشیده شده است. بی‌شک اگر بخواهیم از چنین پژوهشگران برجسته‌ای در پاستور صحبت کنیم، تعدادشان کم نیستند.
آیا ما در شبکه پاستورهای جهانی، توانسته‌ایم مطرح باشیم به بیان دیگر در میان 34 یا 35 انستیتو پاستور، در سراسر جهان، تاکنون توانسته‌ایم به چه مزیت‌هایی دست پیدا کنیم؟
ایران یکی از فعال‌ترین اعضای این شبکه است. چرا که ما در چهار مقوله معین در جهت پژوهش، آموزش، خدمات و تولید مشغول فعالیت هستیم. در حالی که بسیاری از دیگر انستیتو پاستورهای جهان اینگونه نیستند. پژوهشی که ما انجام می‌دهیم با دانشگاه‌ها متفاوت است یعنی پژوهش ما غالبا به سمت کاربردی شدن در سیستم سلامت و بهداشت و درمان یا حتی در سیستم آموزش کشور سوق دارد. کما این که سطح مقالات ما هم در حد دانشگاه‌های خوب کشور است، اما این مقالات به تنهایی کفایت نمی‌کنند، بلکه بحث کاربردی بودن آنها بسیار اهمیت دارد. وقتی ما در چهار مقوله فعالیت می‌کنیم. این در مقایسه با انستیتوهای جهانی، به عنوان یک مزیت مطرح است. چرا که در بسیاری از انستیتو پاستورهای جهان صرفا در یک یا دو زمینه فعالیت می‌کنند و نه در چهار مقوله‌ای که ما کار می‌کنیم. با این حال ما بیشتر شبیه شبکه‌ای که در برزیل فعالیت می‌کند، هستیم.
با چه انگیزه‌هایی وارد عرصه آموزش شدید؟ آیا واقعا لازم است که با توجه به هدف اصلی این مجموعه که ارائه خدمات پژوهشی و تولیدی است به مقوله آموزش تا به این اندازه توجه شود؟
چون ما مقوله بیوتکنولوژی و تولید را داریم، پاستور می‌تواند یکی از بهترین مراکز برای تربیت متخصصین بیوتکنولوژی در عرصه تولید باشد. چرا که ما امکانات تولید و آموزش را داریم و در این جا متخصصین بصورت کاربردی به دانش و تخصص‌شان اضافه می‌کنند کما این که میکروب‌شناسی را که شما در پاستور می‌بینید، کاملا کاربردی کار می‌کند و این رشته برایش جا می‌افتد. از سوی دیگر تز بسیاری از دانشگاه‌های معتبر کشور در سطح دکترای پزشکی و فوق‌لیسانس در پاستور انجام می‌شود، چرا که ما اصولا برای این کار پایه‌ریزی شده‌ایم.
شاید یکی از چالش‌برانگیزترین مباحث طی سال‌های اخیر در مجموعه‌های علمی ـ خدماتی بحث ارائه خدمات تشخیصی بخصوص تشخیص‌های ژنتیکی باشد، در این زمینه پاستور تا چه اندازه توانسته است به سطح خدمات‌دهی به مردم نزدیک شود؟
در مقوله خدمات، اگر به انستیتو پاستور نگاه کنید، درمی‌یابید که ما اولین قدم‌ها را درتشخیص‌های ژنتیک در مجموعه‌های علمی ـ پژوهشی کشور برداشته‌ایم. الان بیماری‌هایی که زمینه ژنتیک دارند بر خلاف بیماری‌های عفونی رشد چشمگیری پیدا کرده‌اند. پس یکی از وظایف ما، کار وسیع در این زمینه است.
به طور مثال تشخیص تالاسمی را انستیتو پاستور ایران راه‌انداخت و الان دانش تشخیصی آن در بسیاری از دانشگاه‌های کشور توسط ما راه‌اندازی شده است و این افتخاری است برای ما چرا که پاستور باید یاد بدهد و این حرکت انتقال دانش ارزشمند است. البته ما یک مجموعه دولتی هستیم و قرار نیست این حرکت سودی برای ما داشته باشد و به عکس وظیفه ما ارائه خدمات به دانشگاه‌های کشور است. در همین راستا ما آزمایشگاه‌های رفرانس (مرجع) زیادی در سراسر کشور راه‌اندازی کرده‌ایم که به طور مثال عملکرد برخی از آنها مانند هاری، جهانی است یا آزمایشگاه سیاه سرفه، سل، ایکولای (عامل اسهال) و ... . کار ما باید این باشد که workshop بگذاریم و این روش‌های تشخیصی را به دانشگاه‌های کشور انتقال دهیم. کما این که شاید دانشگاه‌ها هم نتوانند این کار را در سطح وسیع انجام دهند و ما در این راستا تاکنون بسیار هم موفق بوده‌ایم.
