مشارکت جوامع محلی لازمه موفقیت پروژه پلنگ ایرانی است

پلنگ ایرانی از گونه‌های در معرض انقراض در دنیا است که در دهه‌های اخیر تعارض بین انسان و طبیعت موجب تهدید زندگی این گونه نادر و ارزشمند حیات وحش شده‌است و دولت با کمک سازمان‌های مردم نهاد برای نجات نسل این جانور از سال ۱۳۸۶ "پروژه پلنگ ایرانی” را در شماری از مناطق حفاظت‌شده کشور از جمله پنج استان دامنه جنوبی زاگرس به اجرا درآورده است که موفقیت این طرح در گرو مشارکت جامعه محلی است.

به گزارش حکیم مهر به نقل از ایرنا، کارشناسان محیط زیست بر این باورند که در سال‌های اخیر بدلایل مختلفی چون خشکسالی های پیاپی و از سویی تاثیر آن بر محیط زیست و کاهش زنجیره غذایی گونه‌های هرم غذایی حیوانات وحش از جمله پلنگ، گرگ و خرس شده‌است.

از سویی دیگر ورود انسان به زیستگاه آنها و شکار حیواناتی چون کل و بز، قوچ و میش و تشی و کاهش جمعیت زنجیره غذای این حیوانات وحشی باعث ورود آنها به جوامع انسانی شده و انسان برای حفظ جان و مال خود و شکار آنها آسیب جدی به این جمعیت حیوانی وارد کرده‌است.

پلنگ ایرانی هم‌اکنون تنها در ایران، افغانستان،  عراق، ترکمنستان، ترکیه و کشورهای حوزه قفقاز یافت می‌شود و جمعیت آن از ۱۳۰۰ قلاده تجاوز نمی‌کند، بیشترین جمعیت پلنگ ایرانی با حدود ۵۵۰ تا ۸۵۰ قلاده در مناطق کوهستانی و جنگلی ایران وجود دارد که درسال‌های اخیر نرخ جمعیت آنها روند رو به کاهش داشته و در بعضی مناطق به کلی منقرض‌شده‌است.

خطرهای اصلی برای بقای نسل گونه پلنگ در ایران شامل کشتار مستقیم پلنگ از جمله مسموم کردن برای محافظت از دام، شکار غیر مجاز، کاهش شدید طعمه‌های اصلی پلنگ شامل شکار بی‌رویه کل و بز، قوچ و میش و گوزن‌ها در بعضی مناطق، کاهش و قطعه قطعه شدن زیستگاه‌های مطلوب و تصادف‌های جاده‌ای است.

گسترش قلمرو انسانی عامل تعارض در حیات وحش  

وجود این گونه حیوانی شاخص نشانه سلامت زیستگاهی منطقه‌است که جوامع انسانی نیز می‌توانند از مزیت‌های آن بهره‌مند شوند به گونه‌ای که بطور مثال وجود آنها موجب کنترل جمعیت جوندگان و کنترل آفات باغ‌ها می‌شود.

معاون اداره محیط زیست دشتستان در کارگاه آموزشی حفاظت از پلنگ ایرانی در جمع فرهنگیان بخش ارم دشتستان گفت: همواره در برخی مناطق بویژه مناطق کوهستانی بدلیل غنی بودن شرایط زیستگاهی کشش انسان‌ها برای کشاورزی و دامپروری زیاد است و به همین دلیل با نزدیکی جوامع انسانی به زیستگاه‌های حیات وحش تعارض‌هایی بین انسان و حیات وحش ایجاد شده‌است.

«طاهره موسوی» بیان کرد: از این رو بهره‌برداری سنتی از منابع طبیعی و حفاظت از حیات وحش با هم در تضاد هستند که باید با راهکارهایی و استفاده از دانش بومی، توانمندسازی جوامع محلی بویژه زنان و آگاه‌سازی از این تعارض‌ها کاست.

وی ادامه داد: انسان با ورود به زیستگاه این گونه نادر حیات وحش به دو شکل مستقیم و غیرمستقیم به جمعیت آنها آسیب می‌زند که آسیب مستقیم  شامل شکار حیوان و طعمه‌های آن طوریکه سالانه ۳۰ تا ۵۰ پلنگ در ایران کشته می‌شوند.

موسوی به تخریب زیستگاه با برداشتن گیاهان مرتعی، چرای بیش از حد دام‌ها در مراتع، آسیب به زنجیره غذایی پلنگ، آلودگی صوتی و استفاده از آفت کش‌ها و سموم نیز به عنوان نقش غیرمستقیم انسان برای نابودی نسل این گونه نادر اشاره کرد.

