فرمالین، مهمان ناخوانده سالن‌های آناتومی - دکتر جواد صادقی نژاد

حکیم مهر - فرمالین، مهمان ناخوانده سالن‌های آناتومی - دکتر جواد صادقی نژاد / متخصص علوم تشریحی

از آنجائیکه مواد بیولوژیکی پس از مرگ اتولیز شده و از بین می روند، تکنیک های مختلف برای حفظ و نگهداری اجساد در فرهنگ های مختلف مورد استفاده قرار گرفته است که سابقه آن به هزاره های قبل از میلاد مسیح برمی گردد. بعد از توصیف دقیق دستگاه گردش خون توسط پزشک انگلیسی ویلیام هاروی (1657-1578 میلادی)، اقدامات موثری جهت تزریق مواد شیمیایی مختلف به خون جهت نگهداری اجساد صورت گرفت، تا اینکه در سال 1868 میلادی، فرمالین به عنوان ماده نگهدارنده موثر و ارزان قیمت توسط شیمیدان آلمانی هافمن (1892-1818 میلادی) کشف شد و پس از آن به عنوان ماده اصلی ایمبالب اجساد در دانشکده های پزشکی مورد استفاده قرار گرفت (1).

آناتومی یکی از دروس مهم و پایه در علم دامپزشکی محسوب می شود و درصد قابل توجهی از حجم کل دروس را نه تنها در کشور ما بلکه در سایر کشورها در برنامه آموزش دامپزشکی شامل می شود (11). فرمالین نیز به عنوان ماده نگهدارنده و فیکساتیو موثر برای نگهداری و تشریح حیوانات در آناتومی مورد استفاده قرار گرفته است.

فرمالدئید گاز تند و فراری است که در آب حل می شود و فرمالین نیز محلول 40-37 درصد آن در آب است که معمولا" حاوی 10 درصد متانول برای ممانعت از پلیمریزاسیون سریع آن است. فرمول شیمیایی فرمالدئید CH2O است و با اتصالات بین پروتئین های سلولی منجربه فیکساسیون بافت ها می گردد (10و8و1). گذشته از مزایای استفاده از فرمالین در فیکساسیون و نگهداری لاشه ها، اثرات زیان آور آن بر روی سلامت بدن مخصوصا" در محل های تماس مستقیم با گاز فرمالدئید نظیر چشم ها، بینی و گلو قابل توجه است. لیست کامل مقالات مربوط به اثرات فرمالدئید توسط Demer و Fisher تهیه شده است و قابل دسترس است (3). چشم ها، بینی و گلو حتی باppm  3/0 بخار فرمالدئید (3/0 قسمت از فرمالدئید در یک میلیون قسمت از هوا) تحریک و منجر به قرمزی، ریزش اشک، سوزش چشم، عطسه و سرفه و زخم در گلو می گردد. مقادیر بالاتر فرمالدئید (ppm30-5) می تواند منجربه تحریک ریه ها و ایجاد درد در قفسه سینه و تنگی نفس شود. تداوم در معرض قرار گرفتن آن منجربه ایجاد آسم آلرژیک و علائم مربوط به آن می شود. تماس با محلول های فرمالین می تواند منجر به صدمه پوست، خشکی، پوسته پوسته شدن، ترک برداشتن و درماتیت در پوست گردد. اثرات زیان بار فرمالدئید بر روی باروری و دستگاه تولیدمثل در هر دو مدل انسانی و حیوانات آزمایشگاهی به اثبات رسیده است. علاوه برآن در معرض قرار گرفتن با گاز فرمالدئید می تواند منجربه سرطان بینی و سینوس و ایجاد انواعی از لوکمی و لمفوما نیز گردد (1).

بر این اساس، اداره استانداردهای سلامت و ایمنی کار در ایالات متحده (OSHA)، دوز مجاز اکسپوز فرمالدئید در محیط کار را  ppm75/0 اعلام کرده است و علاوه برآن اکسپوز کوتاه مدت (در حدود 15 دقیقه) نیز نبایستی ازppm  2 تجاوز کند (9).

در مطالعه ای که در سالن تشریح پزشکی صورت گرفت با اندازه گیری میزان گاز فرمالدئید در طول سال مشخص شد که میزان آن در هواppm  3/1-1 هنگام تشریح اجساد ایمبالب شده با فرمالین می باشد (6). در مطالعه ای دیگر میزان فرمالدئید در سالن تشریح بینppm  03/1-23/0 با نمونه گیری از سه جلسه (هر جلسه 6-4 ساعت) از درس آناتومی پزشکی ارزیابی شده است. در همین مطالعه، متوسط اکسپوز شخصی برای دانشجویان کلاس در حین تشریحppm  99/0 گزارش شده است (7).

