آیا حیوان بیهوش درد را احساس می‌کند؟ - دکتر سیاوش احمدی نوربخش

آیا حیوان بیهوش درد را احساس می کند؟

دکتر سیاوش احمدی نوربخش

متخصص جراحی دامپزشکی

در حیوانات بیهوش که به دلیل آثار داروها قادر به حرکت نیستند، تمایز بین بی درد بودن حیوان و درد کشیدن او بسیار دشوار است. به عبارت دیگر ممکن است حیوانی دچار آرام بخشی و بی حرکتی کامل بوده و ظاهراً در حالت بیهوشی عمیق باشد، لیکن درد را با تمام شدت آن احساس کند. در این مجال موضوع درد حین بیهوشی را به طور خلاصه و از نظر بالینی بررسی می کنیم.

بیهوشی عمومی (general anesthesia) عبارت از عدم هوشیاری القاء شده توسط دارو می‏باشد. در چنین شرایطی، بیمار بواسطه تحریکات ناخوشانید (نظیر درد) برانگیخته نمی شود- لیکن این بدان معنی نیست که بیمار درد را احساس نمی کند، بلکه ممکن است در حین احساس درد به دلیل اثرات داروی بیهوشی عمومی در حالت خواب، کاملاً شل و بی حرکت بوده و قادر به نشان دادن علائم ظاهری درد (نظیر تکان دادن بدن خود) نباشد.

بیهوشی عمومی مناسب جراحی (Surgical general anesthesia )، به بیهوشی عمومی گفته می شود که موجب بروز عدم هوشیاری (unconsciousness )، فراموشی، شلی عضلات، و بی‏دردی یا کاهش درد (hypoalgesia ) مناسب برای انجام جراحی دردناک می شود. لیکن هیچ داروی بیهوشی معجره‏آسایی که بتواند به تنهایی تمام حالات فوق را بوجود آورد، تا امروز تولید نشده است. لذا مفهومی با عنوان بیهوشی عمومی متعادل (Balanced anesthesia) تعریف شده که عبارت از تجویز داروهای مختلف برای هدف قرار دادن هر جزء از بیهوشی عمومی مناسب جراحی می باشد. بر این اساس شناخت قابلیت‏های هر داروی مورد استفاده در بیهوشی از اهمیت بسزایی برخوردار است.

داروهای بیهوشی استنشاقی خاصیت ضد دردی ندارند (استثناء: نیتروز اکساید).

داروهای بیهوشی استنشاقی فاقد خاصیت ضد دردی می باشند. در این بین صرفاً نیتروز اکساید واجد مقداری خواص ضد‏دردی است. لذا در صورت استفاده از بیهوشی استنشاقی لازم است بی‏دردی کافی به روش دیگری حتماً تدارک دیده شده باشد. باید توجه داشت که ممکن است حیوانی در بیهوشی عمیق بوده و به تستهای رفلکسی پاسخ ندهد، لیکن به دلیل عدم دریافت داروی ضد درد مناسب، دچار درد شدید باشد. در مورد داروهای بیهوشی استنشاقی، عبارت «حداقل غلظت آلوئولی» (MAC: minimum alveolarconcentration) دارو، طبق تعریف عبارت از حداقل غلظت آلوئولی داروی بیهوشی در فشار یک اتمسفر است که در 50% از حیواناتی که دچار مقدار استانداردی از درد شوند، بی حرکتی ایجاد می کند. لیکن بی حرکتی در ایجا به مفهوم بی دردی نیست، بلکه بدین معنی است که حیوان با وجود احساس درد قادر به حرکت نمی باشد. 

کتامین خواص ضد دردی احشایی ضعیفی دارد.

داروی کتامین به تنهایی یا همراه آسپرومازین یا دیازپام، خواص ضد دردی احشایی ضعیفی داشته و عمدتاً برای اعمال جراحی بر روی پوست مناسب است. استفاده از این دارو در جراحی های محوطه شکمی و قفسه سینه و هرگونه جراحی که در آن دستکاری اندامهای احشایی وجود دارد، توصیه نشده است.

