گفتگوی تفصیلی و خواندنی ایسنا با رئیس پژوهشکده رویان

رییس پژوهشکده «رویان» جهاد دانشگاهی در گفت‌و‌گویی تفصیلی با ایسنا با تشریح دستاوردهای پژوهشکده و برنامه‌های آتی آن در حوزه‌های مختلف تحقیقات شبیه سازی، سلول درمانی، طب تولید مثل و درمان ناباروری از تلاش محققان این پژوهشکده برای تولید سلول‌های خونی از سلول‌های بنیادی القایی، ادامه طرح‌های شبیه‌سازی به منظور تولید دام‌های تراریخته حاوی ژن tPA و فاکتور 9 انعقادی و توسعه پژوهشکده به پژوهشگاهی با سه پژوهشکده مستقل خبر داد.

دکتر حمیدرضا گورابی در گفت‌وگو با خبرنگار «پژوهشی» خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) درباره فعالیت‌های پژوهشکده در حوزه شبیه سازی اظهار داشت: فعالیت‌های تحقیقاتی پژوهشکده رویان در زمینه‌ تکنیک‌های شبیه سازی حیوانات از سال‌ها قبل در مرکز اصفهان و به موازات آن در تهران پیگیری شده است.

محققان «رویان» با تولد «رویانا» نخستین گوسفند شبیه سازی خاورمیانه به این فن‌آوری دست یافتند و می‌شد پرونده‌ طرح‌های شبیه سازی را با آن موفقیت بست، ولی با توجه به این که رویکرد ما اجرای طرح‌های تحقیقاتی به صورت مقطعی و با قصد خودنمایی علمی نیست، به رغم تمامی مشکلات و محدودیت‌های مالی موجود، طرح‌های شبیه سازی را در قالب پروژه‌های بلند مدت و با هدف کاربردی کردن آن ادامه دادیم و طی یک سال اخیر با بهبود تکنیک به موفقیت‌های تازه‌ای در این زمینه رسیدیم و توانستیم میزان تولید جنین و موارد باروری حاصل از آنها را به حد مطلوب‌تری برسانیم.

وی خاطر نشان کرد: در حال حاضر پژوهشکده رویان در زمینه‌ شبیه سازی با پیشرفته‌ترین کشورها که در این زمینه سابقه و تجربه بیشتر دارند، برابری می‌کند؛ البته در تمام دنیا مشکلاتی در زمینه‌ شبیه سازی وجود دارد.

کاش امکان مالی انتقال جنین‌های شبیه‌سازی شده را داشتیم ...

رییس پژوهشکده رویان جهاد دانشگاهی با اشاره به تلف شدن «بنیانا» و «تامینا» به فاصله چند روز پس از تولد در پی ابتلاء به عارضه «تب مواج»، تصریح کرد: در زمینه‌ شبیه سازی گاو اگر می‌توانستیم مثلا 100 گاو را از طریق جنین‌های کلون شده باردار کنیم، به نتایج خوبی می‌رسیدیم و می توانستیم گوساله‌ زنده‌ای داشته باشیم، اما وقتی دستمان بسته است، به ناچار در چنین پروژه ای تنها حدود 19 مورد انتقال جنین انجام دادیم که به دلیل بالا بودن موارد سقط در شبیه سازی، تعداد اندکی به مرحله تولید رسیدند که دو گوساله اخیر تلف شدند، البته در شبیه سازی هم بسیاری از امور از اختیار ما خارج است و تولد موجودی به صورت کامل و بدون نقص به عوامل متعددی که بسیاری از آنها خارج از کنترل ماست، بستگی دارد که متاسفانه در دو، سه مورد اخیر بروز «تب مواج» در گوساله‌های کلون شده متولد شده باعث تلف شدن آنها شد.

شبیه‌سازی سرنوشت «بنیانا» برای «تامینا»!

