راهکار علم برای معضل حیوانات بی‌سرپرست/ گفت‌وگو با «دکتر آذین توکلی» دانشیار دانشکده دامپزشکی دانشگاه آزاد گرمسار

حکیم مهر: روزنامه جام جم به مناسبت 15 فروردین روز جهانی حمایت از حیوانات ولگرد، به گفتگو با «دکتر آذین توکلی» متخصص جراحی دامپزشکی و دانشیار دانشکده  دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرمسار پرداخت.

به گزارش حکیم مهر به نقل از جام جم آنلاین، احتمالاً تعجب می‌کنید وقتی می‌شنوید که حتی حیوانات ولگرد و بی‌خانمان نیز روزی جهانی به نام خود دارند. گرچه برای این حیوانات این روز تفاوتی با روزهای دیگر ندارد، اما دامپزشکان و حامیان حیوانات این روز را فرصت مناسبی برای آگاه‌سازی جوامع برای بهسازی محیط‌زیست و کمک به بهبود شرایط زیست بخشی از موجودات زنده می‌دانند.

تعداد حیوانات ولگرد در جهان که بی‌خانمان، گرسنه و در هوای بسیار سرد یا بسیار گرم ناچار به زندگی هستند، بیش از آن است که تصور می‌کنید. برخی از این حیوانات به دلایل مختلف مثل گم کردن راه خود، فرار از صاحب خود یا به شکل تصادفی ناچار به زندگی در کنار شهروندان شده‌اند. حیوانات ولگرد در فضای شهری شرایط خوبی ندارند و معمولا در مناطق زاغه‌نشین و غالبا نزدیکی زباله‌ها زندگی می‌کنند. آنها همواره در خطر ابتلا به بیماری، مرگ بر اثر تصادف، گرسنگی یا سرمازدگی هستند. 15 فروردین/ 4 آوریل «روز جهانی حیوانات ولگرد» نامگذاری شده تا دوستداران و حامیان طبیعت، از حیواناتی که شاید کمتر کسی نگران آنها باشد، حمایت کنند.

شرایط زندگی سخت در جامعه شهری

حیوانات ولگرد در شهرها شرایط زندگی سختی دارند و به احتمال زیاد بسیاری از ما در شهر حیواناتی را می‌بینیم که لنگ لنگان حرکت می‌کنند یا قسمتی از بدن آنها آسیب دیده است. به همین علت میانگین عمر حیوانات ولگرد تقریبا یک سال است و بقای زیادی ندارند. این موضوع می‌تواند وجه مثبت هم داشته باشد و باعث می‌شود این حیوانات زمان کمتری در اکوسیستم باشند و جمعیت آنها بیش از حد نشود. با این وجود تعداد این حیوانات در شهرها و مناطقی که انسان زندگی می‌کند، همچنان زیاد است.

«دکتر آذین توکلی» متخصص جراحی دامپزشکی و عضو هیات علمی دانشکده  دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرمسار درباره حیوانات ولگرد در ایران و بخصوص در شهر بزرگی مثل تهران به جام‌جم می‌گوید: متاسفانه آمار دقیقی از جمعیت این حیوانات در شهرهایی مانند تهران وجود ندارد، اما تخمین زده می‌شود حدود 100 هزار حیوان ولگرد سالانه به حیوانات ولگرد شهر تهران اضافه می‌شود که عدد بسیار زیادی است. بیشتر جمعیت این حیوانات هم در حاشیه شهرها و مناطقی با حجم زیاد زباله حضور دارند و در نتیجه شرایط زیست مناسبی برای این حیوانات فراهم نیست. سرما و گرمای شدید، گیر افتادن در معابر و بین نرده‌ها و دسترسی نداشتن به غذای کافی از جمله مشکلات این حیوانات است و به همین علت هم بیشتر نزدیک زباله‌ها زندگی می‌کنند.

وی می‌افزاید: افزایش رشد جمعیت شهری و توجه بیشتر به این حیوانات در سطح شهر نیز از دیگر علل افزایش بیش از حد جمعیت حیوانات ولگرد است. از طرفی جمعیت حیوانات خانگی شهر تهران نیز تقریبا به عددی نزدیک 2 میلیون رسیده است. بسیاری از این حیوانات ممکن است در خیابان رها شوند، فرار کنند یا صاحب خود را گم کنند که باز هم به جمعیت حیوانات ولگرد اضافه می‌شود.

