روزهای گذشته خبر ساخت نخستین پای مصنوعی حیات وحش ایران در پارک حیات وحش پردیسان را شنیدیم. خبری که در کنار اخبار همه روزه کشتار بی‌رحمانه خرس‌ها، یوزپلنگ‌ها و سایر حیوانات جرقه امیدی در دل همه و بویژه دوستداران طبیعت و حیات وحش روشن کرد. «علیرضا شهرداری‌پناه»، دستیار دامپزشک ارشد مرکز بازپروری حیات‌وحش پردیسان و از مسوولان این پروژه، روند اجرای این کار را برایمان شرح می‌دهد .
چه شد که این ماده جبیر برای ساخت نخستین پای مصنوعی انتخاب شد؟
وضعیت حفاظتی برخی از حیوانات به نوعی با دیگر حیوانات فرق می‌کند و به همین دلیل برخی از گونه‌های ارزشمند از نظر حفاظتی علیرغم نقص‌های غیرقابل درمان، در مراکز بازپروری حیات‌وحش تا آخر عمرشان نگهداری می‌شوند و تلاش‌ها برای بهبود کیفیت زیستی‌شان به طور مستمر ادامه خواهد داشت.
جبیرها هم که شباهت زیادی به آهوها دارند،هم‌اکنون براساس رده‌بندی اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (آی‌یوسی‌ان) در رده آسیب‌پذیر جای گرفته‌اند و حفاظت از آن‌ها در برهه کنونی جزو اولویت‌های سازمان حفاظت محیط زیست است. این ماده جبیر بوشهری کلینیک بازپروری حیات‌وحش پردیسان هم به دلیل ارزش حفاظتی که داشت، در این مورد خاص یعنی ساخت اندام مصنوعی مورد توجه قرار گرفته است.
از شرایط این ماده جبیر خاص برایمان بگویید.
حدود هشت ماه پیش، ماده جبیری که در سایت نگهداری حیوانات بوشهر نگهداری می‌شد صدمه دید و دامپزشکان مرکز مجبور شدند برای جلوگیری از آسیب بیشتر پای حیوان را قطع کنند.اما متاسفانه این عفونت بیشتر شده و کنترل نشد که برای درمان مجبور به انتقال این جبیر به کلینیک حیات وحش پردیسان که زیر نظر سازمان حفاظت محیط زیست کشور اداره می‌شوند، شدند. دکتر معماریان دامپزشک مرکز، درمان را شروع کرد.عکس رادیوگرافی نشان از شرایط بد حیوان و رسیدن عفونت به مغز استخوان داشت که کنترل عفونت کار بسیار سختی به نظر می‌رسید. البته اگر از همان ابتدا که به هر دلیلی زخم شده بود، اقدامات درمانی انجام می‌شد خیلی بهتر کنترل می‌شد. بهبود شرایط پس از گذشت زمانی طولانی بسیار مشکل بود که حدود چهار ماه زمان برد. پس از آن هم نداشتن یک اندام حرکتی برای حیوان چهارپا سخت بود و کنترل و پخش وزن بر روی سه پای دیگر حیوان فشار وارد می‌کرد. این پا باید همیشه پانسمان می‌شد، حتی وقتی که زخم کاملاً خوب شده بود. چون پای حیوان سم نداشت و با راه رفتن به زمین کشیده و زخم می‌شد. مجبور بودیم همیشه با پانسمانی قوی از پای قطع شده محافظت کنیم.
جرقه ساخت پای مصنوعی از کجا زده شد؟
به صورت اتفاقی با دوستی که کارگاه مستندسازی به نام «نیلوفر آبی» داشت آشنا شدیم.او که کارگاه پیشرفته‌ای از اجسام و چسب ها، مواد و متریال سخت دارد و قطعات سخت را می‌سازد و علاوه بر آن فعال و علاقه‌مند به حوزه گردشگری محیط زیست و حیات‌وحش است با سازمان اعلام همکاری کرد.این بود که به‌خاطر کمک به راه رفتن این جبیر پروژه ساخت پای مصنوعی کلید خورد و با حمایت همه جانبه سازمان محیط زیست،پس از حدود چهارماه پای راست ماده جبیر، قالب گیری و برای حیوان نصب شد.
در خصوص مراحل و نحوه ساخت این پای مصنوعی بیشتر توضیح دهید.
