اختلال Zoochosis در حیوانات باغ‌وحش چیست؟/ تعداد دامپزشک‌های حوزه حیات‌وحش در کشور به انگشتان یک دست هم نمی‌رسد

حکیم مهر: تکه‌های گوشت سیاه در کنار شیرهای چرتی بی‌اعتنا به زمین و زمان،خرسی که سر به این سو و آن سو می‌جنباند و گراز که خرناسه می‌کشد،برش‌هایی از زندگی جانوران در برخی مکان‌هاست که باغ وحش نام دارند امایک کارشناس عبارت انبار وحش را برای این جاها مناسب‌تر می‌داند.

به گزارش حکیم مهر به نقل از ایرنا، اما برخی افراد نگهداری جانوران در این مکان ها را سودمند می دانند و حفاظت و جنبه آموزشی از این حیوانات را مطرح می کنند.

اتفاقات اخیری که تحت عنوان حیوان آزاری در باغ‌ وحش شیراز رخ داد و انتشار کلیپی حاوی تصاویری از بی قراری یک خرس در این باغ وحش، موجب داغ شدن بحث همیشگی بین مدافعان حقوق حیوانات و طرفداران باغ های وحش‌شد.

حامیان حقوق حیوانات معتقدند که حرکات تکراری و کلیشه ای این خرس نشان دهنده نوعی اختلال رفتاری شایع در حیوانات محبوس در اسارت است و باغ وحش‌ها برای تأمین منافع خود موجب آزار و اذیت این حیوانات می شوند. اما گروهی دیگر بر این باور هستند که باغ وحش‌ها اهداف بزرگ آموزشی و حفاظتی دارند و با حمایت مسئولان در زمینه استاندارد سازی شرایط باغ وحش می‌توانند محیط مناسبی را برای زندگی حیوانات فراهم کنند.

یک دامپزشک حیات وحش در خصوص حرکات این خرس نظر دیگری داشت و این حرکات را غیر عادی و نشان دهنده اختلالات رفتاری و روانی این حیوان دانست.

«دکتر فربد هومن» اظهار کرد: هریک از حیوانات در محدوده های طبیعی مشخصی زندگی می کنند که به آن زیستگاه می گویند. زیستگاه تأمین کننده آب، غذا، پناهگاه، محلی برای تولید مثل و فضایی برای گشت و گذار و فعالیت های فیزیکی حیوان است و به طور کلی هر زیستگاه شرایط مناسبی را برای زندگی حیوانات فراهم می کند.

او در گفت و گو با ایرنا افزود: بدون شک آسیب زیادی به زندگی حیواناتی که از زیستگاه طبیعی خود جدا می شوند و در زیستگاه های مصنوعی با فضای کوچک قرار می گیرند، وارد می شود و این حیوانات قطعا دچار مشکلات روانی و اختلالات رفتاری خواهند شد.

وی ادامه داد: تاکنون مطالعات بسیاری بر روی حیواناتی که در باغ وحش ها نگه داری می شوند، انجام شده است. به عنوان مثال مطالعات صورت گرفته بر روی فیل ها و حرکاتی که این حیوانات در باغ وحش انجام می دهند، نشان داده است که با نگهداری فیل ها در باغ وحش به تدریج شاهد تغییر در الگوهای تغذیه ای و سرعت قدم زدنشان خواهیم شد.

هومن اضافه کرد: فیل ها در طبیعت به دلیل ضرورت یافتن آب، غذا یا جفت مسافت زیادی را طی می کنند و روزانه حدود ۴۸ کیلومتر پیاده روی می کنند، در صورتی که طی کردن این مسیر در باغ وحش برای فیل ها میسر نیست.
وی به سبک زندگی خرس ها در طبیعت اشاره کرد و گفت: خرس ها نیز حدود ۱۸ ساعت در روز فعال هستند و مناطقی که خرس در آنها زندگی می کند، شعاع حرکتی بسیار بالایی دارد. خرس ها در روز ساعات زیادی را به گشت زنی و فعالیت های فیزیکی اختصاص می دهند. بنابراین نگه داشتن خرس در فضای سه یا چهار متری قطعا زندگی این حیوان را با چالش های زیادی رو به رو می کند و این مسئله در نهایت موجب تغییر الگوهای رفتاری خرس خواهد شد.