پژوهشکده رویان خبر داد: تلف شدن دومین گوساله شبیه‌سازی شده ایران

وی دوباره ادامه طرح‌های شبیه سازی گفت: طرح‌های شبیه سازی رویان عمدتا روی «بز» متمرکز شده که در اصفهان و تهران فعالیتهایی در زمینه‌ شبیه سازی در حال انجام است ، البته امسال با توجه به کم بودن میزان کشتار بز در کشتارگاه‌های اطراف تهران در دسترسی به تخمک‌های مورد نیاز با محدودیت‌های زیادی مواجه هستیم که روند کار ما را با مشکل مواجه کرده است.

در انتظار تولد بزهای شبیه‌سازی شده دیگر هستیم

گورابی تصریح کرد: بزهای شبیه‌سازی شده، تراریخته نیستند، ولی چه در تهران و چه در اصفهان ژن‌های خاصی را به سلول منتقل کرده و جنین‌های آزمایشگاهی تراریخته حاوی ژن tPA و در تهران فاکتور 9 انعقادی در محیط آزمایشگاهی تولید شده و جنین بزهای شبیه سازی شده هم منتقل شده که امیدواریم به مرحله حاملگی برسند.

با تولد «حنا»، «رویان» به یک قدمی تولید بزهای داروساز رسید

در انتخاب گونه‌های حیوانات برای شبیه‌سازی دنبال خودنمایی علمی نیستیم

گورابی در ادامه در پاسخ به سوال خبرنگار ایسنا درباره علت محدودیت‌ فعالیت‌های شبیه سازی «رویان» به دام‌هایی مثل گاو و گوسفند و امکان شبیه سازی سایر حیوانات نظیر «شتر» که چندی پیش محققان یکی از کشورهای منطقه برای نخستین بار از شبیه سازی این گونه خبر دادند، توضیح داد: هدف تحقیقات رویان خودنمایی در زمینه‌ شبیه سازی نیست، بلکه به دنبال استفاده از حیوانات شبیه سازی شده و تراریخته به منظور تولید فرآورده‌های دارویی و تخمک به ارتقای صنعت دامپروری کشور هستیم؛ لذا فعالیت‌های ما به دام‌های با ارزش در کشور معطوف شده و گونه‌هایی مثل «شتر» که شاید در کشورهایی مثل امارات به دلیل برگزاری مسابقات «شتردوانی» و موارد مشابه اهمیت داشته باشد، برای ما استراتژیک تلقی نمی‌شود.

وی در عین حال با تاکید بر این که فعالیت‌های پژوهشکده رویان در زمینه‌ شبیه سازی و تولید حیوانات تراریخته با قوت ادامه می‌یابد، خاطر نشان کرد: در زمینه‌ تولید حیوانات تراریخته به طور عمده دو روش وجود دارد؛ یکی شبیه سازی که در حیوانات بزرگ با بازدهی مناسب قابل انجام است که البته در خلال آن تکنیک‌های دیگری مثل انتقال ژن درون سلول تخم ــ روز اول بعد لقاح ــ قابل استفاده است و روش دیگر که در تولید حیوانات کوچک مثل موش آزمایشگاهی به منظور کاربرد آنها به عنوان مدل بیماری خاص انجام می‌شود، وارد کردن سلول‌های بنیادی دستکاری ژنتیکی شده در مرحله بلاستوسیت جنین است.

گورابی خاطرنشان کرد: چون معتقدیم سلول‌های بنیادی پتانسیل‌ تولید یک موجود کامل را دارد، حاصل حاملگی و تولد جنین حامل سلول‌های بنیادی دستکاری شده نوزادی است که بخشی از سلول‌های آن متعلق به جنین اولیه و بخشی دیگر مربوط به سلول‌های بنیادی منتقل شده به جنین است که اگر آن سلول‌های بنیادی دستکاری شده در قسمتی قرار گرفته باشد که سلولهای جنسی حیوان را تولید می‌کند، می توانید امیدوار باشید که در نسل بعد حیوانی تراریخته در مدل‌های آزمایشگاهی داشته باشید.

