نخستين باغ وحش ايران در زمان سلطنت ناصرالدين شاه قاجار ساخته شد. پيش از آن، ايرانيان با باغ وحش‌هاي اروپايي آشنا بودند، اما نخستين «مجمع الوحوش» ايران، در دوره شاه قاجار در خيابان سعدي کنوني، در جايي که آن را زماني خيابان باغوحش و بعد «ماشين خانه» مي‌ناميدند، تاسيس شد که البته هيچ گاه به صورت باغ وحش کاملي در نيامد و اهالي شهر براي تماشاي چند حيوان به آنجا مي‌رفتند.
به گزارش حکیم مهر به نقل از اطلاعات، ناصرالدين شاه پس از سفرهاي خود به اروپا، به باغ وحش و حيوانات علاقه‌مند شد، به همين دليل محل «دوشان تپه» را انتخاب کرد که از پيش عمارت باشکوهي در آن برپا کرده و با استفاده از قنات، درياچه‌اي نيز پديد آورده بود. او باغ وحش دوشان تپه را بنا کرد که مکاني براي تفنن شاه بود و در آن مجموعه‌اي از شير ايراني و ببر مازندران نگهداري مي‌شد؛ دو جانوري که ديگر در ايران و حتي در باغ وحش‌هاي آن هم وجود ندارند. در آن دوره به جز زماني که شاه به آنجا مي‌رفت، بازديد براي عموم آزاد بود.
در باغ وحش دوشان تپه، 4 شير نر و ماده از کوه‌هاي شيراز، 3 ببر از مازندران، يک يوز و 3 پلنگ از جاجرود، 5 خرس از دماوند، کفتار، بوزينه، يک ميمون، خر و طاووس‌هاي بسيار وجود داشت.
کم کم باغوحش گسترش يافت تا به شکل کنوني درآمد و اکنون باغوحش تهران در زميني به وسعت 7 هکتار خارج از شهر و در کيلومتر 4 بزرگراه تهران ـ کرج، جنب پارک ارم مستقر است. البته قديمي ترها حتما به ياد دارند که تا همين دو دهه پيش، باغوحش تهران روبه روي پارک ملت در خيابان ولي‌عصر(عج) بود، اما از آنجا که وجود باغوحش در داخل شهر، هم براي سلامت آدميان و هم براي سلامت حيوانات مضر است، به خارج از تهران منتقل شد .
بزرگ‌ترين باغ وحش ايران
باغوحش ارم، بزرگ‌ترين باغوحش ايران است. از باغوحش قبلي تهران، به غير از حيوانات زنده، دو يادگاري ديگر هم به اين باغوحش منتقل شد؛ دو مجسمه شير که روزگاري روبه روي در ورودي باغ وحش قبلي بودند و حالا درست روبه روي در باغ وحش فعلي نصب شده اند. مسير بازديد از حيوانات طوري طراحي شده است که در فاصله ميان ورود و خروجتان، بتوانيد تمامي حيوانات را ببينيد و از همان مسير ورود، خارج شويد. با اين وجود باز هم بهتر است از همان ابتدا نقشه باغ وحش را از اطلاعات ورودي بگيريد تا ديدن بعضي از حيوانات را از دست ندهيد .
بيشتر از 800 جاندار از 111 گونه گوناگون در قفس‌هاي کوچک و بزرگ باغ وحش ارم زندگي مي‌کنند؛ از گونه‌هاي متنوع پستانداران، خزندگان، آبزيان و پرندگان. حدود 60 درصد اين حيوانات بومي ايران هستند و بقيه از نقاط ديگر دنيا و به خصوص قاره آفريقا به ايران آورده شده‌اند. رزوس، بابون و شامپانزه از جذاب‌ترين حيوانات باغ وحش ارم هستند. اين حيوانات باهوش با برقراري ارتباط با بازديدكنندگان، آنان را براي مدت طولاني‌تري در كنار قفس‌هاي خود نگه مي‌دارند. رتبه بعدي را مي‌توان به شيرهاي آفريقايي، پلنگ و ببر داد.
باغ وحش وکيل آباد مشهد
به گزارش زهره رنگ‌آميز طوسي ـ خبرنگار روزنامه اطلاعات در مشهد، نيم قرن از تأسيس اولين باغ وحش در اين شهر و 3 دهه از ايجاد شرکت باغ وحش در بوستان جنگلي وکيل‌آباد مشهد مي‌گذرد.
نخستين بار مردم مشهد در محله خواجه ربيع با مکاني به نام باغ وحش آشنا شدند و امکان بازديد از حيوانات اهلي و وحشي مثل شير، فيل و ببر، برايشان فراهم شد.
