حکیم مهر - محسن طاهرمیرزایی: نظارت بر سلامت مواد غذایی، در هر مرحله‌ای از تولید آن که باشد، یکی از حلقه‌های مفقوده نظام بهداشت و درمان کشور ما به شمار می‌رود. با اینکه تعداد ارگان‌هایی که در این زمینه متولی به حساب می‌آیند گاهی از تعداد انگشتان دست فراتر می‌رود، مسئولیت‌پذیری آنها در زمان بروز مشکل اما به عدد صفر میل می‌کند.
معاون دفتر نظارت بر بهداشت عمومی و مواد غذایی سازمان دامپزشکی کشور معتقد است که در ایران مسئولیت‌ها در زمینه نظارت بر سلامت مواد غذایی كاملاً مشخص نیست و بعضی جاها با همديگر هم پوشاني دارد، لذا در صورت بروز مشكل بهداشتي و از آنجاكه يك سازمان واحد مسئوليت بهداشتي يك نوع فراورده را از ابتدا تا انتها ندارد، سازمان‌هاي مختلف مسئوليت كامل را به عهده نگرفته و ارگان‌های ديگر را مقصر جلوه مي‌دهند. «دکتر فرحمند صالح‌زاده» ادعا می‌کند که سیستمی را که در زمینه نظارت بر مواد غذایی در ایران حکفرماست، در هیچ جای دیگر دنيا ندیده است.
حکیم مهر: آقای دکتر، چرا سازوکار نظارت بر سلامت مواد غذایی در ایران تا این اندازه با چالش روبروست؟ شعار سال گذشته از سوی سازمان بهداشت جهانی «سلامت غذا، از مزرعه تا سفره» نام‌گذاری شده بود. در ایران اما مشخص نیست که آیا وزارت جهاد کشاورزی مسئول این نظارت است یا سازمان استاندارد یا سازمان غذا و دارو و یا سازمان دامپزشکی؟
در ایران و بر اساس قوانین و آیین نامه‌ها، هر سازمان نقش خاص خود را دارد که البته در بعضی زمینه‌ها تداخل وظایف و همپوشانی را شاهد هستیم. مثلاً سازمان دامپزشکی مسئول بهداشت فراورده‌های خام دامی و خوراک دام است. وزارت جهاد کشاورزی در بخش کشاورزی متولی تولید محصولات كشاورزي و وزارت بهداشت متولی نظارت و کنترل بهداشتی محصولات کشاورزی است. سازمان استاندارد هم متولی تدوین و اجرای استانداردهای ملی در مراکز توليد مواد غذایی است. نقش اصلي سازمان دامپزشکی در بحث نظارت بر فراورده‌های خام دامی است و با این حال این هم‌پوشاني و گاهي عدم برداشت يكسان از فراورده‌هاي خام دامي، باعث تداخل وظايف اين سازمان و سازمان غذا و دارو مي‌شود.
حکیم مهر: نقش سازمان دامپزشکی دقیقاً چیست؟
وظيفه سازمان دامپزشکی تامين بهداشت فراورده‌هاي خام دامي است كه اين تامين بهداشت از نظارت بهداشتي بر خوراک دام، طيور و آبزيان شروع می‌شود. سازمان دامپزشكي نهاده‌هاي خوراك دام مثل ذرت، سويا و ... وارداتي و توليد داخل را از نظر آلاينده‌ها (آفت كش‌ها، فلزات سنگين، مايكو توكسين‌ها و ...) و ميكروبي و ارگانولپتيكي كنترل مي‌كند. همچنين خوراک دام در كارخانجات خوراك دام و مزارع پرورشی، مرغداری، گاوداری و ... از نظر آلاينده‌ها کنترل می‌شود. از حدود ۸ سال پیش هم یک برنامه ملی پایش باقی مانده‌ها در فراورده‌ها را اجرا می‌کنیم که در آن فلزات سنگین، باقی مانده آنتی‌بیوتیک‌ها، آفت‌کش‌ها و مایکوتوکسین‌ها را پايش می‌کنیم. برنامه پايش مخاطرات موجود در فراورده‌های خام دامی را نشان داده و هدف اصلي آن جلوگیری از ایجاد هرگونه مخاطره است. سازمان دامپزشكي وظيفه نظارت بر كشتارگاه‌ها، مراكز بسته‌بندي و مراكز عرضه فراورده‌هاي دامي را نيز به عهده دارد.