رییس پژوهشکده رویان جهاد دانشگاهی در گفت‌و‌گو با ایسنا ادامه داد: در حیوانات تراریخته حاصل شبیه سازی، حیوان متولد شده کاملا به صورت تراریخته است و نیت شما را محقق می‌کند، ولی در این روش (انتقال سلول‌های بنیادی دستکاری شده) امید، بیشتر به نسل دوم حیوان است که البته بستگی به میزان شانس شما در قرار گرفتن این سلول‌های بنیادی در ناحیه تولید سلول‌های جنسی دارد.

وی تاکید کرد: در حیوانات تراریخته حاصل شبیه سازی بسته به شیوه بروز ژن انتقال یافته‌، اگر به روش معمولی تکثیر شوند، ممکن است بیان ژن در نسل‌های بعد وجود نداشته باشد؛ لذا این گونه حیوانات که به صورت تراریخته تولید شده‌اند، بیشتر به همان روش‌های شبیه سازی تکثیر می‌شوند، نه روش‌های عادی؛ مگر این که دو حیوان دستکاری ژنتیکی شده داشته باشیم که بتوانند به روش عادی تولید مثل کنند و در عین حال نوزادی تراریخته حاصل شود.

دکتر گورابی در ادامه در پاسخ به این سوال که آیا فعالیتهای شبیه سازی حیوانی رویان به همین پروژه‌ها محدود می‌شود، پاسخ داد: خود همین که در محیط آزمایشگاهی جنین با درصد بالا تولید شود، چون تخمک‌های مورد استفاده، تخمک‌های نابالغ هستند و روش مطمئنی برای بالغ سازی آنها در آزمایشگاه لازم است و بعد جنین خوبی بتوان گرفت و روش‌های شبیه سازی به نحو مطلوبی انجام شود که نتیجه مناسب حاصل شود، موفقیت باارزشی است که طی یک سال اخیر در این زمینه تحول بسیار خوبی حاصل شده و امروز مطمئن‌تر از گذشته می‌توانیم به آن تکیه کنیم.

وی اضافه کرد: در همین راستا غیر از تولید حیوانات شبیه سازی شده این امکان برایمان وجود داشته که از همین روش بالغ سازی تخمک به کمک تخمک‌هایی که از کشتارگاه می‌گیریم، برای تولید حیوانات با نژاد برتر استفاده کنیم، مثلا ممکن است در گاوداری‌ها ناچار شوند، دام‌هایی با نژاد خوب را به دلیل مسایل نظیر بیماری یا صدمه فیزیکی به کشتارگاه بفرستند که می‌توانیم بعد از ذبح تخمدان‌های این گاوها را گرفته و تخمک‌های درون آنها را در آزمایشگاه به بلوغ برسانیم و آنها را با اسپرم خوب با روش IVF بارور کنیم، نژادهای برتر را حفظ کنیم.

رییس پژوهشکده رویان جهاد دانشگاهی اظهار کرد: در همین راستا محققان پژوهشکده رویان قبل از تولد «بنیانا» و «تامینا» با شبیه سازی گاوی با شیردهی بالای 100 کیلوگرم در روز از طریق یک نمونه سلولی جدا شده از گوش دام موفق به شبیه سازی آن شدند، البته طرح به موفقیت کامل نرسید، ولی به هر حال می‌توان در آینده این کار را ادامه داد.

/چشم‌اندازی تازه در آینده بیو‌تکنولوژی دامی ایران/

تولد دوازده گوساله‌ برتر ژنتیکی با پتانسیل شیرواری بالا در کشور

وی اضافه کرد: این روش که به «IVM-IVF» معروف است، از لحاظ احتمال سقط و همچنین مشکلات پس از تولد بر روش شبیه سازی بسیار برتری دارد و کمک شایانی به دامپروری کشور است و همانطور که با توسعه تحقیقات سلول‌های بنیادی بیولوژیست‌های ما وارد عرصه‌های جدیدی شدند، به نظر می‌رسد با گسترش طرح‌های شبیه سازی و «IVM-IVF» هم که در دام‌های مختلف مثل «گاو»، «گوسفند» و «بز» قابل استفاده است، جامعه علمی دامپزشکی کشور عملا با موارد جدیدی آشنا شود که تا پیش از این وجود نداشته است. در حال حاضر فارغ‌التحصیلان دامپزشکی زیادی داریم که با مراجعه به پژوهشکده ابزار تمایل می‌کنند که وارد این حیطه‌ها شوند و حتی برخی از آنها به کارهای علوم پایه و سلولی ــ مولکولی علاقمند شده‌اند که از لحاظ کارآفرینی هم اهمیت دارد.