انتقال بیماری به انسان

حیوانات ولگرد ممکن است بیماری‌هایی را به انسان منتقل کنند یا ناگهان جمعیت گونه‌ای بیش از حد رشد کرده و سلامت انسان را تهدید کند. برای مثال هر چند وقت یکبار موضوع افزایش جمعیت موش‌ها در شهری مثل تهران نگران‌کننده می‌شود.

این متخصص جراحی دامپزشکی درباره بیماری‌هایی که ممکن است از طریق حیوانات ولگرد به انسان منتقل شود، می‌گوید: حیوانات ولگرد بیش از هر چیز عامل انتقال بیماری‌های انگلی بین خودشان یا به انسان هستند. انگل‌های مختلف خونی، کرم‌ها، کنه‌ها، کک‌ها و از طرفی برخی بیماری‌های عفونی ویروسی و باکتریایی مثل بیماری خطرناک و کشنده هاری از جمله بیماری‌هایی است که از حیوانات ولگرد به انسان یا به دیگر دام‌ها قابل سرایت است. اگرچه بیماری هاری در کشورهای پیشرفته کاملا ریشه‌کن شده، اما در ایران و بسیاری از کشورهای دیگر هنوز کاملا از بین نرفته که البته هند بیشترین آمار ابتلا به این بیماری را دارد. تعداد دیگری از بیماری‌های مشترک بین حیوانات و انسان هم وجود دارد که ممکن است حتی مثلا از طریق پنجه کشیدن منتقل شود.

دکتر توکلی مساله افزایش جمعیت حیوانات ولگرد در شهر را از جهات مختلف آسیب‌زا عنوان می‌کند و ادامه می‌دهد: در صورت تصادف وسایل نقلیه با حیوانات ولگرد، علاوه بر آسیبی که به حیوانات می‌رسد برای سرنشینان نیز شرایط خطرناکی ایجاد می‌شود. هنگام مواجهه ناگهانی با حیوانی میان جاده و در سرعت بالا کنترل خودرو سخت می‌شود. در این شرایط حتی امکان خارج شدن خودرو از مسیر و واژگون شدن آن وجود دارد.

این دامپزشک می‌افزاید: مشکلات دیگری که حیوانات ولگرد ایجاد می‌کنند پرسه زدن و تمایل به درگیری و ایجاد
سر و صدا در زمان جفت‌گیری است. از طرفی در فصل جفت‌گیری حیوانات قلمرو خود را مشخص می‌کنند و به این ترتیب با تکرر ادرار و علامت‌گذاری حیوانات دیگر را نیز به منطقه فرا می‌خوانند که منجر به افزایش جمعیت آنها در یک منطقه خاص می‌شود.

غذا‌دهی به حیوانات ولگرد

از نظر آماری و در دیدگاه کلان غذادادن به حیوانات ولگرد نمی‌تواند باعث افزایش جمعیت آنها شود و دلیلی ندارد افراد از این کار منع شوند. دکتر توکلی مساله را از زاویه دیگر بررسی می‌کند و مساله غذا دادن به حیوانات ولگرد را این گونه توضیح می‌دهد: غذا دهی به حیوانات ولگرد به طور کلی امری خداپسندانه است و مشکلی ندارد. حتی در مواقع خاص مثل فصل سرما می‌تواند آنها را از خطر سرمازدگی و مرگ نجات دهد. اما ممکن است هنگام غذا دادن، حیوان هیجان‌زده شده یا بترسد و با حمله ناگهانی به انسان باعث زخمی شدن فرد یا انتقال برخی بیماری‌ها شود. با این حال این نباید توجیهی برای آزار و بدرفتاری غیرانسانی با حیوانات باشد.

وی ادامه می‌دهد: مشکل مهم‌تر از غذا دادن به حیوانات زباله‌ها هستند. در واقع این بازمانده مواد غذایی و زباله‌ها هستند که موجب فراخواندن گروه کثیری از این حیوانات در معابر شهری شده و مشکلات زیادی برای حیوانات و زندگی شهری از حیث آلودگی به وجود می‌آورند. این موضوع اهمیت مدیریت جمع‌آوری و جلوگیری از تجمع زباله‌ها را بیشتر می‌کند.

روش‌های کنترل جمعیت حیوانات ولگرد

نخستین روش کنترل جمعیت حیوانات که در جهان به کار گرفته شد، کشتار جمعی (Mass  killing ) حیوانات بود. عضو هیات علمی گروه دامپزشکی دانشگاه در این باره ادامه می‌دهد: انجام این کار علاوه بر این‌که غیر انسانی بوده، موجب تجمع اجساد بر جای مانده از این حیوانات شده که هزینه بالایی را در بر دارد و البته راه حلی کوتاه‌مدت و مقطعی است. در این روش ممکن است در زمان کوتاه جمعیت کنترل شود، اما در طولانی‌مدت جمعیت جایگزین و تکثیر می‌شود.