بيش از نيم قرن از روزهايي که مرحوم محمد رستمي تصميم به راه‌اندازي باغ وحش در شهر مشهد گرفت، گذشته است و هنوز هم خانواده رستمي، مالک شرکت باغ وحش وکيل‌آباد، از معدود سرمايه‌گذاران بخش خصوصي در اين حوزه در کلانشهر مشهد به شمار مي‌روند.
اين روزها کهن باغ حيوانات مشهد با بيش از 800 گونه جانوري، نيازمند توسعه از 4 هکتار به 25 هکتار است و اين در حالي است که انتظار دوستداران حيوانات باغوحش مشهد براي انتقال آن از بافت شهري به محلي مناسبتر، طولاني شده است و علي‌رغم ابراز تمايل سرمايه گذار بخش خصوصي، مسئولان استاني حمايتي از اين طرح نداشته‌اند.
در اين باغ حيوانات، امکان تماشاي 128 گونه جانوري، شامل 60 نوع پرنده، 14 نوع گياهخوار، 27 نوع گوشتخوار کوچک و بزرگ، 12 نوع خزنده و 8 نوع آبزي براي مسافران داخلي و خارجي فراهم است. پرنده‌هاي کمياب و گونه‌هاي بسيار زيبا از حيات‌وحش ايران و جهان هم در باغوحش مشهد وجود دارند.
جذب گردشگران ايراني و خارجي
محسن طيراني ـ رئيس باغ وحش مشهد، ضمن بازديد از مجموعه، خبرنگار روزنامه اطلاعات را با «ميشل»، شامپانزه آفريقايي الاصلي که تا 2 سالگي در منزل از او نگهداري کرده است، آشنا مي‌کند. «ميشل» دوست داشتني که 8 سال از عمرش گذشته است، به محض اين که آقاي طيراني او را صدا مي‌زند، به سمت او مي‌آيد و محبتش را با لمس صورت وي، به نمايش مي‌گذارد!
به نظر مي‌رسد که اين مرد دوستدار محيط‌زيست، رابطه بسيار صميمي با ساکنان باغ وحش دارد و علاوه بر پيشبرد فعاليت‌هاي تخصصي و علمي، با ايجاد رابطه دوستانه با وحوش، به قفس ببرها و شيرها مي‌رود و بدون ترس با آنها بازي مي‌کند.
وي با بيان اين که سازمان حفاظت از محيط زيست بر نحوه نگهداري حيوانات در باغ وحش مشهد نظارت دارد، يادآور مي‌شود: گونه‌هاي مازاد جانوران را با باغ وحش‌هاي ديگر معاوضه مي‌کنيم.
محسن طيراني مي‌گويد: پس از درگذشت موسس باغ وحش مشهد، پسران مرحوم رستمي حرفه پدري خود را دنبال کرده‌اند و مالک اين مجموعه‌اند. با همکاري خانواده مرحوم رستمي در تلاش هستيم تا براي بالا بردن کيفيت زندگي حيوانات، تاييديه احداث باغ وحش جديد مشهد در وسعت و مساحت بيشتر را بگيريم.
وي مي‌افزايد: بيش از 800 حيوان در اين مجموعه نگهداري مي‌شوند که با توجه به زاد و ولد آنها، بايد هر چه زودتر براي داشتن فضايي مناسب و بزرگ‌تر، اقدام کرد.
مدير باغ وحش مشهد با ابراز نارضايتي از کمبود فضا براي نگهداري حيوانات و بهبود شرايط پذيرايي از بازديدکنندگاني که از بسياري كشورها و به‌ويژه کشورهاي عربي به اين مکان مي‌آيند، يادآور مي‌شود: ظرفيت جذب گردشگران خارجي در باغ وحش مشهد وجود دارد که متأسفانه با عدم همکاري مسئولان در واگذاري زمين مناسب، امکان احداث پارک حيات وحش براي مجموعه فراهم نشده است.
وي در توضيح بيشتر سخنانش مي‌گويد: مديران شهري مشهد اعلام کرده‌اند که اين باغ بايد به بيرون از بافت شهري منتقل شود. از طرفي از سال 1388 تا کنون زميني در اختيار محيط‌زيست استان قرار گرفته است که امکان واگذاري بخشي از آن به اين منظور، وجود دارد و 2 سال است که فرزندان مرحوم رستمي پيگير دريافت زمين هستند تا باغ وحش مشهد به مکاني مناسب منتقل شود.
آقاي طيراني گلايه‌مند از عدم حمايت مسئولان محيط زيست براي تعيين تکليف احداث باغ وحش جديد مشهد، مي‌افزايد: در صورت تاييد کارگروه محيط‌زيست استانداري، در اين زمين، تأسيس موزه و پارک حيات وحش و طرح اقامتي اجرا مي‌شود که باغ وحش مشهد هم متقاضي يکي از پلاك‌هاي آن است.