برهمین اساس یکی از عواملی که منجر به کنترل تالاسمی در کشور شده، همین تشخیص ژنتیکی است که توسط ما آموزش داده شده است. حتی افرادی که اینجا کار می‌کنند در بخش‌های خصوصی هم ارائه خدمات می‌کنند که هیچ اشکالی هم از لحاظ فنی ندارد.
اتفاقا به نکته‌ای اشاره کردید که مدنظر ما هم بوده است و آن ارتباط پاستور به عنوان یک مجموعه دولتی با بخش خصوصی است، چرا که به نظر می‌رسد در حال حاضر در دنیا بهترین تعاملات علمی چه در ابعاد ارائه خدمات علمی و پژوهشی و چه در زمینه تعاملات و حمایت‌های مالی در ایجاد چنین ارتباطاتی شکل گرفته است.
ما وظیفه خودمان می‌دانیم که بخش خصوصی را هم تا زمانی که به این مملکت خدمت می‌کنند چه در ارائه خدمات و چه دانش فنی حمایت کنیم و در این بین هیچ تفاوتی میان دانشگاه‌ها و بخش خصوصی قائل نیستیم.
به علاوه در بسیاری از بخش‌هایی که تاکنون خدمات نداشته‌ایم، منظورمان ارائه خدمات فوق‌تخصصی است. بی‌شک در این زمینه تا حدی به لحاظ حاکمیتی مجبوریم ولیکن در عین حال وظیفه خود می‌دانیم که در زمینه کارهای فوق تخصصی مانند ژنتیک یا تشخیص بیماری‌هایی مثل ایکولای و اسهال آموزش دهیم.
حتی بسیاری از کشورهای منطقه در کارگاههای ما شرکت می‌کنند. بسیاری از کشورها از ما تقاضا می‌کنند که برایشان کارگاه برگزار کنیم که البته به دلیل مشکلات کنونی در زمینه اعزام به خارج از کشور این کار هم‌اکنون در سطح وسیع انجام نمی‌شود ولیکن کم‌کم داریم ارائه و انتقال دانش فنی به سایر کشورها را توسعه می‌دهیم.
در زمینه تولید به عنوان پرچالش‌ترین بخش از فعالیت‌های پاستور بخصوص باتوجه به مشکلاتی که مجموعه‌های دولتی با آن روبه‌رو هستند، روند پیشرفت فعالیت‌هایتان را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
همان‌گونه که اشاره کردید ما در این بخش با چالش‌های زیادی روبه‌رو هستیم. چرا که در عین حال که واردات خیلی راحت است بخصوص در مورد داروها و پادتن‌ها. اما چالش اصلی تولید آن است که ببینیم آیا محصول تولیدی اثر دارد یا نه و مراکز مختلف آن را امتحان و بررسی کنند. بخصوص که برای مراکز دولتی بیشتر هم سخت‌گیری می‌شود.
ما تولیداتی را از گذشته داشته‌ایم و یک سری تولیدات جدیدتری را هم از حدود 2 سال پیش وارد چرخه فعالیت‌مان کرده‌ایم. یک سری هم در مسیر آینده فعالیت ما تعریف می‌شوند.
اول این نکته را بگویم که حرکت اصلی تولیدی ما به سوی واکسن است. در همین زمینه یک سری محصولات همچون کیت‌های معمولی تشخیصی از تولیدات قدیمی ما هستند که در آزمایشگاه‌ها استفاده می‌شوند و به شکلی هم دولت به آن سوبسید می‌دهد و قیمت آن در مقایسه با قیمت انواع خارجی بسیار پایین‌تر است. یک سری تولیدات دیگر ما هم معطوف به تولید حیوانات آزمایشگاهی در کشور است. بی‌شک اگر همین حیوانات تولید نشوند. کشور دچار مشکل اساسی خواهد شد. یعنی تولید حیوانات بسیار تمیز که آلودگی ندارند و همینطور حیوانات آزمایشگاهی جزو وظایف‌ها تعریف شده است.