این دامپزشک بیان کرد: اصولاً محیط های مصنوعی مانند باغ وحش ها که ساخته دست بشر هستند باعث می شود که الگوها و عادت های رفتاری طبیعی حیوانات تحت تأثیر قرار بگیرد و مشکلات بسیاری را برای آنها ایجاد کند.

روان پریشی جانوران باغ وحش

هومن با بیان اینکه زوکوزیس Zoochosis یا «روان پریشی حیوانات باغ وحش» یکی از شایعترین اختلالات رفتاری و روانی در حیوانات محبوس در اسارت به شمار می رود، گفت: این اختلال در حیوانات مختلف به صورت متفاوتی ظاهر می شود و رفتارهای عجیب، کلافه بودن، حرکات کلیشه ای و تکراری، چرخیدن و رفتارهایی که به آسیب به حیوان منجر می شود، از جمله علائم این مشکل در حیوانات به شمار می رود.

وی به بیان واکنش های حیوانات مختلف که دچار این اختلال می شوند پرداخت و اضافه کرد: این اختلال در حیوانات با ضریب هوشی بالا مثل میمون ها و دلفین ها در زمان جدایی از طبیعت و خانواده به مراتب شدیدتر است.

همچنین حیواناتی که در محیط طبیعی رفتاری اجتماعی دارند، بیشتر درگیر این اختلال خواهند شد. خرس ها و گربه سانان زمانی که دچار این اختلال می شوند، مدام به عقب و جلو حرکت می کنند و دور خودشان می چرخند. کلافگی دارند و سرشان را به صورت مکرر تکان می دهند. میمون ها و پرنده ها هم پس از مبتلا شدن به این اختلال به خود آسیب می زنند. زرافه ها گردنشان را می چرخانند و فیل ها سرشان را به سمت بالا و پایین حرکت می دهند.

هومن اضافه کرد: این تغییر رفتار در حیوانات وحشی ناشی از اسارت آنها در محیط های مصنوعی و فضاهای محدود و بسته است و به هیچ عنوان به عنوان رفتار طبیعی یک حیوان قلمداد نمی شود.

وی عنوان داشت: متأسفانه باید بگویم که حتی اگر فضای زندگی خرسی که تحت چنین شرایط و محدودیت هایی زندگی کرده، را بزرگ تر کنیم، تغییری در الگوهای رفتاری این حیوان به وجود نمی آید.

این دامپزشک حیات وحش ادامه داد: در طبیعت حیوانات با در اختیار داشتن فضای مناسب در تعامل با هم گونه های خود و دیگر حیوانات هستند. به راحتی حرکت می کنند، شکار یا بازی می کنند و از سوی دیگر حیوانات مورد تهدید قرار می گیرند.

وی افزود: در واقع حیوانات در محیط طبیعی به اشکال مختلف انرژی خود را تخلیه می کنند. اما در فضای محدود و بسته قفس ها چنین فرصتی برای آنها وجود ندارد. به طور کلی باغ وحش ها جای مناسبی برای نگه داری حیوانات نیستند.

هومن بیان داشت: اکثر باغ وحش های ایران از شرایط مطلوبی برای نگه داری حیوانات بهره نمی برند. البته در حال حاضر شرایط باغ وحش شیراز بهتر از قبل شده است. باغ وحش شیراز در گذشته از شرایط اسفناکی برخوردار بود اما با پافشاری های اداره کل محیط زیست فارس، اقدامات قابل توجهی در جهت بهسازی محیط و بهبود شرایط این باغ وحش انجام شد.

وی در ادامه گفت: باغ وحش شیراز به دلیل اینکه از شهر فاصله دارد، مکان خوبی برای درآمد زایی به شمار نمی رود. در حقیقت باغ وحش باید در منطقه ای واقع شود که مورد بازدید و استقبال مردم قرار بگیرد و بتواند درآمدزایی داشته باشد.

