چشم‎انداز خطرات آینده : سیر بیماریهای عفونی دام ، طیور و آبزیان در کشور – استاد دکتر علی اسلامی

حکیم مهر -  چکیده یک طرح پژوهشی با عنوان : " چشم‎انداز خطرات آینده : سیر بیماریهای عفونی دام ، طیور و آبزیان در کشور " -  استاد دکتر علی اسلامی / خبرنامه فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران

بیماریهای عفونی که بر اثر هجوم اجرام عفونت‎زا نظیر باکتریها، ویروسها، کلامیدیاها، کرم‎ها، تک‎یاخته‌ها، بندپایان و قارچ‎ها به بدن موجودات زنده به وجود می‌آیند و واجد یا فاقد نشانه‎های درمانگاهی هستن، با ایجاد ضایعات بافتی، ترشح سَم و تحریک واکنش پادگن – پادتن همراه هستند و از موجودی به موجود دیگر قابل سرایت می‌باشند. کلیه موجوداتی که در طبیعت زندگی می‎کنند، در معرض ابتلای به آنها قرار دارند. بسیاری از این بیماریها از دوران کودکی با انسان همراه است و روشهای مناسبی جهت درمان، کنترل ، پیشگیری و ریشه‎کنی آنها وجود دارد ولی با بروز بیماریهای عفونی نوپدید و بازپدید مانند ایدز، آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان، آنفلوآنزای خوکی ، تب خونریزی‎دهنده کریمه کنگو و نظایر آن که ابتلای انسان به آنها از ایران هم گزارش شده و کلیه آنها جزء بیماریهای مشترک هستند بر اهمیت توجه به آنها افزوده شده است. بطوریکه در نشست گروه 8 که از 10 – 8 ژوئیه 2009 در Aquila ایتالیا برگزار شد، بیماریهای عفونی (انسان) جزء چند مورد محدود، مهم و همردیف مسائلی مانند آب، هوا و غذا و ... موضوع بحث و تبادل نظر این نشست بود.

طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت (WHO) از 1709 عامل بیماریزای انسانی 837 عامل (49%) مشترک بین حیوان و انسان هستند. ضمناً از 154 عامل (9%) ایجادکننده بیماریهای نوپدید، 114 مورد (73%) جزء بیماریهای مشترک می‌باشند. بسیاری از عوامل بیوتروریسم نیز جزء عوامل ایجادکننده بیماریهای عفونی و مشترک بین انسان و حیوانات هستند. جمعیت دام ، طیور ، آبزیان و زنبور عسل ایران که در معرض ابتلا به بیماریهای عفونی قرار دارند شامل : حدود 100 میلیون رأس نشخوارکننده، 2 میلیون رأس تک سمی، میلیونها قلاده سگ و گربه ، 5/1 میلیارد قطعه طیور صنعتی ، چند صد هزار قطعه طیور بومی، تعداد نامشخصی گراز، گوشتخوار وحشی و طیور وحشی مقیم و مهاجر می‌باشد. در مورد جمعیت آبزیان نمی‎توان اعداد و ارقام دقیقی ارائه داد ولی استحصال سالیانه ماهی در ایران 350000 تن و میگو 10 تن می‎باشد. ضمناً در کل کشور 4500000 کندوی زنبور عسل وجود دارد.

همانطور که قبلاً گفته شد بسیاری از بیماریهای عفونی حیوانات قابل سرایت به انسان هستند و تبعات زیان‎آور آن بر همه آشکار است. در حال حاضر اقداماتی متناسب با شرایط علمی، اقتصادی ، سیاسی و اجتماعی جهت مبارزه با آنها صورت می‎گیرد ولی چنانچه بتوان با توجه به موازین علمی و عملی سیر روند و خطرات آنها را در آینده پیش‎بینی کرد، می‎توان با برنامه‎ریزی صحیح میزان بهره‌وری از سرمایه عظیم دامی را به حداکثر رساند و از نتایج سودمند آن جهت ارتقای سطح بهداشت دام و انسان و رفاه اجتماعی بهره‎مند گردید. به دلیل آنکه موجودات زنده دائم در معرض فشار انتخاب بوده و تحت تأثیر عوامل بسیار زیادی از قبیل شرایط متغیر جوی به ویژه خشکسالی، اوضاع و احوال اقتصادی – اجتماعی، بروز بیماریهای نوپدید و بازپدید و وضع مبارزه با این بیماریها در کشورهای همسایه، بیوتروریسم و غیره قرار دارند، بنابر اتفاق نظر کلیه محققینی که در این زمینه فعالیت دارند، آینده‎نگاری بیماریهای عفونی با مشکلات زیادی همراه است.