عدم تطابق با استانداردهاي روز
مدير باغوحش وکيل آباد مي‌گويد: از احداث اين باغ وحش 3 دهه مي‌گذرد و شرايط استقرار نامناسب در بافت شهري، کمبود فضا و عدم تطابق با استانداردهاي روز مي‌طلبد که هر چه سريع‌تر مسئولان، تكليف واگذاري زمين به اين مجموعه را معلوم كنند.
اين فعال محيط زيست با بيان اين که شرکت باغ وحش وکيل آباد مشهد، 30 نيروي انساني دائمي و 15 نيروي فصلي در اختيار دارد، مي‌افزايد: در صورت اجراي طرح توسعه، قطعاً اشتغالزايي بيشتري در اين پروژه اتفاق خواهد افتاد.
طيراني بهداشت و نحوه نگهداري و ساير خدمات ارائه شده به حيوانات مستقر در باغوحش مشهد را مناسب مي‌داند و تاکيد مي‌کند: فقط مساحت اين مکان قابل دفاع نيست.
او خطاب به کساني که زندگي در باغ وحش را براي حيوانات وحشتناک و آزار دهنده مي‌دانند، مي‌گويد: اينجا سيرک نيست، اينجا حيوانات آزار نمي‌بينند. براي شامپانزه‌ها موز و شير و سيب و پرتغال از بهترين نوع تهيه مي‌شود و به جرات مي‌گويم كه حيوانات اين باغوحش کمي لوس هم هستند؛ ببرهاي اين باغ مورد توجه صنعت سينماي ايران هستند و ارتباط حيوانات با مسئولان اين باغ کاملا دوستانه است، نه از روي ترس!
مدير باغ وحش وکيل‌آباد با اشاره به مراجعه گروهي از محققان دانشگاه فردوسي مشهد براي انجام فعاليت‌هاي تحقيقاتي مي‌گويد: در اين مکان بستر مناسبي براي فعاليت‌هاي دانشجويان و محققان دانشگاهي وجود دارد و تعامل خوبي با فعالان محيط زيست استان و دانشگاه‌ها مي‌شود.
آقاي طيراني بازديدکنندگان اصلي اين باغ را پژوهشگران و دانش‌آموزان بر مي‌شمارد و تأکيد مي‌کند: اين مجموعه ظرفيت پذيرش علاقه‌مندان براي بازديد در گروه‌هاي مختلف را دارد.
بهاي بليت اين باغ وحش 5 هزار تومان تعيين شده که در مقايسه با سرمايه‌گذاري صورت گرفته، بسيار ناچيز است.
اولين باغ وحش تحقيقاتي کشور
دکتر مهدي جهانتيغ ـ رئيس پژوهشکده دام‌هاي خاص در دانشگاه زابل، به حيدر علي حسيني خبرنگار روزنامه اطلاعات در زاهدان مي‌گويد: اولين باغ وحش تحقيقاتي و دانشگاهي کشور در سال 1374 در پي توافق با سازمان محيط‌زيست کشور در شهر زابل استان سيستان و بلوچستان تأسيس شد. اين باغوحش داراي انواع گونه‌هاي پستانداران، خزندگان و ماهيان است که از ميان آنها 2 گونه خرس سياه بلوچي و تمساح پوزه کوتاه، از گونه‌هاي نادر و در معرض خطر انقراض هستند.
وي مي‌افزايد: از جمله جانوران باغ وحش زابل مي‌توان انواع ميمون، بزکوهي، شير، گربه وحشي، روباه، شغال، گرگ، کفتار، اسبچه خزر، شترهاي مرغ، بز بنگال، شترهاي دوکوهانه و يک کوهانه، طاووس، قرقاول، هوبره، انواع عقاب و شاهين، جغد شاخدار، انواع پرندگان زينتي کوچک و انواع پرندگان آبزي را نام برد. همچنين باغ حش داراي سالن آکواريوم و موزه حيات وحش با انواع حيوانات تاکسيدرمي شده است.
دکتر جهانتيغ با بيان آن که اين جانوران از طريق سازمان حمايت از محيط زيست تهيه مي‌شوند، مي‌گويد: در عين حال حيواناتي که بر اثر حوادث دچار آسيب‌ديدگي مي‌شوند، به باغ وحش زابل انتقال مي‌يابند و پس از مداوا، نگهداري مي‌شوند.
بازديد رايگان است!
به گفته دکتر جهانتيغ، در طول سال به خصوص در ايام تعطيلات تابستان، استقبال بسيار خوبي از باغ وحش زابل مي‌شود و در طول سال تحصيلي نيز همه روزه اردوهاي دانش آموزي و دانشجويي، از اين مجموعه بازديد به عمل مي‌آورند.