یک سری تولیدات دیگری هم داریم که شاید بشود در آینده دانش فنی آن به بخش خصوصی واگذار شود. اینجا باید به نکته‌ای اشاره کنم که طی سال‌های گذشته سرمایه‌گذاری عظیمی روی آن شده است و آن در بحث تولید واکسن است. بی‌شک یکسری واکسن‌هایی را از قدیم در پاستور تولید کرده و همچنان تولید می‌کنیم. مثل ب‌ث‌ژ و هاری که البته واکسن هاری حیوانی را از گذشته‌های دور تاکنون تولید می‌کنیم و الان هم درصدد هستیم که، نه به روش‌های قدیمی، بلکه با روش‌های مولکولی جدید واکسن هاری برای انسان تولیدکنیم.
در همین جا اجازه بدهید به حرف و حدیث‌های زیادی که پیرامون تولید واکسن هپاتیت در پاستور مطرح است، اشاره کنیم و از شما بخواهیم که فضای شفاف‌تری را حول و حوش تولید این واکسن برایمان ترسیم کنید.
تقریبا 13 تا 14 سال پیش سرمایه‌گذاری وسیعی روی تولید واکسن هپاتیت توسط انستیتو پاستور ایران با همکاری کشور کوبا صورت گرفت. ولیکن این روند خیلی طول کشید، یعنی واکسن تا سال گذشته تولید نشد. بالاخره سال گذشته خود ایرانی‌ها بدون کمک کوبایی‌ها شروع به تولید این واکسن کردند.
چرا با کوبایی‌ها روی این مقوله کار کردید؟
اول آن که کوبایی‌ها در زمینه بیوتکنولوژی با حمایت شخص فیدل کاسترو رشد فوق‌العاده خوبی طی سال گذشته یافته‌اند و در کنار آمریکا به یک قدرت بیتریک تبدیل شده‌اند. بعلاوه ارتباطشان هم با ایران خوب بوده پس قراردادی برای انتقال دانش فنی از سوی آنها با ما بسته شد. فقط اشکال آن طولانی شدن روند پیشرفت کار بود که خوشبختانه به دنبال آن‌که در سال‌های اخیر ما رشد سریعی در توسعه زیرساخت‌هایمان به دست آوردیم، سال گذشته توانستیم این واکسن را تولید و به تایید وزارت بهداشت برسانیم و در حال حاضر هم همین واکسن هپاتیت است که به مصرف مردم در کشور می‌رسد. خوشبختانه نتایج تزریق آن هم خوب بوده که البته طی شش ماه مورد بررسی و تایید قرار گرفته است.
آیا این واکسن مورد تایید مراکز علمی معتبر خارج از کشور نیز قرار گرفته است؟
ما این واکسن را ابتدا به خود کوبا فرستادیم. همینطور به مرکزی در اتریش که طی فرآیند پروتئین واکسن را خرد می‌کنند و سپس مورد ارزیابی قرار می‌دهند و نهایتا در داخل کشور هم مورد ارزیابی کامل قرار گرفت. البته در کنار هپاتیت، بحث اریتروپویتین (هورمونی طبیعی که در مبتلایان به نارسایی کبدی به اندازه کافی تولید نمی‌شود و آنها را مبتلا به کم‌خونی مزمن می‌سازد)، اینترفرون (موادی هستند که در سلول‌های انسانی یا حیوانی ساخته شده و سبب مقاومت به انواع عفونت‌های ویروسی می‌شوند) و استرپتوکین (هورمونی که به جلوگیری از انسداد عروق کمک می‌کند) نیز همچنان در دست بررسی و ارزیابی است. حتی مقالات متعددی هم در مورد استرپتوکین‌ها به چاپ رسیده و با نمونه آلمانی آن مورد مقایسه قرار گرفته است.
چرا این واکسن را به تایید انستیتو پاستور فرانسه به عنوان مجموعه مادر پاستور نرسانده‌اید؟
این پروژه با کوبایی‌ها انجام شده بود و ارتباطی به انستیتو پاستور فرانسه نداشت. البته برای برخی موارد، ارتباط خاصی با انستیتو پاستور فرانسه داریم. مثلا در زمینه کیت‌های تشخیصی یا استانداردسازی‌های تشخیصی با آنها در ارتباط هستیم. ولیکن فراموش نکنید که ما هم‌اکنون در تحریم هستیم. اخیرا هم به همین دلیل ارتباطمان به چالش‌های بیشتری کشیده شده است.