کتامین به تنهایی خواص بی‏دردی قوی ندارد.

ترکیب کتامین-دیازپام عمدتاً برای القاء بیهوشی و نیز انجام اعمال بدون درد توصیه شده است. در صورت استفاده از این ترکیب دارویی برای جراحی، لازم است بی دردی مکمل از طریق دیگری نیز ایجاد شود.

کلرال هیدرات خاصیت ضد دردی بسیار ضعیفی دارد.

داروی کلرال هیدرات که امروز مصرف آن در جهان تقریباً منسوخ شده است، یک داروی خواب آور بوده و دارای خواص ضد دردی بسیار ضعیفی است و به هیچ عنوان نباید به تنهایی برای جراحی استفاده شود.

اتر داروی مناسبی برای بیهوشی نیست و خواص ضد دردی نیز ندارد.

استنشاق اتر برای غشاهای مخاطی حیوان بسیار سوزاننده و دردناک بوده، استرس بسیار زیادی برای حیوان ایجاد کرده، اشتعالپذیرومنفجرشوندهاست. به دلیل درد زیادی که بیهوشی اتر برای حیوان ایجاد می کند، ایمن نبودن بیهوشی، و معضلات اخلاقی استفاده از این ماده در تحقیقات،  استفاده از این ماده برای بیهوشی حیوانات منسوخ شده است.

تجویز سولفات منیزیم یا کلرید پتاسیم درد شدیدی ایجاد می نماید.

سولفات منیزیم یک داروی مسدود کننده عصبی-عضلانی بوده و خاصیت بیهوش کنندگی ندارد. چنانچه به یک حیوان هوشیار یا حتی نیمه هوشیار تجویز شود، موجب فلجی کامل حیوان و فلجی تنفس شده در حالیکه حیوان کاملاً از شرایط خود آگاهی داشته و تا لحظه مرگ احساس خفگی را درک می کند. از سوی دیگر، کلرید پتاسیم یک داروی مسموم کننده قلبی است، لیکن مانند سولفات منیزیم فاقد هرگونه خاصیت بیهوش کنندگی می باشد. همچنین باید توجه داشت که تجویز سولفات منیزیم یا کلرید پتاسیم بسیار دردناک بوده و درد آن حتی با بیهوشی حاصل از داروهای کتامین-دیازپام یا کتامین-میدازولام قابل پیشگیری نمی باشد. بر این اساس، اجرای بیهوشی کامل همراه با بی دردی مناسب پیش از تجویز هر یک از این داروها برای یوتانزی حیوان مورد نیاز است.

نتیجه گیری

بهترین روش طراحی بیهوشی/بی دردی، استفاده از پروتکل‏های بیهوشیِ از پیش تعریف شده است. برای این منظور باید کل پروتکل به همان صورتی که در مرجع ذکر شده است، استفاده شود. به عنوان مثال ممکن است در یک کتاب مرجع جراحی دامپزشکی دام کوچک، بیهوشی جراحی سزارین با مخلوط دارویی کتامین-دیازپام آورده شده باشد، لیکن باید پروتکل بی‏دردی و پیش بیهوشی آن نیز که مبتنی بر استفاده از داروهای ضد درد نظیر اپیوئیدها می‏باشد، عیناً اجرا شود؛ در غیر این صورت بیهوشی از حالت متعادل خارج شده و هر چند حیوان در حالت شل شدگی و خواب قرار می گیرد، لیکن بی‏دردی لازم را دریافت نمی کند.

ضمناً باید توجه داشت که برخی تستهای رفلکسی نظیر تست لمس پلک (رفلکس پلکی)، تست لمس قرنیه (رفلکس قرنیه ای) ممکن است ملاکی برای ارزیابی عمق بیهوشی حیوان باشد، لیکن در اغلب موارد صرفاً میزان شلی عضلانی و فعالیت دستگاه خودکار عصبی را بررسی می نماید و ملاکی برای ارزیابی میزان بی دردی حیوان نمی باشند. لذا لازم است در حین بیهوشی، پارامترهای مختلف حیاتی به صورت مکرر بررسی شده و فقط به ارزیابی عمق بیهوشی بسنده نشود.