در این بررسی که چکیده آن را می‎خوانید برای آینده‎نگاری بیماریهای عفونی حیوانات، عمدتاً از روش دلفی استفاده شد و طبق توصیه این روش با همکاری متخصصین رشته‎های مختلف بیماریهای عفونی دانشکده‎های دامپزشکی کشور، سازمان دامپزشکی و کارشناسان مرکز مدیریت بیماریهای وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و تکمیل پرسشنامه‌ها برای اولین بار در کشور تعداد این بیماریهای تعیین شد تا بتوان با اولویت‌بندی و انجام اقدامات لازم سیر روند آینده آنها را پیش‌بینی کرد و راهکارهای مناسب را پیشنهاد نمود.

طبق گزارشات منتشر شده تعداد 190 بیماری عفونی در حیوانات مختلف ایران وجود دارد. این فهرست می‌تواند مورد استفاده مؤسسات آموزشی، پژوهشی و اجرایی در سطح ملی و بین‎المللی قرار گیرد. برای اولویت‌بندی این بیماریها از معیارهای توصیه شده توسط سازمان جهانی بهداشت (WHO) ، سازمان خواروبار کشاورزی (FAO) ، سازمان جهانی بیماریهای همه‌گیر حیوانات (OIE) و سازمان تجارت جهانی (WTO) به شرح زیر استفاده شد :

1 – دارای گسترش سریع و فرامرزی باشند.

2 – اهمیت اقتصادی و اجتماعی داشته باشند.

3 – جزء بیماریهای مشترک بین انسان و دام باشند.

4 – در تجارت بین‌المللی حیوانات و فرآورده‎های آنها با اهمیت باشند.

بر این اساس 190 بیماری به چهار گروه با اهمیت زیاد (ز) ، متوسط (م) ، کم (ک) و نادر (ن) تقسیم شدند.

در گروه (1) با شیوع و  اهمیت زیاد 28 بیماری وجود دارد که اسامی تعدادی از آنها : سل ، بروسلوز (تب مالت) ، کزاز، شاربن، طاعون نشخوارکنندگان ، آنفلوآنزای طیور، هاری ، نیوکاسل و غیره می‎باشد.

در گروه (2) با شیوع و اهمیت متوسط 77 بیماری وجود دارند که لپتوسپیروز ، تورم قانقاریایی کبد، آرتریت و آنسفالیت بزان، آبله طیور ، پسیتاکوز، بیماری رئوویروس ماهی علفخوار و لیگولوز تعدادی از آنها هستند.

در گروه (3) با شیوع و اهمیت کم 67 بیماری عفونی قرار دارد که پاستورلوز، شاربن علامتی، هاری کاذب، کم خونی عفونی طیور ، آمیبیازیس زنبور عسل و غیره از آن جمله‎اند.

در گروه (4) 18 بیماری جزء بیماریهای عفونی نادر می‎باشند. برای آنکه بتوان مطابق با معیارهای آینده‎نگاری، چشم‎انداز آینده بیماریهای عفونی حیوانات و خطرات آنها را حتی‌الامکان ترسیم نمود و راه‌حلهای آینده‌نگارانه برای آنها پیشنهاد کرد، توجه و رعایت اصول زیر مورد توجه قرار گرفت :

1 -  جستجو و تشخیص بیماریهای عفونی :

هرگونه اقدام عملی در مبارزه با بیماریهای عفونی در زمان حال و آینده مستلزم تشخیص سریع و به موقع آنهاست. در این راستان مجهز کردن آزمایشگاههای تشخیص، تخصصی شدن آزمایشگاههای تشخیص بیماریها، تأسیس آزمایشگاههای اختصاصی بیماری مهم‎تر مانند سل ، بروسلوز و هاری که انسان هم در معرض ابتلای به آنهاست و ایجاد آزمایشگاههای کنترل واکسن‎ها و مواد بیولوژیک می‎تواند کمک زیادی به تصمیم‎گیری درباره این بیماریها بنماید.

2 -  استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) :

این سامانه شامل سخت‎افزارها و نرم‎افزارها است. داده‎ها و افرادی که داده‌ها را ثبت و پردازش می‎کنند اطلاعات مفید و دقیق در مورد روند و وضعیت بیماریهای دامی را در اختیار تصمیم‎گیرندگان می‎گذارند. استفاده از این سامانه در سازمان دامپزشکی کشور شروع شده است و امید زیادی به کارآیی آن در 77000 واحد اپیدمیولوژیک شناخته‎شده در کشور شامل : کشتارگاهها ، میادین دام، ادارات ، ستادهای دامپزشکی، مراکز آموزشی و تحقیقاتی دامپزشکی ، مراکز تلقیح مصنوعوی و واحدهای متعدد دامداری وجود دارد.

