چالش بحران؛ فرصتی برای بهتر شدن - دکتر سیدحسین حسن‌زاده

چالش بحران؛ فرصتی برای بهتر شدن

دکتر سیدحسین حسن‌زاده

امسال بلایای طبیعی بسیاری در کشورمان رخ داده‌اند که سیل شمال و جنوب کشور و زلزله اخیر در خوی از جملة آنهاست. این بلایا از بدو خلقت با زندگی بشر عجین بوده‌اند و به مرور با افزایش آشنایی انسان هوشمند با انواع بلایای طبیعی، کیفیت مواجهه با این حوادث نیز ارتقا یافته است، به طوری که در دهه‌های اخیر به وضع مقررات گوناگون و صدور انواع آئین‌نامه‌ها و برنامه‌های آموزش عمومی برای کاهش آسیب‌ها و خسارات انجامیده است. کیفیت این برنامه‌ها و نحوه اجرای آن­ها در کشورهای مختلف متفاوت است. اما گام نخست همه آن­ها جمع‌آوری و مستندسازی تجربیات و برنامه‌ریزی عملیاتی برای مواجهه با انواع بحران­هاست.

بحران‌های طبیعی همان­طور که از نامشان پیداست از نظر وقوع قابل پیش‌بینی هستند ولی زمان وقوع آن­ها قابل پیش‌بینی نیست. این عدم قطعیت نهفته در زمان وقوع بحران برای بعضی توجیه‌کنندة عدم دوراندیشی آنان و برای عده‌ای دیگر منبع گرانبهایی از فرصت­هاست. کشورهای پیشرو در برنامه‌ریزی برای مواجهه با بحران­ از این فرصت گرانبها برای جمع‌بندی تجربیات قبلی و برنامه‌ریزی برای کاهش خسارات آتی استفاده می‌کنند و بازخورد مثبت مطالعات و سرمایه‌گذاری­های خود را نیز در هنگام بروز بحران دریافت می‌کنند. چنین رویکردی افراد و سازمان­ها را از یک مواجهة منفعلانه و واکنشی (Reactive ) به یک مواجهة آینده‌نگرانه (Pre- active ) و حتی فعالانه (Pro-active ) سوق می‌دهد.

یکی از مهم­ترین فاکتورها در مدیریت بحران، سرعت عمل در مواجهه با آن است. هر چه پیش‌بینی‌های لازم از قبل انجام شده، تقسیم وظایف به‌درستی صورت گرفته، امکانات مورد نیاز تامین شده، هماهنگی‌های لازم به عمل آمده و آموزش­های مورد نیاز در زمان مناسب ارائه شده باشد، مواجهه با بحران اصولی‌تر و خسارات آن کنترل شده‌تر خواهد بود. ساعات اولیة بروز بحران، حیاتی‌ترین زمان برای ارزیابی واکنش دستگاه­ها و افراد محسوب شده و مهارت یک سازمان برای روبرو شدن با آن در این ساعات محک می‌خورند.

حوادثی مانند سیل و زلزله امسال کشور فرصتی گرانبها برای تدوین «بسته جامع مقابله با بلایای طبیعی در دامپزشکی کشور» است. در این بسته عملیاتی باید سرفصل­هایی مانند پیش‌بینی نیازمندی­ها، ابزار و تجهیزات و نحوة تامین آنها، ارتباط سیستماتیک مراکز دولتی و غیردولتی، شیوه‌های علمی مدیریت بحران در دامداری­های سنتی و صنعتی، شیوه‌های صحیح ارزیابی خسارات و طراحی فرم­های مورد نیاز، اولویت‌بندی اقدامات، تدوین دستورالعمل ملی دفن و معدوم‌سازی بهداشتی به تفکیک حیوانات مزرعه، آبزیان، پرندگان، حیات وحش و غیره، سازماندهی اکیپ­های واکنش سریع، نحوه حفاظت فردی در بلایای طبیعی، چگونگی برخورداری از کمک بخش­های غیردولتی و سازمان­های مردم‌نهاد، تنظیم پیوست رسانه‌ای و نحوة اطلاع‌رسانی پوشش داده شود. حتی اقلیم­ها و شرایط فصلی و آب و هوایی گوناگون نیز باید لحاظ شوند. وجود چنین بسته‌هایی در سطوح مختلف مدیران ارشد، میانی و پایه، آنها را در زمان وقوع بحران که فرصتی برای اندیشیدن نیست، از پراکنده‌کاری و اقدام سلیقه‌ای رها خواهد ساخت. ناگفته پیداست چنین دستورالعملی نباید همانند برخی مطالعات قبلی با یک نگاه آرمانی (که عملاً برای اجرا نشدن نوشته می‌شوند) تدوین شود، بلکه لازم است با یک دیدگاه عملیاتی، واقع‌گرایانه و غیرشعاری و مبتنی بر امکانات موجود کشور تدوین شود. احساس نیاز به داشتن چنین پروتکلی و تعیین تیمی متشکل از مدیران، کارشناسان و دامپزشکان دارای دید استراتژیک، علاقه‌مند و آشنا با روش تحقیق در عملیات (Operation Research)  می‌تواند نخستین قدم در راه تدوین این بستة مقابله با بحران باشد.

مدیران و کارشناسان استانی و شهرستانی درگیر سیل و زلزله، منابع باارزش اطلاعاتی برای تعیین نقاط ضعف و قوت و فرصت و تهدید هستند. دریافت مکتوب این اطلاعات و حتی ترتیب‌دادن مصاحبه‌های حضوری و تکمیل کردن پرسش­نامه‌های از پیش طراحی شده می‌توانند از شیوه‌های پیشنهادی برای جمع‌آوری اطلاعات باشند. حتی از اطلاعات و تجربیات پیش­کسوتان عرصة دامپزشکی و دامداران باتجربه نیز می‌توان بهره جست.

بعد از گردآوری اطلاعات و طبقه‌بندی و خلاصه‌سازی آن­ها، با یک متدولوژی علمی با استفاده از ماتریس تعیین وزن مؤلفه‌ها، اولویت‌های اقدام در هر بخش مشخص خواهد شد. بدیهی است در کنار جمع‌آوری اطلاعات و مستندات میدانی، انجام مطالعات کتابخانه‌ای و بهره‌مندی از تجربیات سایر کشورها نیز می‌تواند کمک‌کننده باشد.

به هر حال زلزلة اخیر منطقة قطور شهرستان خوی و زحمات طاقت‌فرسا و شبانه‌روزی همکاران دامپزشکی در مناطق دشوار­گذر کوهستانی و هوای زیرصفر همانند زحمات همکارانمان در زلزلة ورزقان و سیل شمال و جنوب کشور به خاطره‌ها خواهد پیوست اما آنچه که می‌تواند این زحمات و تلاش­ها را ماندگار و نتایج آن را برای همکاران سایر استان­ها  قابل استفاده کند، جمع‌آوری و تدوین مستندات و تجربیات همکاران در اقصی نقاط کشور برای ارائة بهترین مواجهه با بلایای طبیعی در عرصة دامپزشکی و تبدیل چالش بحران به یک فرصت گرانبها است، وگرنه همچنان در دور باطل بروز بحران و روزمرگی گرفتار خواهیم بود.