این کارشناس محیط زیست اظهارداشت: برای جلوگیری از ورود پلنگ به جوامع انسانی راه‌هایی از جمله ایجاد منابع نور شدید در نقاط دارای ریسک بالای تعارض، استفاده از مواد شیمیایی دور کننده، احداث فنس های دارای شوک الکتریکی، نصب گردنبندهای با قابلیت ارسال پیامک خودکار، حفاظت از کریدورهای مهاجرتی، تهیه نقشه تعارضی، مدیریت پسماند و آموزش جوامع محلی وجود دارد.

موسوی افزود: با توجه به حساسیت چشم پلنگ به نور شدید استفاده از آن در اطراف آغل دام‌ها، استفاده از مواد شیمیایی که بوی تند رم دهندگی دارند، استفاده از شوک الکتریکی ضعیف که خطرجانی نداشته باشد و تنها باعث ترس پلنگ شود به دامداران توصیه شده‌است.

یکی از اهالی و ساکنان شهر تنگ ارم گفت: این شهر و روستاهای بخش ارم در پای کوه‌ها بنا شده‌است و اهالی این مناطق سال‌ها حضور پلنگ و سایر گونه‌های حیات وحش بوده‌اند و در واقع به نوعی به آنها تعلق خاطر و سعی در حفظ جان آنها دارند.

فیاض افزود: اگر امروزه گاهی برخوردی صورت گرفته‌است ناشی از فشار خشکسالی و سختی‌های دامداری و یا آسیب وارد شده از جانب پلنگ به دام‌های آنها بوده‌است.

وی ادامه داد: پلنگ حیوانی است که به مغرور کوهستان معروف است و کمتر سعی می‌کند وارد نقاط پایین دست و جوامع انسانی شود اما شاید شرایطی از جمله کاهش گونه‌هایی که طعمه آن محسوب می‌شود از جمله کل و بز باعث این امر شده‌است.

فیاض ادامه داد: در برخی موارد ورود و دست‌اندازی شکارچیان غیربومی به زیستگاه این گونه‌ها باعث آسیب به زنجیره غذایی پلنگ می‌شود که استقرار پاسگاه محیط بانی در این منطقه ضروری است.

یکی از فرهنگیان و حامیان محیط زیست بخش ارم گفت: با توجه به اینکه بخش ارم دشتستان یکی از زیستگاه های مهم پلنگ ایرانی است حفظ این گونه نادر حیات وحش می‌تواند منطقه را در سطح ملی مطرح کند.

«کامران رفعت جو» افزود: عده‌ای فکر می‌کنند اگر به پلنگ کاری نداشته باشند و سایر حیوانات منطقه را شکار کنند مشکلی پیش نمی‌آید در صورتی که این امر باعث ورود پلنگ به جوامع انسانی برای یافتن طعمه خواهد شد و این امر موجب حمله پلنگ به دام‌ها و حتی انسان‌ها شده‌است.

وی بیان کرد: پلنگ نیز مانند سایر گونه‌های حیات وحش نیازمند محیطی آرام و بدون تنش و آلودگی صوتی است که تهدید این زیستگاه در واقع تهدید زندگی انسان‌های منطقه به شمار می‌رود.

اهداف و روش‌های اجرای پروژه حفاظت از پلنگ ایرانی

از سال ۱۳۸۶ انجمن طرح سرزمین پروژه‌ای را تحت عنوان "پروژه پلنگ ایرانی” در تعدادی از مناطق حفاظت‌شده ایران باهدف تحقیق و حفاظت روی این گونه آغاز کرده‌است و قصد دارد با انجام تحقیقات علمی واستفاده از دقیق‌ترین روش‌ها و امکانات موجود وضعیت پلنگ را در زیستگاه‌های ایران مشخص کند و با ارائه راهکارهای عملی و مشارکت جوامع محلی در زمینه طرح‌ریزی برنامه‌های طولانی مدت حفاظتی اقدام کند.

پروژه پلنگ ایرانی در مناطق بسیاری از کشور، از جمله پارک ملی بمو در استان فارس، پارک ملی گلستان و استان‌های قزوین، هرمزگان، بوشهر و آذربایجان شرقی فعالیت دارد و در صدد افزایش این مناطق است.