همین جا به یک نمونه از مشکلاتمان که البته نهایتا هم به نفع ما تمام شده اشاره کنم. ما دستگاهی داشتیم برای تولید آب برای تزریق که صدها میلیون برای آن هزینه شده بود، سه سال برای باز کردن یک LC برای قطعات یدکی این دستگاه انتظار کشیدیم ولیکن کارخانه تولید کننده قطعات به خاطر تحریم به ما این اجازه این کار را نداد تا این که در بهمن ماه گذشته دستگاه ناگهان خوابید و همین مساله انگیزه‌ای شد تا خودمان با یک‌دهم قیمت، قبل از عید امسال قطعات یدکی دستگاه را درست کردیم.
به تولید واکسن ب ث ژ و همین طور صادرات آن هم اشاره کنید.
ما سیستم جدیدی برای صادرات این واکسن با کمک سازمان بهداشت جهانی (WHO) راه‌اندازی کرده‌ایم. به بیان این دیگر در مسیر تولید ب ث ژ و با اتکا به دانش خودمان یک سایت جدیدی را راه‌اندازی کرده‌ایم که تا چند ماه آینده افتتاح می‌شود. این سایت یکی از حرکت‌های صادراتی ما در منطقه خواهد بود. این یکی از قدم‌هایی است که صادرات آن تایید خواهد شد. البته در مجموع برای این که صادرات ما تایید شود، ابتدا باید معاونت دارو و غذای وزارت بهداشت ما مورد تایید سازمان بهداشت جهانی قرار بگیرد که خوشبختانه این معاونت، ارتباط وسیعی را طی چند ماه اخیر با سازمان بهداشت جهانی گرفته‌اند که اگر تا چند ماه آینده مورد تایید قرار بگیرد، ما مشکلی برای صادرات نخواهیم داشت. حتی نمایندگانی از Sanofi Pasteur به عنوان یکی از بزرگ‌ترین کارخانجات بزرگ تولید واکسن در دنیا آمدند و از مجتمع تولید واکسن ما در کرج بازدید کردند و گفتند که ما یقین داریم که شما می‌توانید، با یا بدون کمک ما، واکسن تولید کنید.
پاستور ادعا می‌کند که توانایی تولید واکسن آنفلوآنزای نوع A را داراست، چقدر بر مستند بودن این ادعا از حیث توان علمی و اجرایی تاکید دارید؟
ما قراردادی حدود چند ماه پیش با معاونت فناوری‌های ریاست‌جمهوری برای کمک مالی به این پروژه بستیم که براساس آن در مسیر تولید واکسن فصلی و واکسن آندمیک H1N1 حرکت کنیم. مسلما برای تولید واکسن باید 4 مرحله آزماشگاهی، تولید نیمه‌صنعتی، تولید صنعتی و نهایتا تایید و ارزیابی‌های کلینیکی محصول توسط وزارت بهداشت را طی کنیم. ما در مورد واکسن آنفلوآنزا این مراحل را شروع کردیم و خودمان تاکنون بدون هیچ کمکی، مرحله تولید آزمایشگاهی را پشت سر گذاشته‌ایم.
البته این واکسن دو گونه دارد یعنی یکی در سلول و دیگری در تخم‌مرغ تولید می‌شود که برای دومی، تخم‌مرغ‌ها باید از خارج وارد شوند. پس ما بخش سلولی را دنبال کردیم که براین اساس کنسرسیومی تشکیل دادیم که حتی شاید انستیتو رازی هم وارد آن شود و نیز بیمارستان بقیه‌الله هم‌اکنون جزو آن است، کمک گرفته‌ایم. خوشبختانه مرحله آزمایشگاهی این واکسن را پشت سر گذاشته‌ایم که خوشبختانه روی موش جواب داده است. البته گذراندن مراحل بعدی زمان بیشتری می‌برد.
جهش‌های ژنتیکی ویروس H1N1 تا زمان تولید قطعی واکسن آن نمی‌تواند در روند کار خللی وارد کند؟
زمانی که این واکسن را تولید کنیم، دیگر هر جهشی در آنفلوآنزا اتفاق بیفتد، با یک فرصت زمانی می‌توانیم تغییرات لازم را ایجاد و واکسن مربوط به آن را هم تولید کنیم.