آمادگی شبیه‌سازی گونه‌های وحشی در معرض انقراض را داریم

دکتر گورابی که پیش از این از آمادگی این پژوهشکده برای شبیه سازی حیوانات وحشی در معرض انقراض خبر داده بود، در این خصوص عنوان کرد: اگر مراکز و سازمان‌های ذیربط مثل سازمان حفاظت محیط زیست نسبت به حفظ گونه‌های جانوری از طریق شبیه سازی اعلام نیاز کنند، آمادگی کمک را داریم که البته شبیه سازی آنها خود تحقیقات جدید را طلب می‌کند که تجربه کمی در این زمینه داریم، مثلا این که برای شبیه سازی از تخمک یک گونه مشابه گونه در حال انقراض استفاده کنید و رحم جایگزین مناسبی برای هر حیوان در حال انقراض پیدا کنید که بایستی در طول تحقیق مشخص شود؛ البته برخی مخالف این قبیل روش‌ها هستند که بحث دیگری است، باید منافع و مضررات این کارها سنجیده شود و نمی‌توان یک علم را همین طور کنار گذاشت.

زمینه حفظ ذخایر ژنتیکی گونه‌های در معرض انقراض در کشور فراهم شود

وی در پاسخ به این سوال که آیا امکان احیای گونه‌های منقرض شده هم با این تکنیک‌ها وجود دارد یا نه؟ گفت:اگر از گونه‌های منقرض شده سلول فریز شده وجود داشته باشد، این امکان هست، ولی در کشور ما معمولا این سلول‌ها وجود ندارد. اگر لااقل گونه‌های در معرض انقراض کشور را شناسایی و نمونه‌هایی از سلول‌هایی آنها را در بانک‌های سلولی نگهداری کنیم، شاید در آینده بتوان به نحوی این گونه ها را در صورت انقراض احیا کرد.

حفظ ذخایر ژنتیکی گونه میش قماشلو به همت محققان رویان

رییس پژوهشکده رویان جهاد دانشگاهی درباره نحوه نمونه گیری از گونه‌های در حال انقراض، اذعان کرد: برای این کار فیبروبلاست‌های سلول‌های گوش حیوان را کشت می‌دهیم و فریز می‌کنیم که برای مدت‌های طولانی قابل نگهداری است. ما در گذشته چنین تجربه‌ای را روی گونه «میش قماشلو» که در اصفهان وجود دارد طی قراردادی با سازمان حفاظت محیط زیست داشته‌ایم که البته نه شبیه سازی و نه هیبریدگیری در مورد این گونه نکرده ایم. در دور گذشته سازمان حفاظت محیط زیست فردی قرار دادی داشته که درباره این حیوان تحقیقاتی انجام دهد که کاریوتایپ سلول‌های این گونه را انجام داده و ذخایر ژنتیکی از آن تهیه کرده‌ایم.

وی اظهار داشت که این کار در مورد گونه‌های در معرض انقراض به طور کاملا روتین انجام می‌شود و در ایران هم رویان و چه بسا سایر مراکز از جمله محیط زیست چنین امکانی را دارند، ولی موضوع این است که که باید این کار انجام شود و ما صرفا از لحاظ علمی در این زمینه اعلام آمادگی می‌کنیم و برای ما تفاوتی نمی‌کند که این کار در رویان یا خارج رویان انجام شود.