3 -  طرح ملی واکنش سریع :

اساس این تشکیلات مقابله سریع با تهدیدات زیستی – دامی شامل گروههای تخصصی تشخیص به خاطر حضور سریع در واحدهای اپیدمیولوژیک، انجام معاینات درمانگاهی و جمع‎آوری اطلاعات لازم پیرامون تاریخچه بیماری است. چنین تشکیلاتی در وزارت جهاد کشاورزی و سازمان دامپزشکی شکل گرفته و در حال تکمیل و پیشرفت است.

4 -  پیشگیری با استفاده از واکسیناسیون :

یکی از راههای مهم کنترل بیماریهای عفونی واکسیناسیون به موقع با استفاده از واکسن‎های مؤثر، بهبود روشهای تولید واکسن و استفاده از واکسن‎های نسل جدید با استفاده از مولکولهای ایمونولوژیک و محافظت‎کننده و پپتیدهای محافظت‎کننده است. در حال حاضر از واکسن‎های زنده و تخفیف حدت یافته و غیرفعال استفاده می‎شود. تاکنون در جهت تهیه واکسن‎های نسل جدید اقدام عملی صورت نگرفته است.

5 -  توجه به نظرات سازمان‎های بین‎المللی :

سازمان‎های بین‎المللی مرتبط با بیماریهای عفونی حیوانات و انسان شامل سازمان جهانی بیماریهای واگیر (OIE)، سازمان جهانی بهداشت (WHO) ، سازمان خواروبار و کشاورزی جهانی (FAO) و سازمان تجارت جهانی (WTO) می‎باشند که هر یک راهکارهایی را جهت جمع‎آوری و پردازش اطلاعات پیرامون بیماریهای عفونی از کشورهای مختلف و انجام اقدامات عملی در سطح ملی و بین‎المللی برای مبارزه با این بیماریها توصیه می‎کنند. نکات مشترک بین توصیه‎های این سازمانها شفاف‌سازی وضع بیماریهای واگیر دام و بیماریهای مشترک بین انسان و دام با ارائه اطلاعات دقیق، تهیه استانداردهای بین‎المللی باری مواجهه با این بیماریها، تهیه و تنظیم موازین یکنواخت برای کنترل مواد غذایی، مواد بیولوژیک و داروها و بطور کلی کنترل، پیشگیری و ریشه‎کنی این بیماریها است.

6 -  مشکلات آینده‎نگاری بیماریهای عفونی :

تغییرات شرایط جوی که در حال افزایش است ، بیماریهای نوپدید و بازپدید ، توسعه ناهنجاریهای ژنتیکی در جمعیت حیوانات ، خشکسالی، بیماریهای فرامرزی، بیوتروریسم، مقاومت عوامل عفونت‎زا در برابر داروها و مواد شیمیایی، تغییرات ژنی پاتوژنها و عدم نظارت کافی در محصولات غذایی دریایی می‎تواند آینده‎نگاری بیماریهای عفونی را با مشکلاتی مواجه سازد که با امکانات موجود و آینده برای هریک راهکارهای مناسبی توصیه شده است.

7 -  بیماریهای مشترک :

از 190 بیماری عفونی موجود در بین حیوانات ایران، 50 عامل (26%) مشترک بین حیوان و انسان هستند. این بیماریها به دو گروه هشداردهنده و تحت مراقبت تقسیم شده‎اند. از این تعداد 9 بیماری جزء بیماریهای هشداردهنده و 41 بیماری جزء بیماریهای تحت مراقبت می‎باشند. از گروه اول می‎توان بروسلوز (تب مالت)، هاری، سیاه زخم (شاربن)، سالک، هیداتیدوز و غیره را نام برد و در گروه دوم بیماریهایی مانند پاستورلوز، سالمونلوز، آسکاریازیس ناشی از آسکاریس‎های سگ و گربه، آمیبیازیس ، آسپرژیلوزیس وغیره قرار دارند. آینده‎نگاری بیماریهای مشترک انسان و حیوانات بستگی کاملی با اقدامات انجام شده در مورد منشاء ایجاد کننده این بیماریها یعنی حیوانات دارد.

نتیجه‎گیری :

با برنامه‎ریزی صحیح می‎توان آینده بیماریهای عفونی را تا حدودی پیش‎بینی کرد و به موقع جهت کنترل، پیشگیری و ریشه‎کنی آنها اقدامات لازم را بعمل آورد. اما رسیدن به این هدف، مستلزم برخورداری از نیروهای متخصص کافی و تأمین امکانات و اعتبارات لازم است تا در جامعه‎ای با امنیت اجتماعی و فارغ از تأثیر حوادث جاری بر مسائل راهبردی جامعه و با رعایت اخلاق علمی – اجرایی و صرف وقت کافی به توصیه‎ها عمل نمود و به این اهداف تعیین‎شده دست یافت و از نتایج قابل توجه آن که ارتقای سطح بهداشت جامعه ، رفاه بیشتر اقتصادی و تعامل با جامعه بین‎المللی است برخوردار گردید.