او گفت: من به مدت دو سال به عنوان دامپزشک باغ وحش مشهد فعالیت داشتم. باغ وحش مشهد به دلیل تعداد بازدیدکنندگان زیادی که داشت از درآمد و شرایط بهتری نسبت باغ وحش شیراز بهره مند بود و همین مسئله کمک زیادی به ساماندهی وضعیت نگهداری حیوانات می کرد.

هومن ایجاد شرایط زیستی مناسب برای حیوانات و فراهم کردن امکانات بیشتر در باغ وحش شیراز را به عنوان راهکاری برای برون رفت این باغ وحش شیراز از مشکلات کنونی قلمداد کرد و گفت: بهسازی محیط و تلاش برای بهبود شرایط باغ وحش و بزرگ کردن فضای زندگی حیوانات کمک شایانی به برطرف شدن مشکلات باغ وحش شیراز می کند. در واقع باغ وحش ها باید سطح کیفی خود را برای نگهداری از حیوانات ارتقا دهند و حداقل رفاه و آرامش برای گونه های حیات وحش فراهم باشد تا از اضطراب حیوانات کاسته شود.

وی در ادامه افزود: باغ وحش ها باید از حضور افراد متخصص و دامپزشکان حیات وحش بهره ببرند این در حالی است که تعداد دامپزشک هایی که در سطح کشور در حوزه حیات وحش فعالیت دارند بسیار محدود هستند و تعداد آنها به انگشتان یک دست هم نمی رسد.

هومن با بیان اینکه هم اکنون در اکثر نقاط جهان باغ وحش های مدرن در قالب پارک های وحش، جایگزین باغ وحش شده اند، اظهار داشت: در پارک های وحش برای نگهداری حیوانات زیستگاه طبیعی هر حیوان طراحی و شبیه سازی شده و فضاهای بسیار وسیعی را برای جولان دادن حیوانات در نظر گرفته اند. هرچند پارک های وحش هم برای حیوانات مانند زیستگاه طبیعی شان نمی شود اما با این نوع اقدامات می توانیم به کاهش بخش عمده ای از مشکلات حیوانات کمک کنیم.

رفتار خرس و مدیر حقوقدان باغ

مدیر باغ وحش شیراز با ابراز نارضایتی و گلایه از اظهارنظر برخی از افراد در خصوص منتشر شدن این کلیپ، گفت: من یک حقوقدان هستم و افزون بر حقوق شهروندی به حقوق حیوانات نیز کاملا واقف هستم و در امر نگهداری حیوانات سعی می کنم که حقوق آنها را مورد توجه قرار دهم.

«حسین قهرمانی» در مصاحبه با ایرنا افزود: خوشبختانه در دورانی به سر می بریم که مردم به راحتی می توانند به اینترنت دسترسی داشته باشند و از این طریق به شفاف سازی امور مختلف بپردازند. اما متأسفانه اکثر مردم کشور ما حتی در مسائلی که از دانش و تخصص کافی برخوردار نیستند، اظهار نظر می کنند.

وی اضافه کرد: اخیرا شاهد منتشر شدن کلیپ هایی در فضای مجازی ‌و اظهارنظرات غیرتخصصی برخی از افراد جهت تخریب باغ وحش شیراز هستیم. بعضی افراد با انتشار کلیپی از یک خرس در باغ وحش شیراز ادعا کردند که این خرس دچار اختلالات روان‌پریشی‌ شده است. در صورتی که از نظر ما این رفتار و حرکات خرس کاملا طبیعی است.

او ادامه داد: برخی از حیوانات حتی در زیستگاه های طبیعی شان هم این نوع رفتارها را برای تعیین و مشخص کردن قلمرو و حوزه استحفاظی خود، جذب جنس مخالف و نشان دادن قلمروطلبی و قدرت شان به انسان ها یا دیگر حیوانات انجام می دهند.

قهرمانی ادامه داد: باز هم تأکید می کنم که خرس ها حتی در زیستگاه های طبیعی خود این گونه رفتارها را انجام می دهند و حرکات این خرس ارتباطی به شرایط کنونی زندگی این حیوان ندارد.