برای ایجاد بی دردی عموماً از داروهای اپیوئیدی، داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی   (NSAIDs)و داروهای بی‏حسی موضعی استفاده می شود. نوع داروی بی دردی حسب میزان درد مورد انتظار از اجرای یک روند درمانی تعیین می شود. البته حالت مناسب این است که بی دردی همزمان به چند روش ایجاد شود که به این تکنیک «بی دردی به روشهای متعدد» (Multimodal Analgesia ) گفته می شود. در هر حالت، بهترین و مؤثرترین زمان تجویز داروی ضد درد، پیش از بروز درد می‏باشد (روش ضد دردی پیشگیرانه: Preemptive Analgesia)، چرا که در صورت بروز درد، درمان آن نیازمند مصرف مقدار بیشتری دارو بوده، زمان بر بوده و رفع کامل درد در این حالت به سختی میسر می‏شود.

****************

در ادامه برخی سایر تعاریف پرکاربرد مرتبط با بیهوشی به اجمال آورده شده است:

حواس‏پرتی  (distraction): صرفاً جهت دردهای بسیار خفیف و آنی. نظیر صدا کردن اسم حیوان یا نوازش او در هنگام تزریق دارو.

آرام‏بخشی  (Tranquilization): به حالتی گفته می‏شود که اضطراب حیوان فروکش کرده و حیوان آرامش پیدا می‏کند، لیکن هنوز نسبت به محیط اطراف خود هوشیار است.

تسکین‏دهی  (Sedation): حالت افت عملکرد سیستم اعصاب مرکزی، همراه با خواب آلودگی شدید و درجاتی از شلی عضلانی با منشاء سیستم اعصاب مرکزی می باشد. بیمار به طور کلی نسبت به محیط اطراف خود هوشیاری ندارد، لیکن قابل برانگیخته شدن بوده و به تحریکات دردناک پاسخ می‏دهد. در شرایطی که تحریکات دردناک به حیوان وارد می شود، از این داروها نباید به تنهایی استفاده نمود.

خواب عمیق (Narcosis): حالت خواب القاء شده توسط دارو که در حین آن بیمار به راحتی برانگیخته نمی شود. بسته به تکنیک و داروی مورد استفاده، نارکوز ممکن است با درجاتی از بی‏دردی همراه باشد یا فاقد هرگونه بی‏دردی باشد.

خواب سطحی  (Hypnosis): خوابی که به صورت مصنوعی القاء شده و حالتی شبیه نشئگی خواب مانند است. این حالت به واسطه تضعیف عملکرد متوسط سیستم اعصاب مرکزی ایجاد شده و در حین آن بیمار به آسانی قابل برانگیخته شدن است.

منابع:

 1. Grimm KA, Lamont LA, Tranquilli WJ, Greene SA, Robertson SA. Veterinary anesthesia and analgesia. Fifth edition. Ames, Iowa: Wiley Blackwell; 2015.

2. Laredo F. Injectable Anesthetics. Clinician’s Brief. March 2015;27-32.

3. Sawyer DC, Durham RA. Does ketamine provide adequate visceral analgesia when used alone or in combination with acepromazine,Diazepam, or butorphanol in cats?Proceedings of the 4th International Congress of Veterinary Anaesthesia; 381.

4. Tasker L. Methods for the euthanasia of dogs and cats: comparison and recommendations. London, UK: World Society for the Protection of Animals; 2010.

5. Tranquilli WJ, Thurmon JC, Grimm KA, Lumb WV. Lumb & Jones' veterinary anesthesia and analgesia. 4th ed. Ames, Iowa: Blackwell Pub.; 2007