نقش دامپزشکی در تامین امنیت غذایی کشور

 

نقش دامپزشکی در تامین امنیت غذایی کشور

روابط عمومی اداره کل دامپزشکی استان خوزستان

غذا از جمله نیازهای بنیادی بشری و یک موضوع راهبردی است که تحت تاثیر هر شش عامل بیرونی یعنی سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فن آوری، بین المللی و اکوسیستم قرار دارد. بطور کلی انسان ها در درجه اول برای  رفع گرسنگی و سیری شکم غذا می خورند، ولی دانشمندان علم تغذیه که عمدتا به رابطه غذا و سلامت انسان ها می اندیشند، غذا خوردن را چیزی فراتر از سیری شکم می دانند. آنها معتقدند که چنانچه سفره ای قادر  به تامین نیاز های سلولی نباشد، بیماری های سوء تغذیه ای ناشی از کمبودها بروز می کند و همچنین ممکن است  متعاقب آن زیاده روی و بیش خواری و بدخواری بطور مستمر و طولانی اتفاق افتد که خطر ابتلا به بیماری های مزمن را بدنبال خواهد داشت.  لذا آنها  مدیریت غذا و سلامت جامعه را در جهت تامین "سیری سلولی" می دانند، چون  معتقدند طول عمر، و سلامت و کیفیت زندگی تابعی از سیری سلولی است و سیری شکم لزوما سیری سلولی را ایجاد نمی کند.

تامین غذا برای افراد یک جامعه را با مقوله "امنیت غذایی" تعریف می کنند. بر اساس تعریفی که در نشست جهانی  غذا (WFS) در سال 1996 ارایه شده است، "امنیت غذایی" هنگامی وجود دارد که همه مردم در تمام زمان ها به غذای  کافی، سالم و مغذی، دسترسی فیزیکی و اقتصادی داشته باشند و غذای در دسترس، آنها را برای یک زندگی  فعال و سالم مهیا سازد (FAO ,1996 ). برنامه جهانی غذا (WFP ) نیز وضعیتی که هیچ یک از مردم در هیچ زمانی گرسنه نیستند را امنیت غذایی می داند (WFP,  2009). در تعریف ارایه شده برای امنیت عذایی، دو  عبارت "غذای کافی " و "زندگی سالم و فعال" به چشم می خورد؛ عبارت اول جهت تحقق سیری سلولی و عبارت دوم برای دست یابی به سلامت جامعه  آورده شده است، بنابراین امنیت غذایی و تغذیه، چیزی فراتر از تامین غذا  می باشد و چنانچه سیری شکم موجب سیری سلولی و تامین زندگی سالم و فعال گردد، در آن صورت تضمین کننده سلامت جامعه خواهد گشت. براساس تعریف ارایه شده در اجلاس جهانی غذا دسترسی  به غذا  دو نوع است، دسترسی فیزیکی و دسترسی اقتصادی؛ و مفهوم دسترسی نیز مبتنی بر این فرض است که تا زمانی که یک خانواده  غذای مورد نیاز و کافی را  در اختیار داشته باشد، از امنیت غذایی برخوردار است؛ یعنی در واقع شرایط اقتصادی یک خانوار  یا بهای غذای در دسترس  باید به نحوی باشد که بتواند  نیاز خود را بدون زحمت زیاد  فراهم سازد؛ بدیهی است عوامل متعددی از قبیل نوسان های تولیدی، افت محصول، محدودیت های ظرفیت های وارداتی، نوسان های بازار قیمت و... بر این دسترسی و به تبع آن امنیت غذایی تاثیر مستقیمی خواهند داشت.

مطالعات صورت گرفته نشان می دهد  در کشورهای توسعه نیافته، همیشه رشد جمعیت با مشکل امنیت غذایی خانوارهای شهری همراه می گردد، بخصوص اگر این افزایش جمعیت با افزایش جمعیت شهر نشین همراه شده باشد. امنیت غذایی  متاثر از  شاخص های متعدد و مهمی چون سرانه تولید غذا ، سرانه قابلیت استفاده از کالری ، سرانه قابلیت استفاده از پروتئین ، نسبت صادرات کل به واردات غذا و.... می باشد .  

امنیت غذایی از معیار های توسعه  انسانی می باشد و با  توجه  به نقش نیروی انسانی سالم در توسعه یک کشور و اهمیت تغذیه و غذای سالم  در سلامت انسان، امنیت غذایی به عنوان محوری برای  توسعه  یک کشور  و مقابله با تهدید های خارجی همیشه مطرح بوده است . در مسیر پیشرفت یک کشور  امنیت ملی و  امنیت غذایی  در ارتباطی   دو  سویه و تنگاتنگ  با همدیگر  می باشند . یک جامعه گرسنه و نا امن غذایی نمی تواند به اسانی   از ارزش های خود دفاع کند و  همیشه خطر تحت سلطه قرار گرفتن ان از طرف  قدرت های زورگو وجود دارد و از این لحاظ است که  امنیت غذایی  در پدافند غیر عامل جایگاه ویژه ای دارد. 