حکیم مهر: پس علت این همه همپوشانی در وظایف چیست؟
در دنیا کمتر اتفاق می‌افتد که مسئولیت نظارت بر یک زنجیره واحد، بین ارگان‌های مختلف پخش شده باشد. مثلاً در مورد فرآورده‌های خام دامی و فرآورده‌های فرآوری شده مثل شیر این اتفاق افتاده که مسئولیت شیر خام با سازمان دامپزشکی است، اما زمانی که شیر فرآیند حرارتی را طی می‌کند، تحت پوشش سازمان غذا و دارو قرار می‌گیرد. این همپوشانی باعث می‌شود هیچ سازمانی مسئولیت کامل را قبول نکند و ما هیچ جای دنیا این نظام نظارت را نداریم. در همه جا یک فراورده از ابتدا تا انتها تحت اختیار یک سازمان است و همان سازمان پاسخ‌گوی تمام مشکلات احتمالی نیز است.
در ایران به علت هم پوشاني وظايف و نيز عدم تعريف و برداشت يكسان در بين سازمان‌هاي متولي، مسئول اصلي بروز مشكل دقيقاً مشخص نيست. مثلاً اگر یک آلاینده در شیر وجود داشته باشد، مسئوليت اين مشكل را بعضي مواقع هيچ سازماني به‌عهده نمی‌گيرد.
حکیم مهر: به نظر شما راهکار حل این معضل چیست؟
تجربه نشان داده ما قبلا در جاهایی موفق بوده‌ایم که تمام زنجیره نظارتی یک فراورده، دست یک سازمان واحد بوده است و هر جا چندين سازمان در زنجيره توليد يك فراورده نظارت داشته باشند، نظارت كامل نيست. البته ممکن است ضعف‌ها را هم به گردن سازمان‌های دیگر بیندازیم. یعنی کم‌کاری کنیم و بعدا اگر اتفاقی افتاد، بگوییم مسئول سازمان دیگری است. بهترین راهکار این است که اگر بخواهیم نظارت ما بر موادغذایی اصلاح شود، این نقاط ضعف را برطرف کنیم و براي يك فراورده مشخص در تمام زنجيره توليد تا مصرف يك متولي قانوني در نظر بگيريم.
حکیم مهر: مساله اینجاست که این هم‌پوشانی‌ها در سطح بین‌المللی نیز به ضرر ما تمام می‌شود. همین چند وقت پیش بود که در صادرات مواد لبنی به اتحاديه اوراسيا، كشورهاي مقصد گواهي‌هاي سازمان غذا و دارو را قبول نداشتند و ما به مشکل خوردیم.
دقیقاً. سیاست جدید ما تعامل با جهان است. اگر ما می‌خواهیم در تولید مواد غذایی موفق باشیم، باید فراورده‌هايي تولید کنیم که قابلیت رقابت با محصولات سایر کشورها را داشته باشد. تعامل جهانی در اینجا خیلی مهم است. ما خواستیم لبنیات صادر کنیم، اما ارگان‌های نظارتي آن، وزارت بهداشت كشورهای عضو اتحاديه نبود. لذا به خاطر همین هم ما مجبور شدیم کارگاهی را که قبلا پروانه ساخت، تاسیس و بهره‌برداری گرفته، بار دیگر ممیزی کنیم، سپس به آن کد IR بدهیم و صادرات را پس از طي فرايندي شروع کنیم.