بنابر آنچه ذکر شد، اتخاذ روش های مناسب جهت کاهش و یا حذف اکسپوز فرمالدئید در سالن های تشریح امری ضروری است. راهکارهای اصلی در این زمینه را می توان در 4 گروه خلاصه کرد که در ادامه این یادداشت به آن اشاره می شود:

1-حفاظت شخصی: کارکنان و دانشجویان در سالن تشریح بایستی از روپوش مخصوص برای آناتومی استفاده کنند و از استفاده آن در سایر بخش ها خودداری نمایند. استفاده از دستکش مناسب در سالن تشریح ضروری است و در صورت صدمه دستکش، دست ها بایستی سریعا" شستشو ودستکش تعویض گردد. از استفاده مجدد از دستکشی که یکبار مورد استفاده قرار گرفته است اکیدا" خودداری شود. برای محافظت از چشم و صورت می توان از عینک های مخصوص و محافظ های صورت استفاده کرد. از دست زدن به صورت و خوردن و آشامیدن در حین تشریح نیز بایستی اکیدا" خودداری شود (10و8و1).

 2-کنترل های اجرایی: خطرات اکسپوز فرمالدئید بایستی به طور کامل برای کارکنان و دانشجویان توضیح داده شود و دستورالعمل های حفاظت شخصی نیز در دسترس آن ها قرار گیرد. میزان بخار فرمالدئید در فضای سالن تشریح باید به صورت دوره ای اندازه گیری و نسبت به کنترل آن اقدام کرد. در صورت وجود علائم (مخصوصا" تنفسی) در رابطه با اکسپوز فرمالدئید مراجعه به پزشک و اقدامات مناسب صورت گیرد. با هماهنگی کارکنان سالن تشریح، لاشه های ایمبالب شده ای که تدریس نمی شوند از سالن تشریح خارج شوند. در لاشه هایی که در حال انجام تشریح می باشد، سعی شود به جز ناحیه مورد تشریح سایر قسمت ها بخوبی و حداقل با پلاستیک بطور کامل پوشانده شود. با آموزش کامل کارکنان تشریح بایستی نشت و آلودگی هر قسمت از سالن تشریح با فرمالین را به سرعت از بین برد (8و1).

3-کنترل های مهندسی: تهویه عمومی و موضعی از جمله کنترل های مهندسی اکسپوز فرمالدئید محسوب می شوند. در تهویه عمومی، هوای آلوده توسط هوای تازه رقیق می شود. از آنجائیکه سمیت فرمالدئید بالاست و اساتید و دانشجویان نزدیک منبع فرمالین (لاشه های ایمبالب شده) قرار دارند عملا استفاده از تهویه عمومی به تنهایی برای کنترل بخار فرمالدئید در سالن تشریح کافی نیست و می توان از آن به عنوان روشی مکمل استفاده کرد. در این صورت باید در نظر داشت که بهترین حالت تهویه حالتی است که هوای تازه از یک سوی سالن تشریح وارد و با عبور از افراد و سپس از منبع آلودگی (لاشه های ایمبالب شده) از سوی دیگر خارج شود. حالت هایی که در آن هوا پس از عبور از لاشه از مقابل بینی افراد عبور و سپس خارج می شود مناسب نیست (تصویر 1).

کم کردن ارتفاع سقف جهت کاهش حجم هوای سالن برای تقویت تهویه بسیار کاربردی است. ورود هوا از بالا و خروج آن از پایین نیز در تهویه مناسب موثر است (تصویر 2).

در مورد اخیر می توان از تکنیک تهویه موضعی برای میزهای تشریح (حداقل برای تشریح دام های کوچک) استفاده کرد که همراه میزهای تشریح، تجهیزات تهویه نصب و هوای آلوده به فرمالدئید در مسیر رو به پایین از سالن تشریح خارج می گردد (تصویر 3) (2).