 اگر چه  تامین امنیت غذایی  از اهداف  راهبردی و چشم انداز   بیست ساله کشور است ودر اسناد بالا دستی قانون اساسی (اصل 3 بند 12)   ونیز سند چشم انداز 1404 به برطرف نمودن هر نوع محرومیت  در زمینه تغذیه  و برخورداری از  امنیت غذایی تاکید شده است و در سالهای بعد از انقلاب نیز بحث امنیت غذایی  و سلامت تغذیه  مردم   با توجه و علاقه دنبال شده است  ولی   در نقشه جهانی امنیت غذایی  منتشر شده  در سال 2008    ،  متاسفانه  هنوز  کشور ایران در  مناطق  پر خطر قرار گرفته است؛ در این نقشه  تقسیم بندی کشورها  در طیف بسیار پر خطر، پرخطر، با خطر متوسط   و کم خطر بوده است . مطالعات کشوری صورت گرفته نیز نشان می دهد   تقریبا نصف  استان های کشور  در طیف  نسبتا  نا امن  تا بسیار ناامن غذایی قرار دارند . براساس    مطالعاتی دیگری که در زمینه بررسی امنیت غذایی  و عوامل موثر برآن در کشور صورت گرفته  حداقل  20% ایران  از کمبود انرژی و پروتئین رنج می برند  ( Ghasemi et al,2002)؛ این مشکل می تواند بدون شک  بر کیفیت زندگی خانوارهای ایرانی تاثیر منفی  داشته باشد . براساس گزارش همین مطالعه شیوع ناامنی غذایی  در کل کشور 2/23% و  مثلا برای استانی مثل تهران با همه ویژگی هایی که دارد  20% بوده است . براساس مطالعه دیگری که  توسط  رامش و همکارانشان در سال 2010 صورت گرفته  شیوع ناامنی غذایی برای شهر بزرگ شیراز  بیش از  44% بوده است . مجموعه اطلاعات  ارایه شده نشان می دهد  که وضعیت  امنیت غذایی  در کشور چندان رضایت بخش نیست ؛   قرار گرفتن  تقریبا  نصف  استان های کشور  در طیف نسبتا ناامن تا بسیار نا  امن غذایی  هشداری برای ضرورت بهبود  وضعیت  امنیت غذایی کشور است و طبیعی است که شرایط خاص سیاسی  اقتصادی  فعلی کشور  و  تحریم های ظالمانه  وضع شده بر  تورم و  دسترسی خانوارها به غذا و به تبع آن در بدتر شدن وضعیت امنیت غذایی در کشور تاثیرگذار  باشد.

  وقتی در رابطه با تامین یا بهبود امنیت غذایی   افراد جامعه  صحبت می شود  معمولا مطرح می شود  ببینیم چگونه می توانیم مواد غذایی بیشتری را تولید کنیم  تولید بیشتر مواد غذایی را داشته باشیم . در سال 1945  هم که   سازمان خوارو بار و کشاورزی یا FAO تاسیس شد، با این هدف و رسالت بود که  بخش کشاورزی  را در جهت حل مشکلات  سوءتغذیه و تامین سلامت تغذیه ای مردم جهان هدایت کند. در آن زمان بر این باور بودند که ابزار عمده تامین امنیت غذایی  عرضه مستمر کالاهای اساسی غذایی است (Food  Supply)؛ بعدها تجربیات جهانی نشان داد که بهبود  عرضه به تنهایی جوابگو نیست .در حال حاضر  و بویژه  در کشورهای  توسعه یافته، در نتیجه بهره برداری های بی رویه  از منابع، محدودیت های تولید غذا  بیش از پیش آشکار شده است . لذا اگر چه بخش کشاورزی برای تامین غذا و سلامت جامعه  مبنا می باشد ولی مجموعه ملزومات دیگری  نیاز است تا  بخش کشاورزی  برای تامین سلامت جامعه و ارتقاء  توسعه ملی به سطح مطلوب  اثر گذار  باشد. مواد غذایی با توجه به ویژگیهای فسادپذیری که دارند همیشه در معرض عوامل فساد مانند میکروب ها  حشرات و جوندگان و عواملی نظیر رطوبت، حرارت، نور و غیره هستند و در  مراحل  طولانی  از  تهیه و تولید، حمل و نقل ، نگهداری و مصرف ممکن است در شرایط نامناسب قرار گرفته و آلوده شده یا تغییر کیفیت داده  و برای مصرف کننده خطرناک باشند.  در مقوله تامین نیاز های غذایی  افراد انسانی در کنار تولید ، بحث استفاده بهینه از  مواد غذایی تولید شده  نیز   از اهمیت بالایی برخوردار است. حفظ و نگهداری  و استفاده حداکثری  از مواد غذایی تولید شده از اهمیتی  اگر نه  بیشتر، حداقل دارای اهمیتی در حد و اندازه تولید  می باشد. در  تشریح اهمیت  استفاده  صحیح و بهینه  از مواد غذایی تولید شده ذکر  این نکته کافی  است که گفته می شود چنانچه از اسراف  و دور ریزی  مواد غذایی   که توسط  جمعیت کمی  از افراد زیاده خواه و خودخواه  صورت می گیرد، جلوگیری شود، مشکل فقر غذایی و قحطی  حاکم بر  عداد قابل توجهی از جمعیت انسانی برطرف می شود. 