اگر قرار است که در تولید موفق باشیم، باید بتوانیم این تولیدات را صادر کنیم. برای صادرات هم قاعدتاً باید ارگان‌هایی موازی با کشورهای دیگر داشته باشیم، در غیر این صورت به همان مشکلی می‌خوریم که شما به آن اشاره کردید. در مورد صادرات به اتحاديه اروپا نيز همان مشكل وجود دارد و سازمان دامپزشکی مي‌بايست طبق قوانين آن اتحاديه جهت صادرات فراورده‌هاي دامي، گواهي‌هاي بهداشتي صادر نمايد. به همين علت است كه كارخانجات كنسرو آبزيان جهت صادرات كنسرو توليدي مجبور به گرفتن كد EC از سازمان دامپزشكي كشور هستند. در کل اگر می‌خواهیم با دنیا کار کنیم، سیستم‌های نظارتی ما هم باید شبیه آنها باشد.
حکیم مهر: این مشکل از چه طریقی قابل حل است؟ دولت یا مجلس؟
هم مجلس و هم دولت. ما باید مثل اتحادیه اروپا و اتحادیه اوراسیا، دستگاه‌هاي نظارتي كشور را تعريف نماييم. بايد مشخص كنيم سازمان نظارت بر فراورده‌هاي دامي چه سازماني است؟ وقتی بتوانیم این مساله را حل کنیم، هم از موازی‌کاری جلوگیری می‌شود و هم اینکه بهتر می‌توانیم با دنیا تعامل کنیم و ضمن ارتقای بهداشت مواد غذايي، باعث شكوفايي صادرات شويم. وقتی بتوانیم محصولی را صادر کنیم، این مساله قطعاً در ارتقای بهداشت کشور ما هم موثر خواهد بود. باید الگوبرداری کنیم و ببینیم آنها مواد غذایی خود را چطور نظارت می‌کنند؟ باید در این حوزه بدون تعصب کار کنیم و مطالعه کتابخانه‌ای و میدانی انجام دهیم.
من این سیستمی را که در ایران و در زمینه نظارت بر مواد غذایی حکفرماست، در جای دیگر ندیده‌ام. اگر این الگوبرداری را انجام دهیم، تولید کننده‌های ما هم به جای اینکه با چند سازمان درگیر شوند و از هر كدام به‌طور جداگانه پروانه، كد و مجوزهاي مربوطه را بگيرند، با یک سازمان خیلی بهتر می‌توانند کار کنند و انرژی کمتری از آنها گرفته می‌شود. امروز ما از تسهیل در صادرات صحبت می‌کنیم. یکی از مواردی که کمک به صادرات مي‌كند، کاهش سیستم‌های بوروکراسی اداری است و بهترين راه كاهش بوروكراسي اداری، مشخص كردن يك سازمان واحد براي يك فراورده از ابتدا تا انتها است.
مثلاً هم‌اکنون سازمان دامپزشکی در لبنیات تولید داخل ورود نمی‌کند، اما بخش صادرات آن به اتحاديه اوراسيا با سازمان دامپزشكي كشور است. در بخش آبزیان نیز به همین شکل است. اگر روزی خواستيم لبنيات به اتحاديه اروپا صادر كنيم، باز مي‌بايست گواهي‌هاي بهداشتي و نظارت بر صادرات اين فراورده با سازمان دامپزشكي باشد. هیچ کشور اروپایی قبول نمی‌کند که وزارت بهداشت برای فراورده‌ای که نه خوراک دام آن را کنترل می‌کند، نه پرورش، نه کشتار و نه بسته‌بندی، گواهی صادر کند. اصلا نمی‌شود یک ارگان بدون اینکه اطلاع کافی از زنجیره داشته باشد، گواهی بدهد.
واقعیت بدون تعصب این است که باید الگوبرداری کنیم تا تولید کننده را نیز از این دردسر نجات دهیم. سازمان‌های متولي نيز مسئوليت خود را به نحو احسن انجام دهند. لذا سازمان‌هاي متولي بخاطر از بين رفتن هم‌پوشاني و موازي‌كاري با پرسنل کمتر، کار بيشتر و بهتری انجام دهند و می‌توانند جوابگوی حوزه وظايف خود به‌طور كامل باشند.