ارتفاعات و دامنه های زاگرس همواره یکی از زیستگاه های مهم پلنگ این گونه اصیل و نادر حیات وحش بوده‌است که هم‌اکنون طرح حفاظت و حفظ زیستگاه امن این گونه از حیات وحش توسط دبیرخانه حفاظت از پلنگ ایرانی در پنج استان جنوبی کشور در دامنه رشته کوه زاگرس در دست اجراست.

روش‌های اجرای پروژه حفاظت از پلنگ ایرانی شامل بررسی وضعیت جمعیتی پلنگ با استفاده از دوربین‌های تله‌ای، نمایه‌ها و اطلاعات جوامع محلی، گردآوری اطلاعات بوم‌شناسی پایه در مورد پلنگ، سایر گوشت‌خواران و طعمه‌ها، شناسایی تهدیدهای مستقیم بقای پلنگ و طعمه‌های آن، بررسی تقابل پلنگ و جوامع محلی و سعی در رفع آنها، اجرای طرح‌های آموزشی در بین جوامع محلی باهدف تغییر نگرش آنها نسبت به حیات وحش و گوشت‌خواران، توانمندسازی جوامع محلی و ارگان‌های دولتی و غیر دولتی بومی برای حفاظت مشارکتی منابع طبیعی و تحقیق در زمینه وجود کریدورها در بین زیستگاه‌های پلنگ و نحوه حفظ این اتصال‌های  زیستگاهی است.

مناطق ارم و بوشکان استان بوشهر پایلوت اجرای پروژه حفاظت پلنگ ایرانی

بوشهر از جمله معدود استان‌های ایران است که تا چندی پیش گزارش موثقی از حضور پلنگ در آن وجود نداشت و اثبات حضور پلنگ در آن از الویت‌های پژوهشی این استان و کشور محسوب می‌شد، در سال‌های  اخیر همواره گزارش‌های  غیر مستندی از حضور و آسیب‌های پلنگ در استان بوشهر دریافت می‌شد که لزوم تعیین حضور این گونه را در استان دو چندان می‌کرد که پس از بررسی زیستگاه‌های این منطقه و استفاده از دوربین‌های تله‌ای، برای نخستین بار عکسی از حضور پلنگ در منطقه آزاد خائیز گرفته شد و بدین ترتیب این منطقه برای  ارتقا سطح حفاظتی به دلیل تنوع زیستی مورد توجه قرار گرفت.

در استان بوشهر بخش ارم و محدوده شکار ممنوع شاهزاده ابراهیم بخش بوشکان شهرستان دشتستان به عنوان اجرای طرح حفاظت مشارکتی از پلنگ ایرانی انتخاب شده‌است.

طرح حفاظت مشارکتی از پلنگ ایرانی برای نخستین بار در جنوب کشور با همکاری موسسه مطالعات پلنگ آسیایی در دشتستان استان بوشهر اجرا می‌شود و اداره‌کل حفاظت محیط زیست این استان اقدام‌های مطالعاتی گسترده‌ای را از سال ۹۳ در زمینه حفاظت از پلنگ ایرانی آغاز کرد و با بررسی شواهد و گزارش‌های موجود و یافته‌های کارشناسان و محیط بانان اطلاعات نسبی از جمعیت، زیستگاه و پراکنش پلنگ در محدوده این استان بدست آمد.

براساس این اطلاعات بخش ارم و بوشکان در شهرستان دشتستان به عنوان پایلوت (طرح آزمایشی) برای اجرای طرح حفاظت مشارکتی پلنگ ایرانی شناسایی شد.

توانمند سازی و مشارکت جوامع محلی لازمه موفقیت پروژه حفاظت پلنگ ایرانی 

با توجه به سیاست سازمان حفاظت محیط زیست درتوانمند سازی جوامع بومی و محلی، طرح حفاظت مشارکتی از پلنگ ایرانی طرحی اجتماع محور است و در آن جوامع اانسانی مرتبط با زیستگاه پلنگ، نقش اساسی را ایفا خواهند کرد.

با اجرای این طرح باید با کمک مردم، جمعیت پلنگ ایرانی و گونه‌های وحشی مورد تغذیه آن به رشد قابل قبولی برسد و بومیان نیز بدون دغدغه، از مواهب طبیعی بهرمند شوند.

داشتن مردمی طبیعت دوست در بخش ارم مایه مباهات است و این دیدگاه عمومی باعث خواهد شد که طرح خیلی زود نتیجه دهد و شاهد آثار آن باشیم. 