ایده «پارک ژوراسیک» خارج از دنیای سینما محقق می‌شود؟

دکتر گورابی در ادامه در پاسخ به این سوال که آیا از لحاظ علمی روزی امکان احیاء گونه‌های بسیار قدیمی مثل «ماموت‌ها» فراهم خواهد شد یا نه، توضیح داد: ممکن است کشورهایی که منابع مالی بالایی دارند، بتوانند چنین کاری را بکنند، چون با وجود عدم دسترسی به سلول‌های زنده به هر حال متریال ژنتیکی آنها از سلول‌های مرده قابل دسترسی است، اما این که این ایده چقدر عملی باشد، بحث دیگری است.

تحقیقات رویان در حوزه شبیه‌سازی درمان

وی در ادامه درباره فعالیت‌های پژوهشکده رویان در حوزه شبیه سازی درمانی تصریح کرد: وقتی به فن‌آوری تولید جنین شبیه سازی شده رسیدیم و از طرف دیگر توانستیم سلول‌های بنیادی را از درون جنین پنج روزه خارج کرده و در محیط آزمایشگاهی تکثیر کنیم، می‌شد این کار را کرد که اگر بیمار خاصی داریم که می‌خواهد پیوند سلولی مثلا برای کبدش دریافت کند،‌ در محیط آزمایشگاه هسته سلول فیبروبلاستی از فرد بیمار را درون یک تخمک انسانی که هسته آن خارج شده قرار دهیم و در نهایت جنینی خواهیم داشت که اگر به درون رحم مادری منتقل و متولد شود، فردی به دنیا می‌آید که شبیه بیمار خواهد بود، ولی در شبیه سازی درمانی کار در همان روز پنجم که جنین به مرحله بلاستویست می‌رسد متوقف شده و سلول‌های بنیادی جنین شبیه‌سازی با همان روش‌ها و ابزارهای خروج سلول‌ بنیادی از جنین‌های عادی خارج می‌شود. سلول‌های بنیادی جنین حاصل از این روش از لحاظ خصوصیت ژنتیکی مشابه سلول‌های بدن بیمار است حال اگر آن را مثلا به سلول‌های کبدی تمایز بدهند، سلول‌های کبدی خواهیم داشت که کاملا مشابه سلول‌های بدن بیمار بوده و بدون پس زدن به بیمار قابل پیوند خواهد بود.

استفاده درمانی از شبیه‌سازی درمانی از لحاظ اخلاقی با تردیدهایی مواجه است

رییس پژوهشکده رویان جهاد دانشگاهی در عین حال اضافه کرد: این روش مشکلاتی هم دارد از جمله این که بازدهی آن بسیار پایین است، یعنی به تعداد جنین‌های بسیار زیادی نیاز است و از طرف دیگر به تخمک انسانی نیاز دارد که از نظر اخلاقی هنوز مجوز دریافت تخمک از اهدا کنندگان داوطلب حتی برای تحقیقات در این زمینه را هم نداریم، چون به هر حال دریافت تخمک نیازمند مصرف داروهای خاص و انجام جراحی است که از نظر اخلاقی سوال‌هایی در این زمینه مطرح است که آیا اساسا می‌توان از یک فرد به عنوان ابزاری برای درمان دیگری استفاده کرد یا نه؟ لذا وقتی سال 2007 دکتر شینیا یاماناکا ژاپنی اعلام کرد که می‌تواند سلول‌های عادی بدن را از طریقی با انتقال ژن به سلول‌های بنیادی تبدیل کند، این روش شبیه سازی درمانی تقریبا منسوخ شد و ما هم به تبع آن از همین روش تولید سلول‌های بنیادی القایی (IPS) استفاده کردیم.

جمهوری اسلامی ایران به فن‌آوری تولید «سلول‌های بنیادی پرتوان القایی» دست یافت

استفاده از سلول‌های بنیادی القایی، جایگزینی مطمئن برای شبیه‌سازی درمانی

وی خاطر نشان کرد: با این روش می‌توان برای درمان بیماران از خود آنها سلول‌ گرفت و آن را به سلول‌های بنیادی تبدیل کرد، البته این شیوه هنوز بازده پایینی داشته و روش زیادی مطمئن نیست، ولی به هر حال کارایی آن اثبات شده است.