4-حذف و یا جایگزینی فرمالین: تلاش های زیادی برای جایگزینی فرمالین با فیکساتیوهای دیگر و یا کاهش درصد فرمالین در مواد نگهدارنده در آناتومی صورت گرفته است که به دلیل هزینه بالا و یا عدم بازدهی مناسب عملا" متوقف شده اند و گسترش کافی نیافته اند (5). با ابداع تکنیک پلاستینیشن برای حفظ نمونه های بیولوژیک که در آن آب و لیپیدهای لاشه با پلی مرهای پلاستیکی قابل پخت جایگزین می شود، تحولی بزرگ برای نگهداری لاشه ها ایجاد شده است. نمونه های تهیه شده در این روش دائمی، تمیز و غیر سمی هستند و مشکلات استفاده از فرمالین در آن دیده نمی شود (تصویر 4) (9).

این روش به فراوانی در دانشکده های پزشکی (با توجه به محدودیت اجساد) مورد استقبال قرار گرفته است ولی اگرچه در برخی دانشکده های دامپزشکی مورد استفاده قرار می گیرد اما هزینه مواد مصرفی و تجهیزات مخصوص مورد نیاز برودت و خلا مانع گسترش آن شده است.

امروزه در دپارتمان های آناتومی دانشکده های دامپزشکی اروپا، از لاشه های تازه حیوانات جهت تشریح استفاده می شود. با فرهنگ سازی بوجود آمده و همکاری تمام دامپزشکان منطقه، حیواناتی که در کلینیک های خصوصی و یا دانشگاهی تلف می شوند به سالن های آناتومی منتقل و در اتاق فریز منهای 20 درجه ذخیره سازی می شوند. چند روز قبل از تدریس، حیوانات به تعداد مورد نیاز به سردخانه 4 درجه منتقل و چند ساعت قبل از تشریح به سالن تشریح آورده می شوند تا مورد استفاده قرار گیرند. از آنجائیکه حیوانی برای تدریس آناتومی کشته نمی شود حقوق حیوانات نیز رعایت می شود و مضرات مربوط به استفاده از فرمالین نیز در آن دیده نمی شود. گذشته از آن هزینه های خرید حیوانات برای تدریس آناتومی که یکی از مشکلات دانشکده های دامپزشکی می باشد بطورکلی حذف می شود.

بر اساس تجربه نگارنده در حین همکاری در تدریس دروس عملیات آناتومی سیستماتیک و توپوگرافیک در دانشکده دامپزشکی بولونیا (ایتالیا)، این لاشه ها کاملا" برای تشریح مناسب بوده و تمام جزئیات آناتومیکی در آن قابل تشریح و بررسی می باشد. گذشته از آن در لاشه های تازه فیکس نشده، قوام و رنگ بافت ها بطور طبیعی حفظ شده و آموزش آناتومی واقعی برای فراگیری بهتر دروس جراحی نیز برای دانشجویان فراهم می آید. 

امید است تا با کوشش اساتید دلسوز آناتومی دانشکده های دامپزشکی که عاشقانه در راه اعتلای علم دامپزشکی تلاش می کنند با همراهی مسئولین محترم دانشکده های دامپزشکی و نیز دامپزشکان منطقه و فرهنگ سازی عمومی توسط رسانه های درگیر حوزه دامپزشکی این امر در داخل کشور نیز محقق گردد.

منابع:

1. California Departmrnt of Public Health. Formaldehyde. [online] available at: <http://www.anatomy.org> [Accessed 1 July 2012].

2. Demer, F. R. Engineering Controls to Reduce Formaldehyde Exposures: What works, what doesn’t, and why? [online] Available at: <http://www.anatomy.org> [Accessed 1 July 2012].

3. Demer, F., Fisher, R. Bibliography of Articles on Formaldehyde. [online] available at: <www.anatomy.org.tr> [Accessed 4 July 2012].

4. Henry, R. W. (2007) Silicoone Plastination of Biological Tissue: Room-temperature Technique North Carolina Technique and products. Journal of International Society for Plastination. 22: 26-30.

5. Kerckaert, I., Hoof, T. V., Pattyn, P., D’Herde, K. (2008) Endogent: Centre for Anatomy and Invasive Techniques. Anatomy Teaching. [online] available at: <www.anatomy.org.tr> [Accessed 4 July 2012].

6. Kunugita, N., Arashidani1, K., Yamato, H., Tanaka, I., Nakashima, T., Kikuta, A. evaluation of formaldehyde exposure during a gross anatomy dissection course. [online] available at: <http://www.inive.org> [Accessed 5 July 2012].

7. Ohmichi, K., Komiyama, M., Matsuno, Y., Takanashi, Y., Miyamoto, H., Kadota, T.,