مقدمات اجرایی شدن طرح حفاظت مشارکتی ازپلنگ ایرانی با حضور موسسه مطالعات پلنگ آسیایی به صورت پایلوت در بخش ارم و منطقه شکار ممنوع شاهزاده ابراهیم بخش بوشکان دشتستان مهیا شده‌است و با اجرای آن همکاری جوامع محلی، زیستگاه پلنگ به طور دقیق شناسایی و امن‌تر می‌شود و بومیان منطقه آموزش‌های لازم در زمینه استفاده پایدار و بی خطر از طبیعت و نحوه صحیح برخورد با حیات وحش را فرا می‌گیرند.

رئیس اداره حفاظت محیط زیست دشتستان و مسئول دبیرخانه استانی حفاظت از پلنگ ایرانی گفت: حدود پنج سال است که برنامه‌هایی برای حفظ حیات پلنگ ایرانی در مراحلی انجام شده و از زمان استقرار دبیرخانه آن در دشتستان که یکی از زیستگاه‌های مهم این حیوان است با کمک سازمان‌های مردم نهاد و جوامع محلی این اقدامات سرعت خوبی گرفته است.

«صادق پورسالم» افزود: در حوزه آموزشی و ارتقا فرهنگ عمومی زندگی مسالمت آمیز با طبیعت پیرامونی نزدیک به زیستگاه پلنگ، در پنج استان بوشهر، خوزستان، کهگلویه و بویر احمد، چهارمحال بختیاری و فارس آغاز شده که با آموزش فرهنگیان بخش ارم دشتستان کلید خورده‌است. 

مسئول دبیرخانه حفاظت از پلنگ ایرانی در استان بوشهر یادآور شد: این طرح در گام اول با بررسی و شناسایی مناطق زیستگاهی، مناطقی که بیشترین تعارض بین جوامع انسانی با پلنگ وجود دارد و انتخاب اقشار و گروه‌های هدف آموزش آغاز شد.

وی اظهار داشت: این پروژه هم‌اکنون از جوامع محلی بخش ارم شروع شده و پس از آن در بخش بوشکان دشتستان و شهرستان‌های دشتی، تنگستان و جم و دیگر استان‌ها ادامه خواهد یافت.

برای حفاظت از حیات وحش تاکید محیط زیست بر جوامع محلی و سمن‌ها است 

مدیرکل حفاظت محیط زیست استان بوشهر گفت: پلنگ ایرانی در کشور جز گونه‌های حمایت شده و مهم  و از جمله ۳۰ گونه‌ای است که در برنامه ششم توسعه حمایت از آنها مورد تاکید جدی قرار گرفته است.

«قلی نژاد» ادامه داد: در این ارتباط کارگاه‌های آموزشی در اجرای‌ برنامه‌های عملی و ملی در استان‌های جنوب غربی برای حفاظت از پلنگ ایرانی برگزارشده است.

وی گفت: پس از این کارگاه‌ها نیز برنامه آموزشی ویژه روستاها در استان‌های هدف اجرایی می‌شود که در کنار این آموزش‌ها آموزش کارشناسان و جوامع محلی نیز مورد تاکید قرار دارد.

قلی نژاد اظهار داشت: در این کارگاه‌ها سعی می‌شود با جمع‌آوری راهکارها و تدوین آن در راستای حفاظت از پلنگ ایرانی گامی موثر برداریم.

قلی نژاد ادامه داد: در این ارتباط سازمان‌های مردم‌نهاد استان بوشهر همیشه یار و یاور ما در حفاظت محیط زیست بودند و در قالب تشکل‌های خود حرف‌های زیادی برای گفتن در این زمینه دارند.

وی تاکید کرد: این تشکل ها همواره ثابت کردند برای انجام کارهای بزرگ پای کار هستند و از هیچ تلاشی برای حفاظت از محیط‌ زیست دریغ نمی‌کنند.

قلی نژاد ادامه داد: استان بوشهر از لحاظ تنوع زیستی در جنوب ایران قرار دارد و از جمله استان‌های نخست کشور در موضوع تنوع زیستی به شمار می‌رود.

وی یادآور شد: کل، بز، قوچ، میش، پلینگ، لاک پشت و دلفین گوژپشت از جمله گونه‌های جانوری شاخص زیستگاه‌های طبیعی استان بوشهر به شمار می‌رود.

وی افزود: طبیعت ما در کشور مظلوم است و باید همه برای حفظ آن آستین همت را بالا بزنیم.