در ابتدا از پای جبیر بوسیله بانداژ کامپوزیتی مخصوص شکسته‌بندی، قالب تهیه شد و از طریق رزین اپوکسی محل قرارگیری عضو مصنوعی تقویت شد. سپس یک لوله از جنس فیبر کربن که البته بسیار سبک و فوق‌العاده مقاوم است، به‌عنوان ساق پای مصنوعی به وسیله کاسه‌ای تراشکاری شده از جنس پلیمر پلاستیکی پلی‌امید به قالب تقویت‌شده با اپوکسی متصل شد. در نهایت یک تکه لاستیک مقاوم در برابر سایش از جنس پلی‌پروپیلن بعنوان سم با ابعاد مشخص تراشکاری و در انتهای ساعد فیبر کربنی اضافه شد. پس از برشکاری و تصحیح اندازه‌ها و قرار دادن فوم و چرم داخل پروتز پای مصنوعی بوسیله بندهای چسبی به بدن جبیر متصل شد.
در کشورهای دیگر هم این کار مرسوم است؟
در کشورهای دیگر برای حیوانات اهلی این کار بسیار انجام می‌شود اما در حیوانات وحشی و حیواناتی که در حیات وحش زندگی می‌کنند این کار بسیار دشوار و حتی در بسیاری موارد غیرممکن است. کشورهای دیگر در این زمینه کارهای زیادی انجام داده‌اند،اما بعد که مقالات و گزارش های کارشان را پیگیر بودیم، ناموفق بودن این کار را دیدیم. البته موفقیت آمیز بودن کار ما هم هنوز مشخص و معلوم نیست.این پروتز که روی پای یک حیوان حیات وحش نصب شده باید هر روز چک و کنترل شود.
موفقیت این پروتز بستگی به گونه و رفتار حیوان دارد.انجام همین پروتز روی حیوانی که تازه از طبیعت آمده بود، تقریباً غیر ممکن است،اما در این مورد خاص که مقداری با انسان آشنایی و ترس کمتری داشت، راحت‌تر صورت پذیرفت و الان که حدود دو هفته از آن عمل گذشته، شرایط خوبی را گذرانده‌ایم.
حیوانات معلول می‌توانند در طبیعت، زندگی عادی داشته باشند؟
این حیوان اصلاً از طبیعت نیامده و در سایت طبیعت نگهداری می‌شده است. اما اگر در طبیعت هم حیوانی به هر دلیل دچار معلولیت شد، محکوم به فناست و زندگی در طبیعت برایش غیر ممکن می‌شود.این حیوان هم هیچگاه به طبیعت برنخواهد گشت. بخاطر اینکه اندام مصنوعی به او وصل شده باید هر چند روز یکبار پانسمانش باز شود و شرایطش سنجیده شود.
حال این روزهای جبیر چگونه است؟
اوایل هفته پیش که برای نخستین‌بار پای مصنوعی را به بدن حیوان نصب کردیم،علاقه‌ای به پای مصنوعی نداشت و برای جدا کردن آن از بدنش تلاش می‌کرد.اما کم کم و با گذشت چند روز از این پا به عنوان تکیه‌گاه استفاده کرد.امروز که حدود دو هفته از نصب پا می‌گذرد کاملاً با پا کنار آمده و مشکل خاصی ندارد.
هدف‌تان از انجام این کار چه بود؟
هدف اصلی از این عمل علاوه بر آشناسازی جامعه با معضلات زیاد حیات وحش، فرهنگ سازی برای اهمیت دادن به حیوان‌ها بود. اینکه مردم امیدوار باشند که در کشور ما هم برای حفاظت از حیات وحش کارهای مفیدی انجام می‌شود.بی‌شک قدم‌های مثبت اینچنینی زمینه‌ساز فعالیت‌های تاثیرگذار بیشتر در آینده خواهد بود.
به نظر شما ساخت اندام مصنوعی برای حیوانات، روی چه گونه‌های دیگری هم امکان پذیر است؟
تجربه استفاده از اندام‌های مصنوعی برای حیوانات نه‌تنها در ایران بلکه حتی در کل دنیا هم مثبت نیست و این اندام‌ها در دراز مدت تبعات منفی خود را به همراه خواهند داشت. ساخت این اندام مصنوعی برای گربه‌سانان مانند پلنگ‌ها حتی اگر در اسارت به دنیا آمده باشد، غیرممکن است. ولی برای حیوانات خانگی یا حیواناتی که در اسارت هستند و آرام هستند، یا شاید برای منقار پرنده ها بتوان این کار را با موفقیت انجام داد.