پناهگاه‌هایی که برای حمایت از حیوانات بی‌سرپناه تاسیس می‌شود نیز معمولا ظرفیت زیادی ندارد و پس از مدتی نگه داشتن حیوانات ولگرد یا گمشده، در صورت پیدا نشدن صاحبی برای حیوان، حیوانات را به روش مرگ مشفقانه (اتانازی) می‌کشند. این اتفاق که در کشورهای پیشرفته دنیا رایج است، باز هم سرنوشت خوبی برای حیوانات ولگرد رقم نمی‌زند. پناهگاه‌ها برای ساماندهی وضعیت حیوانات در کوتاه‌مدت مناسب است، اما به دلیل ظرفیت محدود و هزینه‌های بالای نگهداری آنها باز هم نمی‌تواند راه‌حل نهایی باشد.

در روشی دیگر نیز حیوانات را از یک منطقه جمع‌آوری کرده و در منطقه‌ای دیگر رها می‌کنند که این روش هم مناسب نیست و در نهایت فقط آلودگی‌های یک منطقه به منطقه دیگر منتقل شده و به جمعیت حیوانات ولگرد منطقه دیگری افزوده می‌شود.

راهکار علم برای کنترل جمعیت حیوانات ولگرد

هنگامی که حیوانات در زادگاه خود در حیات‌وحش، اکوسیستم مناسب و به دور از فضای شهری تکثیر می‌شوند، جمعیت آنها به شکل طبیعی کنترل می‌شود. معمولاً هر حیوان شکارچی حیوانی دیگر و خود شکار دیگری است. اما وقتی صحبت از زندگی حیوانات در کنار انسان و به خصوص در فضای شهری می‌شود، این چرخه طبیعی به هم می‌خورد. از طرف دیگر با حمایت افراد از حیوانات و فراهم کردن محیط ایمن و غذای کافی، گرچه جان حیوان در کوتاه مدت حفظ می‌شود، در طولانی‌مدت رشد بی‌رویه جمعیت یک گونه به خود حیوان و همچنین جوامع شهری آسیب‌های بیشتری می‌زند. در این شرایط حیوانات در مسیر طبیعی حذف قرار نمی‌گیرند. همچنین تجمع این حیوانات در اطراف محل زباله‌های شهری، خود دردسر بزرگی است.

دکتر توکلی، عقیم‌سازی را راه‌حلی علمی عنوان می‌کند که در طولانی مدت نتایج تاثیرگذار دارد و می‌افزاید: عقیم‌سازی راه‌حلی اثرگذار برای کنترل جمعیت حیوانات است که گرچه در کوتاه‌مدت ممکن است اثر چندانی روی کاهش تعداد حیوانات شهری نداشته باشد، اما روشی است که در نگاه آینده‌نگر بصورت معنی‌داری موجب کاهش جمعیت حیوانات می‌شود. برای مثال یک جفت سگ در طول سه سال می‌توانند 300 توله تولید کنند و در مقیاس جمعیت حیوانات ولگرد این عدد بسیار بزرگ خواهد شد. در این شرایط ممکن است یک حیوان برای جفت‌گیری حیوانات دیگر را به منطقه دعوت کند، اما چون جفت‌گیری دام عقیم شده منجر به ازدیاد نسل نمی‌شود، توالی نسل کنترل‌شده و در دوره‌های زمانی بعد، جمعیت کاهش پیدا می‌کند. بعد از عقیم‌سازی می‌توان حیوانات را در محیط زندگی خودشان رهاسازی کرد.

عقیم‌سازی؛ پیشگیری بهتر از درمان

زندگی امروز ما زندگی مدرن شهری است با کوچه‌ها و معابری که دائما وسایل نقلیه در آن رفت و آمد دارند. بیشترین علت مرگ‌ومیر حیوانات در محیط‌های شهری تصادف با وسایل نقلیه و سقوط از ارتفاع است. همچنین مهم‌ترین علت خشونت، تمایل به درگیری و سر و صداهای فصلی حیوانات تحت تاثیر هورمون‌های جنسی است که با عقیم‌سازی این عامل نیز برداشته می‌شود. عقیم‌سازی برای هر دو گروه حیوانات خانگی و ولگرد توصیه می‌شود و درگیری بین حیوانات و حیوان با انسان کاهش پیدا می‌کند. به این ترتیب حیوانات می‌توانند زندگی سالم‌تری داشته باشند و کمتر دچار برخی بیماری‌ها خواهند شد.

