حکیم مهر - اعضای کنوانسیون تنوع زیستی ملل متحد می‌خواهند روند یک انقراض جمعی دست‌ساز بشر را معکوس کنند.
هفته گذشته، شهر ناگویای ژاپن با نزدیک شدن به انتهای سالی که از سوی سازمان ملل سال تنوع زیستی نامگذاری شده بود، شاهد برپایی همایشی با حضور اعضای کنوانسیون تنوع زیستی سازمان ملل متحد بود. در این گردهمایی که نمایندگانی از 193 عضو کنوانسیون تنوع زیستی ملل متحد در مرکز ناگویا دور هم جمع شده‌اند قرار است درخصوص تدبیر راهبردهایی برای معکوس کردن یکی از انقراض‌های انبوه متاثر از فعالیت‌های انسان چاره‌جویی شود. نقش اول این تراژدی انسانی را گونه‌های تهدید شده و در معرض خطری همچون پاندا ایفا می‌کنند.
آسیای جنوب شرقی نشان داده است که از پتانسیل بالایی برای نمایش تنوع زیستی سیاره برخوردار بوده و به تنهایی موطن بیش از هزار گونه جدید جانوری و نباتی است. با توجه به اهمیت موضوع فعالیت‌های انسانی خصمانه با حیات و بقای این جمعیت ارزنده زنده سیاره، سازمان ملل روز دوشنبه هفته گذشته و در آغاز اجلاس بزرگ سران درباره تنوع زیستی، زبان به هشداری جدی گشود که جهان باید بلافاصله برای متوقف کردن فقدان و تباهی سریع گونه‌های جانوری و نباتی که امکان هستی و زندگی انسان‌ها را فراهم می‌کنند، دست به کار شود. عبارت صریح و کوتاه احمد جوقلاف ـ دبیر اجرایی کنوانسیون تنوع زیستی ملل متحد ـ در افتتاحیه همایش نیز گویای اهمیت موضوع است که این رویداد 12 روزه را به عنوان یک لحظه و عزم تعیین‌کننده در تاریخ نوع بشر توصیف کرده و خاطرنشان کرد: «زمان عمل کردن همین حالا و مکان عمل کردن همین جاست.» به اعتقاد وی، وقتی پای کار و امور به موضوع مهمی همچون حیات روی کره زمین کشیده می‌شود دیگر صحبت از وجود یک انتخاب و اختیار مطابق معمول نیست. در واقع ما نیازمند رویکرد جدیدی هستیم و آن نیاز به برقراری رابطه و پیوستگی دوباره با طبیعت و زندگی در توازن و هماهنگی با طبیعت است.
به ادعای نمایندگان حاضر در همایش، فشارهای جمعیت انسانی موجب به خطر افتادن و امحای زیست بوم‌های سیاره همچون جنگل‌های گرمسیری و سواحل مرجانی شده و نتیجه آن تسریع روند تباهی و مرگ گونه‌های جانوری و گیاهی به عنوان عامل تشکیل شبکه حیات زمین است که زندگی بشریت مدیون و وابسته به آن است. در همین ارتباط آخیم اشتاینرـ مدیر اجرایی برنامه محیط زیست سازمان ملل ـ نیز در سخنرانی مراسم افتتاحیه، این همایش بزرگ سران را بخشی از تلاش‌های جهانی برای مخاطب ساختن یک حقیقت بسیار ساده معرفی و خاطرنشان کرد: «ما در حال تخریب حیات روی زمین هستیم. ما در حال تخریب و از میان بردن بسیاری از بنیان‌ها و پایه‌هایی هستیم که بار ثبات و پایداری حیات روی این سیاره بر دوش آنهاست.» اما در این میان نمایندگان 193 کشور عضو کنوانسیون تنوع زیستی ملل متحد در ناگویا در اندیشه طرح و نقشه‌ای به منظور وضع هدفی جدید برای سال 2020 به منظور تحت کنترل درآوردن و محدود کردن تلفات‌گونه‌ها هستند و درخصوص افزایش و تقویت کمک‌های مالی میان مدت برای کشورهای فقیر به بحث و گفت‌وگو نشسته‌اند تا زمینه کمک‌رسانی را به‌منظور محافظت حیات‌وحش و سکونتگاه‌های گونه‌های مختلف جانوری و گیاهی این‌دسته از کشورها فراهم کنند. این موضوعات مهم در حالی است که به گفته مقامات اجرایی کنوانسیون، برخلاف پیش‌بینی‌ها و انتظارات تعهد و التزام همسانی برای قطع روند تباهی و تلفات تنوع زیستی صورت واقعیت به خود نگرفته و برآورده نشده است و دولت‌های سراسر جهان باید نسبت به این قصور و عدم همراهی آگاهی پیدا کنند. در همین خصوص، مقامات برنامه محیط زیست ملل متحد در فراخوانی ملامت وار که طعم شکست و بی‌مسوولیتی می‌داد خطاب به اعضای همایش خاطر نشان کردند:«بیاییم جرأت نگاه کردن به چشمان کودکان‌مان را داشته باشیم و قبول کنیم که چه فردی و چه جمعی در راه کاهــش پایدار نــرخ تلـــفات تنوع زیستی تا سال 2010 کوتاهی کرده و شکست خورده‌ایم. بیایید در حالی که به چشمان کودکان‌مان نگاه می‌کنیم بپذیریم که روند تلفات و تباهی تنوع زیستی را در نرخ‌هایی بی‌سابقه تداوم بخشیده‌ایم.»