حکیم مهر: اشاره کردید که نظارت بر شیر تا زمانی که پاستوریزه نشده، با سازمان دامپزشكي است و پس از پاستوريزه شدن با سازمان غذا و دارو. پس با این اوصاف نظارت بر لبنیات سنتی باید بر عهده سازمان دامپزشکی باشد.
اگر منظورتان آنهایی است که لبنیات سنتی را عرضه می‌کنند، این هم از نقاط ضعف ماست. مجوز این مراکز را اداره بهداشت محيط و سلامت کار وزارت بهداشت می‌دهد. اصلاً سازمان دامپزشکی موافق عرضه شیر خام نیست. پس مسئولیت لبنیات سنتی، اعم از ماست، دوغ و کشک سنتی با وزارت بهداشت است و از ما هیچگونه مجوزی نمی‌گیرند. قاعدتاً نمی‌شود که یک سازمان دیگر مجوز بدهد و نظارت آن بر عهده ما باشد. شیر خام که مي تواند منشاء خیلی از بیماری‌ها باشد در مغازه‌های ماست‌بندی و لبنیاتی توزیع می‌شود و هيچ سازماني جلوي اين كار را نمي‌گيرد.
حکیم مهر: پس این اتحادیه‌هایی که برای توزیع فراورده‌های لبنی سنتی مجوز صادر می‌کنند هیچ ارتباطی با سازمان دامپزشکی ندارند؟
مجوز اين مراكز جزء وظایف اداره بهداشت محیط و سلامت کار وزارت بهداشت است. در چنین شرایطی که وظایف مشخص نیست، شاید سریع‌ترین راه برای حل مشکل این باشد که اطلاعیه‌ای با امضاي تمام مسئولين سازمان‌هاي ذيربط در سطح شهر و در كليه مراكز توزيع شير خام نصب كنيم و مردم را از خطرات و تبعات مصرف شیر خام آگاه كنيم و مانع از شیوع بیماری‌های مشترکی شویم که از طریق شیر می‌تواند منتقل شود.
حکیم مهر: یکی دیگر از مشکلات اساسی ما در بحث نظارت، تقسیم‌بندی نادرست این فرایند است. خیلی پیش آمده که مردم گزارش تخلف یک فروشگاه را به ماموران نظارت رسانده‌اند. اما آنها در جواب گفته‌اند که مثلا فلان فروشگاه که در خیابان روبه رویی قرار گرفته، در حوزه اختیار فلان دانشگاه علوم پزشکی است و این فروشگاه که در این خیابان است، در حوزه اختیار ماست.
این از وظایف وزارت بهداشت است و سازمان دامپزشکی خیلی در آن دخیل نیست. اما نظر من این است که باید میان دانشگاه‌های مختلف هماهنگی صورت گیرد و ناظران ازسوی یک هسته مرکزی هدایت شوند تا هیچ فروشگاه و مغازه‌ای را از دست ندهیم. کار سختی نیست، اما احتياج به يك هماهنگي و برنامه‌ريزي دارد.
تو کشوری که وزارت بهداشت یا سازمان دامپزشکی ...... می گن اینجا به من ربط نداره،اونجا به من ربط نداره من مسئول این قسمت هستم،این وظیفه اونه!!از این بیشتر انتظار نمی شه داشت.تو کشوری که دامپزشک،بعد از فارغ التحصیلی به خاطر بی مدیریتی مسئولین کشور،راننده اتوبوس می شه یا این قبیل شغل ها ،بیشتر از این انتظار نیست.حل مشکلات در کشور و اجرایی دستورات و قوانین،دقیقا مثل عملکرد داستان معروف چشم پزشک و قصاب و شاگرد چشم پزشک هست که بیشتر مردم می دونن.قصاب مردم بیچاره هست،شاگرد چشم پزشک،فردی که صادق و درستکار و بی شیله پیله است.و اما چشم پزشک که دولت و روسای دیگر قوه ها هستن.وای به حال قصاب اگه شاگرد نباشه یا کم باشه!!! 