وی عنوان داشت: ما سعی کرده ایم شرایط قابل قبولی را برای نگهداری حیوانات در این باغ وحش فراهم کنیم و محیط زندگی مناسبی را برای آنها بر اساس شرایط زیستی گونه های مختلف جانوری در نظر بگیریم. حتی برای خرس های متعلق به باغ وحش شیراز استخر و فضای وسیعی در نظر گرفته ایم.

قهرمانی به فواید نگهداری حیوانات در باغ وحش ها اشاره کرد و گفت:فعالیت باغ وحش ها مورد انتقاد شدید برخی از مردم قرار می گیرد. شکی نیست که انسان ها تخریب گرترین موجودات این کره خاکی هستند که نقش بسیاری در ویران سازی محیط زیست و نابودی حیات وحش دارند اما نگهداری حیوانات در باغ وحش برای انجام امور آموزشی و پژوهشی و همچنین آشنایی با حیوانات و طبیعت زندگی آنها امری مهم و ضروری است.

وی با بیان اینکه باغ وحش شیراز از ۵۰۰ رأس حیوان و ۵۷ گونه جانوری بهره می برد، به بیان مشکلات موجود در این باغ وحش پرداخت و اضافه کرد: حدود ۳۸۰ تا ۴۰۰ میلیون تومان هزینه نگهداری حیوانات در این باغ وحش است و اخیرا به دلیل شیوع بیماری کرونا و تعطیلی باغ وحش در دوران قرنطینه متحمل ضرر مالی شدیم و نزدیک به ۱۲میلیارد تومان ضرر کردیم.

قهرمانی ادامه داد: با وجود اینکه از حمایت هیچ سازمان و نهادی بهره نمی بریم تمام تلاش خود را برای نگهداری این حیوانات که سرمایه ما هستند، به کار گرفته ایم. این در حالی است که سایر باغ وحش هایی که در سراسر جهان وجود دارند از حمایت های همه جانبه ارگان ها و سازمان های مختلف و حتی حمایت افراد خیر برای توسعه و ارتقای این مکان ها برخوردار هستند.

مدیر باغ وحش شیراز ابراز کرد: ما به عنوان مدیریت باغ وحش در تلاش هستیم که این مکان را به استانداردهای جهانی نزدیک کنیم. اما به دلیل نبود بودجه با مشکلاتی در این زمینه رو به رو هستیم. با این حال فقط به دلیل عشق و علاقه ای که به مردم ایران داریم و به منظور تحقق اهدافی که پدرم سیروس قهرمانی برای توسعه این مجموعه داشتند، به فعالیت های خود ادامه می دهیم.

قوانین منسجمی برای حمایت از حقوق حیوانات در باغ وحش ها وجود ندارد

رئیس اداره نظارت بر امور حیات وحش اداره کل حفاظت محیط زیست استان فارس در خصوص زندگی حیوانات در باغ وحش ها و کلیپ منتشر شده، اظهار کرد: بدون شک نگهداری حیوانات در اسارت تأثیر زیادی بر رفتار طبیعی آنها می گذارد. حالت بی قراری حیوانات ممکن است به دلیل استرس ناشی از حضور بازدیدکنندگان یا شرایط محیط زندگی آنها در باغ وحش باشد.

لیلا جولایی در مصاحبه با ایرنا با بیان اینکه خرس های متعلق به باغ وحش شیراز، چندین سال است که در این باغ وحش زندگی می کنند و حتی در طول این سال ها در این مکان زاد و ولد کرده اند، گفت: این خرس ها در گذشته در وضعیتی ناراحت کننده و در فضایی نامناسب به شکل دخمه هایی نگهداری می شدند که از سه طرف با دیوار محصور شده بود و فقط در یک طرف آن میله های غیر استاندارد قرار داشت. اما در حال حاضر مکان مناسبی برای زندگی این خرس ها در نظر گرفته شده است.

وی ادامه داد: خرس هایی که هم اکنون در باغ وحش شیراز زندگی می کنند، خرس هایی هستند که از همان قفس های نامناسب و تنگ به مکان بهتری منتقل شده اند. در حال حاضر خرس های این باغ وحش در فضای بدون سقف و مناسبی زندگی می کنند که شامل محوطه ای با استخر کوچک آب و مکانی برای جست و خیز آنها می شود.