 وقتی  غذا و مدیریت تغذیه ای موجود، تامین کننده امنیت غذایی افراد جامعه نیست برای بهبود اوضاع معمولا مجموعه اقدامات زیر پیشنهاد می گردد؛ البته این تنها بخشی از اقداماتی است که برای بهتر شدن شرایط می توان اعمال نمود .

ü      اصلاح و بهینه سازی  روش های کشاورزی.

ü      اصلاح وبهبود روش های دامپروری.

ü      کاهش ضایعات قبل و بعد از استحصال  محصولات کشاورزی، دامداری و شیلاتی .

ü      بکارگیری سیستم های نوین فراوری، بسته بندی،  توزیع  و عرضه  مواد غذایی.

ü      به کارگیری تکنولوژی های جدید همانند بیتکنولوژی و نانو تکنولوژی.

ü      و ...

       یعنی درواقع روش های مناسبی به کار گرفته شود که بهبود دهنده تولید، نگهداری، توزیع و عرضه غذای سالم و بهداشتی باشد.

 دامپزشکی نقش مهم و اصلی را در نظارت بهداشتی بر حداقل دو گروه (گوشت  و لبنیات)  از پنج گروه مواد اصلی هرم غذایی روزانه انسان را دارد. دامپزشکی با تنوع  و گستردگی  مجموعه وظایفی که دارد، در دو بعد تولید، حفظ، نگهداری و  پدید آوردن شرایط استفاده بهینه بخش عمده ای  از مواد غذایی  یعنی فراورده های  خام دامی   تاثیر گذار است.

 در بخش تولید  فراورده های خام با منشا دامی، با انجام مجموعه  اقداماتی سعی در  بالا بردن  تولید با کیفیت مطلوب را  دارد. مجموعه اقدامات دامپزشکی دربخش تولید فراورده های خام دامی  دامپزشکی شامل موارد زیر می شود.

         1- نظارت بهداشتی بر نهاده های دامی مورد استفاده در تغذیه دام و طیور و آبزیان  اعم  از نهاده های وارداتی یا تولید داخل که  این نظارت موجب می شود   از استفاده نهاده های غیر بهداشتی که موجب تولید فراورده غیر بهداشتی و غیر قابل استفاده می گردد پیشگیری شود. با این اقدامات   تولید هم از نظر کمی و هم ازنظر کیفی  ارتقاء می یابد.

       2- انجام  تمامی فعالیت هایی که موجب  فراهم آوردن شرایط زیستی و بهداشتی بهتری  برای  دام می گردد  ؛ در این زمینه می توان به  سم پاشی  دام و جایگاه  دامی  و استفاده از انواع  واکسن های  پیشگیری کننده  بیماری ها  ،  درمان دام های بیمار   و  یا حتی دقت  در تعادل  جیره غذایی از لحاظ انواع مواد معدنی یا  ویتامین ها و ...  اشاره نمود. بدیهی است  مجموعه این اقدامات موجب سلامت  بیشتر دام و فراهم شدن  شرایط تولید  بالاتری خواهد گردید.

      3- نظارت بهداشتی بر جابجایی انواع دام ها و اعمال شرایط قرنطینه ای  به منظور کنترل و پیشگیری از بیماری های دامی.

       مجموعه اقدامات ذکر شده در راستای تحقق، اصلاح و بهینه کردن دامپروری کشور  و افزایش  تولیدات دامی است . علاوه برآن دامپزشکی با تلاش  در اصلاح و بهبود روش های فراوری، بسته بندی، نگهداری، حمل و نقل، توزیع و عرضه بهداشتی  فراورده های دامی تولیدی، نیز نقش بسیار موثری را در بهبود وضعیت  امنیت غذایی کشور دارد. دامپزشکی  جهت دست یابی به این بخش از اهداف خود و تامین سلامت محصولات تولیدی، نظارت های  بهداشتی ذیل را اعمال می نماید .

  لذا  به نظر می رسد با توجه به وظایف سنگین ، حساس و تاثیر گذار دامپزشکی در پروسه تامین امنیت غذایی کشور لازم است جایگاه آن در مراکز تصمیم گیری حساس مرتبط  ارتقاء یافته و نسبت به تقویت بنیه امکاناتی و پرسنلی آن  اقدام شود.