رییس پژوهشکده رویان جهاد دانشگاهی تصریح کرد: در حال حاضر بخش زیادی از محققان سلول‌های بنیادی در دنیا در حال تحقیق در این زمینه هستند تا روش ایمن و مطمئنی برای تولید سلول‌های بنیادی از سلول‌های دیگر بدن پیدا کنند.

وی خاطر نشان کرد: یکی از سوال‌های مطرح در این زمینه این است که کدام یک از سلولهای بدن برای تولید سلول‌های بنیادی القایی مناسب تر هستند، ولی در حال حاضر عمدتا روی سلولهای فیبروبلاست پوستی کار می‌کنند که دسترسی به آنها ساده تر است.

موفقیت محققان رویان از تولید سلول‌های بنیادی القایی از سلول‌های پوست

دکتر گورابی درباره روند فعالیت‌های پژوهشکده رویان در این حوزه‌ تصریح کرد: در مرداد ماه سال 87 در نمایشگاه دستاوردهای پژوهشی معاونت علمی ریاست جمهوری نتایج موفقیت‌های خود در زمینه‌ سلول‌های بنیادی القایی را خدمت مقام معظم رهبری ارائه کرده و حتی نخستین سلول های گرفته شده به این روش را به طور عملی زیر میکروسکوپ خدمت ایشان نمایش دادیم و از آن مقطع به بعد همکاران ما کارهای زیادی را در زمینه‌ بررسی سلول‌های بنیادی القایی طراحی کردند، از جمله این که از سلول‌های پوستی را از بیماران مختلف گرفته و به سلول‌های بنیادی القایی تمایز داده‌اند تا در مرحله بعد روی مکانیزم این بیماری‌ها و موارد مشابه کار کنند.

وی خاطرنشان کرد: این سلولها همچنین می‌تواند منبع خوبی برای آزمایش داروهای مختلف باشد، مثلا در بیمارانی که داروهای خاصی را مصرف می‌کنند می‌توان سلول‌های بنیادی القایی آنها را تولید و داروها را روی این سلول‌های بنیادی آزمایش و بهترین دوز دارو برای هر بیمار را مشخص کرد .

تلاش برای تولید سلول‌های خونی از سلول‌های IPS فردی با گروه خونی o بمبیی

گورابی ادامه داد: در راستای این تحقیقات از فردی که گروه خونی بسیار نادر O بمبیی ــ با قابلیت اهدای خون به افراد تمام گروههای خونی ــ دارد دعوت کردیم که از وی یک نمونه پوستی بگیریم و آن را به سلول‌های بنیادی القایی تبدیل کردیم که قصد داریم آنها را به سلول‌های خونی تبدیل کنیم که مقاله ای هم در همین زمینه در دست چاپ داریم.

رییس پژوهشکده رویان جهاد دانشگاهی خاطر نشان کرد: تبدیل سلول‌های بنیادی به سلول‌های خونی هنوز به مرحله پیشرفته نرسیده و تحقیقات در این زمینه در دنیا ادامه دارد و به موازات کار روی سلول‌های بنیادی جنینی برای سوق دادن آنها به سلول‌های خونی در زمینه‌ تولید سلولهای خونی از سلول‌های بنیادی القایی هم به روش مشابه کار می‌کنیم.

رویای تولید خون در آزمایشگاه محقق می‌شود؟

به گفته وی، محققان دنیا تلاش دارد با تولید سلولهای مختلف خونی در محیط آزمایشگاهی به نحوی مشکل کمبود خون برای انتقال را هم به نحوی حل کنند و بسیاری از شرکتهای بزرگ تجاری هم در این زمینه سرمایه‌گذاری‌ کرده‌اند.

سلول‌های بنیادی القایی، فصلی جدید در مطالعات دارویی

وی در ادامه در پاسخ به این سوال خبرنگار ایسنا درب