او ادامه داد: ممکن است که حرکات کلیشه ای خرس در کلیپ منتشر شده مربوط به دورانی باشد که این خرس مجبور به زندگی در فضای بسته و محدودتری بود اما گویا تغییر محیط و بهتر شدن فضای نگهداری این حیوان هم تأثیری بر رفتارش نداشته است.

جولایی افزود: باغ وحش شیراز تا شش یا هفت سال پیش از قفس های غیر استانداردی برای نگهداری حیوانات برخوردار بود اما در حال حاضر با تلاش های مستمر حفاظت محیط زیست استان فارس و اقدامات مدیریت باغ وحش شیراز، این مکان به امکانات بهتری نسبت به گذشته مجهز شده است.

او عنوان داشت: البته نمی توانم بگویم وضعیت فعلی این باغ وحش قابل مقایسه با باغ وحش های استاندارد جهان است. این باغ وحش تا رسیدن به استانداردهای جهانی فاصله زیادی دارد.

وی با تأکید بر اینکه مدیران باغ وحش ها در شرایط کنونی موظف شده اند که بر اساس ضوابط و دستورالعمل های سازمان محیط زیست در مسیر استانداردسازی باغ وحش ها حرکت کنند، گفت: با اقداماتی که طی چند سال گذشته توسط مدیریت باغ وحش شیراز انجام شده، شاهد تغییرات خوبی در جهت ارتقای این باغ وحش بوده ایم. افزون بر اقداماتی که به منظور بهتر شدن فضای نگهداری حیوانات در این باغ وحش انجام شده است، امسال شاهد نصب دوربین های مداربسته در قفس تعدادی از حیوانات گوشتخوار بودیم که با وجود این دوربین ها می توانیم در مواقع لزوم، فیلم های ضبط شده را مورد بازبینی قرار دهیم.

این مقام مسئول با ابراز گلایه از نبود قوانین کافی برای حمایت از حقوق حیوانات در باغ وحش ها، بیان کرد: متأسفانه قوانین مدون و منسجمی برای حمایت از حقوق حیوانات در باغ وحش ها وجود ندارد. در صورتی که با استناد به چنین قوانینی می توانیم به حمایت از حقوق حیوانات در زمینه برخورد با مشکلاتی از جمله نامناسب بودن فضای زیستی و در امان نبودن آنها بپردازیم. بدون شک عدم وجود این قوانین، سازمان محیط زیست را در مدیریت باغ وحش ها دچار چالش های زیادی می کند.

وی در ادامه گفت: شکایات ما از باغ وحش ها محدود به این موضوع می شود که این مکان ها مخل بهداشت عمومی هستند که این شکایت ها نیز در نهایت جریمه های ناچیزی برای مدیران باغ وحش ها به دنبال داشته است.

جولایی به بیان راهکارهایی برای برطرف شدن این مشکلات پرداخت و بیان کرد: در وهله اول باید قوانینی برای حمایت از حقوق حیوانات در باغ وحش ها وضع شود تا بتوانیم بیش از پیش به کنترل، نظارت و مدیریت این اماکن بپردازیم. در نظر گرفتن جریمه می تواند اهرم فشاری برای مدیران باغ وحش ها باشد و آنها را ملزم به ایجاد تغییراتی برای ارتقای شرایط باغ وحش کند.

وی اکثر باغ وحش های کشور را انبار حیوانات دانست و گفت: افرادی که در باغ وحش ها فعالیت دارند باید آموزش های لازم را در خصوص رفتار با حیوانات فرا بگیرند. زیرا باغ وحش های مطرح دنیا از افراد متخصص، دامپزشکان و زیست شناسان مجربی برخوردار هستند. این در حالی است که اکثر باغ وحش های کشور ما انبار نگهداری حیوانات شده اند و از نیروهای متخصص بهره نمی برند.
رئیس اداره نظارت بر امور حیات وحش اداره کل حفاظت محیط زیست فارس توصیه کرد: بدون شک مردم باید مطالبه گر باشند اما انتشار برخی از کلیپ ها در فضای مجازی موجب متشنج شدن جو حاکم بر جامعه می شود. بنابراین بهتر است قبل از انتشار کلیپ ها به مراجع نظارتی مراجعه شود.