به نظر می‌سد با توجه به گرایش تخصصی شما به بیوتکنولوژی، یکی از رویکردهای اصلی پاستور، قطعا طی دوران مدیریت شما حرکت به سمت توسعه بخش بیوتکنولوژی در این مجموعه باشد.
بیوتکنولوژی علم جدیدی است. این درست است که کشورهای پیشرفته در دنیا در زمینه‌هایی همچون صنعت و کشاورزی سال‌هاست که از ما پیشی گرفته‌اند اما در زمینه بیوتکنولوژی فاصله ما با نفر اول در دنیا زیاد نیست، تنها باید سرعتمان را زیاد کنیم.
نفوذ بیوتکنولوژی در رشته‌های مختلف به حدی است که بزودی در انسان، حیوان، گیاهان و میکروب‌ها هم دستکاری صورت می‌گیرد. اگر ما عقب بمانیم با محصولاتی مواجه خواهیم بود که هیچ شناختی از آنها نداریم. باید بخش خصوصی و دولتی در این زمینه دست به دست هم دهیم و حرکت کنیم، توسعه این بخش بیشتر از نفت برای ما درآمد خواهد داشت و می‌توانیم حرف اول را در منطقه بزنیم. در آینده بیوتکنولوژی نقشه ژئوپلتیک دنیا را عوض خواهد کرد. ما اگر بتوانیم واکسن و تولیدات زیادتری را حداقل در جهت پیشگیری از بیماری‌ها تولید کنیم قدم بسیار مثبتی را در افزایش سرعت حرکتمان در این بخش برداشته‌ایم. همانا که امسال سال همت مضاعف و کار مضاعف برای رسیدن به این هدف در مجموعه ما خواهد بود.
برنامه‌های آتی پاستور طی دوران مدیریت شما چه خواهد بود؟
ابتدا تمام قدرتمان را متمرکز به تولید واکسن آنفلوآنزای نوع A کرده‌ایم. چند واکسن دیگر هم در کشور توسط رازی یا مراکز دیگر در حال تولید است که ما درصددیم تا با همکاری با آنها، کیفیت واکسن‌ها را ارتقاء دهیم.
پس انستیتو رازی را برخلاف بسیاری، صرفا رقیب کاری خودتان قلمداد نمی‌کنید؟
ما و رازی هر دو برادریم. من خیلی به رقابتی که اشاره می‌کنید، اعتماد ندارم. ما هر دو جزء مجموعه‌های دولتی این کشور هستیم و از بیت‌المال استفاده می‌کنیم. باید دست به دست هم دهیم و به جلو حرکت کنیم. حال شاید ما از نظر تکنولوژیکی کمی جدیدتر از آنها باشیم ولی آنها هم مثل ما با تمام قوا زحمت می‌‌کشند. ما باید برای رسیدن به موفقیت با هم حرکت کنیم، هر کمکی هم که آنها نیاز دارند در اختیارشان می‌گذاریم.
واکسن‌های Hib که گویا در دستور کارهای تولیدی پاستور در آینده است، چه هستند؟
همان‌طور که اشاره کردید ما واکسن‌های تتراوالان، پنتاوالان و Hib را در دستور کارهای بعدیمان داریم که دو نمونه اول ترکیب چند واکسن با هم و تولید یک واکسن ترکیبی است. یعنی واکسن سه‌گانه و واکسن‌های Hib (یعنی واکسن‌های آنفلوآنزا برای کودکان) و حتی هپاتیت را در آینده ترکیب و در قالب یک واکسن ارائه می‌کنیم.
در مقوله پژوهشی هم بحث تحقیق روی تولید واکسن سرطان دهانه رحم را داریم. همینطور روی تولید واکسن هاری و ارتقاء کیفیت آن و نیز تولید واکسن انسانی هاری با روش‌های مولکولی کار می‌کنیم.
با این همه دستاورد ارزشمند چرا انستیتو پاستور در مقایسه با سایر مراکز علمی ـ پژوهشی کشور از حیث اطلاع‌رسانی ضعیف عمل می‌کند؟
اشکال اطلاع‌رسانی از من است. چون معتقد هستم که اول محصولی باید تولید و استفاده شود و اگر مردم راضی بودند، به نام مجموعه تولیدکننده آن هم توجه می‌کنند. البته از این به بعد تلاش می‌کنیم که در این بخش قوی‌تر عمل کنیم.