به گفته دکتر توکلی کنترل جمعیت حیوانات ولگرد به حفظ تعادل جمعیت آنان کمک بسزایی کرده و از آسیب‌های خطرناک و جبران‌ناپذیر ناشی از ازدیاد جمعیت آنها در مناطق شهری جلوگیری می‌کند و در واقع مصداق پیشگیری بهتر از درمان است. جراحی عقیم‌سازی به دانشجویان دوره دکترای حرفه‌ای دامپزشکی آموزش داده می‌شود و این گونه جراحی‌ها در حیوانات نر و ماده با کمترین عوارض همراه است. اگر چه این راه، یک پیشنهاد منطقی و عملی برای ازدیاد جمعیت حیوانات ولگرد شهری است، اما انجام این کار به همکاری بین سازمان‌های مختلف مانند شهرداری‌ها، سازمان محیط‌زیست، وزرات جهاد کشاورزی، سازمان دامپزشکی، جامعه دامپزشکان و دانشکده‌های دامپزشکی نیاز دارد. یک برنامه جامع عقیم‌سازی حیوانات ولگرد با تعامل میان دانشکده‌های دامپزشکی، شهرداری‌ها و سایر سازمان‌های مرتبط موثرترین روش کنترل جمعیت حیوانات ولگرد است.

آگاهی از راهکارهای کمک به حیوانات ولگرد

دکتر توکلی، آموزش و ارتقای آگاهی را مهم‌ترین روش کمک به کنترل جمعیت حیوانات می‌داند و می‌گوید: سطح آموزش و آگاهی‌بخشی درباره این موضوع باید هم بین دانشجویان و دامپزشکان و هم افرادی که صاحب یا دوستدار حیوانات هستند، افزایش پیدا کند. بسیاری از افراد با به وجود آمدن علاقه موقت یا احساس تنهایی تصمیم به نگهداری از حیوانات می‌گیرند و بعد از مدتی نگهداری از حیوان از حوصله آنها خارج شده یا به علت هزینه و مسئولیت زیاد نگهداری، حیوان به حال خود رها می‌شود. نگهداری از حیوانات به آگاهی و داشتن اطلاعات کافی نیاز دارد.

از طرف دیگر آگاهی از شرایط تعامل با حیوانات ولگرد نیز اهمیت دارد. نحوه برخورد با حیوانات ولگردی که دچار آسیب شده‌اند و اطلاع‌رسانی به مراکز مرتبط برای کمک به این حیوانات و ساماندهی آنها، اطلاعاتی است که افراد باید پیش از رویارویی با این شرایط داشته باشند.

شناسایی حیوانات خانگی به کمک فناوری

یکی از روش‌های فناورانه شناسایی حیوانات، استفاده از ریزتراشه (میکروچیپ) است که زیر پوست حیوانات قرار داده می‌شود تا شناسایی آنها ممکن باشد. استفاده از ریزتراشه به حیوانات خانگی و دارای صاحب هویت می‌دهد. به این ترتیب اگر حیوانی گم شود یا از محل زندگی خود فرار کند، هویت مشخص خواهد داشت و تبدیل به حیوان خیابانی یا ولگرد نمی‌شود.

البته ریزتراشه کمکی به پیدا کردن حیوان نمی‌کند. بلکه اگر کسی حیوان را پیدا کند، می‌تواند با خواندن اطلاعات موجود در ریزتراشه، آن را به صاحبش باز گرداند.

کدام حیوانات «ولگرد» نامیده می‌شوند؟

مفهوم حیوان یا دام ولگرد در مورد حیواناتی استفاده می‌شود که از محل زندگی خود دور افتاده‌اند. چنین حیواناتی یا صاحب و خانه داشته و محل زندگی خود را گم کرده‌اند یا این‌که به عنوان یک حیوان بدون خانه و سرپناه در فضای شهری زندگی می‌کنند.

مطالعات نشان می‌دهد حدود 600 میلیون دام ولگرد در دنیا وجود دارد که در مناطق جغرافیایی مختلف شامل حیوانات متنوعی مثل سگ، گربه، جوندگانی مثل موش، خرگوش، سنجاب و راکون است. در جمعیت‌های شهری و کشور ما سگ‌ها و گربه‌ها بیشتر به عنوان حیوانات ولگرد شناخته شده و در سطح شهرها دیده می‌شوند.