وي مي‌افزايد: از دلايل اين استقبال، مي‌توان به تنوع گونه‌اي قابل توجه باغ وحش، رايگان بودن بازديد و کمبود فضاهاي مشابه در منطقه اشاره کرد.
رئيس پژوهشکده دام‌هاي خاص در دانشگاه زابل خاطرنشان مي‌کند: مجموعه براي تأمين هزينه تهيه گونه‌هاي جديد دچار مشکل است، زيرا اين هزينه‌ها گاهي بسيار بالاست. ما از سازمان‌هاي مرتبط مانند سازمان حفاظت محيط زيست، استانداري و شهرداري انتظار کمک بيشتر داريم.
وي مي‌افزايد: در حال حاضر علاوه بر نيروهاي نگهبان، 3 نفر کارگر و يک نفر کارشناس امور مربوط به تغذيه و نگهداري حيوانات در باغ وحش زابل مشغول کار هستند و ويزيت دوره‌اي حيوانات توسط استادان دانشکده دامپزشکي انجام مي‌شود.
دکتر جهانتيغ، زاد و ولد حيوانات در باغ وحش را از خاطرات شيرين خود مي‌داند و مي‌گويد: باغ وحش زابل نسبت به باغ وحش‌هاي موجود در ساير شهرها، زيست محيط مناسبي براي نگهداري گونه‌هاي حيواني دارد، اما بايد قبول کرد که در مقايسه با باغ وحش‌هاي کشورهاي ديگر، به ويژه کشورهاي اروپايي و آمريکايي، با توجه به يارانه گزافي که به آنها تعلق مي‌گيرد، از امکانات کمتري برخوردار است.
اولين مدرسه طبيعت در باغ وحش
شايد گزارش مفصلي را که از باغ وحش «باراجين» قزوين تهيه کرديم، به ياد داشته باشيد. نادر رضانوري ـ مدير اين مجموعه، علي رغم داشتن مجوز براي نگهداري از گرگ و شير و عقاب و پلنگ در خانه، آنها را به باغ وحش منتقل کرده و در معرض بازديد عموم قرار داده است. او مي‌گويد: در واقع من و همسرم 4 بچه رسمي و 1300 بچه غيررسمي داريم و به اين دليل همه زندگي مان را به يک اتاق در پارک آورده‌ايم تا در کنار بچه‌هاي‌مان زندگي کنيم!
مهندس رضانوري با تأکيد بر اين نکته که مردم بايد از ابتداي کودکي با طبيعت آشنا شوند، مي‌گويد: اگر اين اتفاق بيفتد، براي ايجاد ارتباط انساني با طبيعت، خيلي پيشرفت خواهيم داشت، وگرنه بعد از 5 سالگي، فرصت از دست مي‌رود. در حال حاضر «مدرسه طبيعت» ما، اولين مدرسه طبيعت ساخته شده در يک پارک است و با آموزش و پرورش قرار گذاشته‌ايم که هر روز بچه‌ها با برنامه‌ريزي از مدارس بيايند و اينجا را ببينند.
البته گروه‌هايي از دانش آموزان که هنگام بازديد ما در باغ وحش حضور داشتند، با سرو صداي بيش از اندازه خود، برخي حيوانات را عصبي کرده بودند. تعداد مربيان همراه آنها کافي نبود، بنابراين دسته دسته در همه جاي پارک پراکنده شده بودند و شيطنت مي‌کردند.
آقاي رضانوري با اشاره به کمبود نيروهاي راهنما و نگهبان در اين باغ وحش مي‌گويد: بنا داريم در باغوحش «باراجين» از نيروهاي داوطلب استفاده کنيم، با آموزش و پرورش هم صحبت کرده‌ايم تا درباره شرايط بازديد از يک باغ وحش به بچه‌ها آموزش بدهند و آنان را با تعداد مربيان بيشتري به اينجا بياورند.
نادر رضانوري با بيان اين که انسان با طبيعت، به آرامش مي‌رسد، مي‌افزايد: ما با شنيدن صداي طاووس و گرگ، مي‌توانيم «واليوم» را کنار بگذاريم و اگر ارتباط درستي با طبيعت اطراف‌مان داشته باشيم، در 60 ـ50 سالگي، آلزايمر و سرطان و افسردگي نمي‌گيريم!
خداوند به هیچ وجه اجازه نداده که حیوانات وحشی را به اینطریق زندانی ابد بکنید، چون آنها هم در این دنیا خلق شده اند که در سطح عظیم و پهناور کرهٔ زمین بطور آزادانه و در جمع دیگر حیوانات، بصورت دلخواه خودشان زندگی کرده و گشت و گزار بکنند، نه اینکه با یک عمر ماندن در زندان تهیه شده بدست انسانها، شکنجه بکشند!! 