قصور و شکست‌های تأسف‌بار کشورها در حمایت از تنوع زیستی سیاره در حالی اینچنین از سوی سازمان ملل به باد انتقاد گرفته می‌شود که در شروع این دهه، اعضای ملل متحد تحت برنامه اهداف توسعه هزاره، متعهد و ملزم شده بودند تا در نرخ تلفات حیات وحش تا سال 2010 ـ سال بین‌المللی تنوع زیستی ـ به کاهشی چشمگیر و معنی‌دار دست پیدا کنند. اما در عوض، تخریب و انهدام سکونتگاه ادامه پیدا کرده است و اکنون برخی کارشناسان هشدار می‌دهند که سیاره با ششمین فاز انقراض فراگیر خود مواجه شده است؛ یعنی از زمان آخرین مرحله انقراضی که 65 میلیون سال قبل دایناسورها ناپدید شدند. این در حالی است که به شهادت برنامه حفاظت از طبیعت سازمان ملل(IUCN)، در حال حاضر نزدیک به یک‌چهارم پستانداران، یک سوم دوزیستان، بیشتر از یک هشتم پرندگان و بیش از یک‌پنجم گونه‌های گیاهی زمین با تهدید انقراض مواجه هستند.
در همین ارتباط، گزارشی از سوی سازمان ملل در ماه می نسبت به مساله‌ای با عنوان نقاط واژگونی هشدار می‌دهد که می‌تواند به طرز برگشت ناپذیری به زیست بوم‌های سیاره آسیب وارد کند که در این میان خسارت جنگل‌های بارانی آمازون از طریق قطع درختان و پاکسازی اراضی جنگلی و خسارت سواحل مرجانی از طریق گرمایش جهانی و صید بی‌رویه ماهیان و آبزیان از این جمله‌اند. براساس ارزیابی جدید صورت گرفته از سوی سازمان ملل که می‌گوید تا سال 2030 انسان‌ها برای حیات به شکل تأثیر بخشی به ظرفیتی معادل دو کره زمین نیاز خواهند داشت، جمعیت 8/6 میلیارد نفری زمین در سال 2007 به طرز اثر بخشی در حال زندگی کردن در وضعیتی معادل 50 درصد ماورای ظرفیت زیستی سیاره بوده‌اند. این در حالی است که پیش‌بینی می‌شود مناقشات و اختلاف نظرها میان کشورهای فقیر و غنی بر سر گردن نهادن به تلاش‌هایی در راستای محدود کردن گازهای گلخانه‌ای به طریقی مشابه به عامل تهدیدکننده‌ای برای مختل کردن مذاکرات تنوع زیستی بینجامد.
از طرفی در حالی که اتحادیه اروپا در تلاش برای فراخوان هدفی به منظور وقفه‌دار کردن تلفات تنوع زیستی تا سال 2020 است، بسیاری از کشورهای در حال توسعه درخصوص این موضوع تنها به حمایت از هدف به مراتب ضعیف‌تر اقدام به خرج دادن بسنده کرده‌اند؛ البته تحت برنامه‌ای موسوم به پروتکل به شراکت گذاشتن منافع و دسترسی(ABS)، تنش‌ها و کشمکش‌هایی نیز بر سر اقداماتی در راستای نوعی توافق و مصالحه ضمنی و ساختگی در زمینه سهم بردن متساوی از منافع حاصله از منابع طبیعی در میان کشورها وجود دارد که به عنوان مثال می‌توان به استحصال نوعی دارو از یک گیاه جنگلی اشاره کرد. براساس مفاد این پروتکل و تحت یک طرح پیشنهادی پشتیبانی شده از سوی کشورهای در حال توسعه، چنانچه دانشمندان موفق به یافتن گیاهان و جانورانی شوند که مورد استفاده گروه‌های بومی بوده‌اند و موارد استفاده تجاری نیز دارند ـ مثلا در صنعت داروسازی ـ شرکت‌ها موظف به پرداخت نوعی حق‌الزحمه ژنی به طرف‌های بومی خواهند بود. مطالبه کشورهای در حال توسعه نسبت به این قبیل پروتکل‌های تقسیم منافع و دسترسی آزاد به منابع طبیعی تا جایی است که به‌طور نمونه وزیر محیط زیست برزیل در آستانه حضور در اجلاس سران عضو کنوانسیون تنوع زیستی ملل متحد هشدار داد که «برای ما قابل پذیرش نیست که به ناگویا برویم و توافقنامه‌ای برای پروتکل ABS نداشته باشیم. ما به چنین معامله و داد و ستدی نیاز داریم.» کشورهایی همچون برزیل که سهم قابل توجهی از بزرگ‌ترین سد دفاعی زمین در برابر گرمایش جهانی یعنی جنگل‌های آمازون را نصیب برده و از تنوع زیستی بالایی برخوردارند، خواهان منتفع شدن از حق مالکیت بومی خود نسبت به بهره‌برداری جهانی از این منابع جنگلی هستند و درآمدهای مرتبط با حق‌الزحمه ژنی گونه‌های جانوری و گیاهی از جایگاه قابل توجهی برای این‌گونه کشورها برخوردار است. این در حالی است که برخی کشورهای در حال توسعه نیز هشدار داده‌اند چنانچه توافقات و معاملاتی در خصوص پروتکل‌هایی نظیر پروتکل تقسیم منافع و دسترسی به منابع طبیعی وجود نداشته باشد، طرح و برنامه مؤثری همچون برپایی یک هیات علمی بین‌المللی برای ارزیابی موارد و موضوعات تنوع زیستی و مشاوره دادن به سیاستگذاران می‌تواند با موانعی روبه‌رو و حتی متوقف شود.
