تخم‌گذاری لاک‌پشت‌های پوزه عقابی در سواحل ماسه‌ای قشم (+تصاویر)

حکیم مهر: همه ساله لاک پشت های دریایی از نوع پوزه عقابی که از نادرترین لاک پشت ها در جهان هستند، برای تخم گذاری شبانه به سواحل امن نگین خلیج فارس می آیند که امسال این تخم گذاری تا پایان اردیبهشت ماه در ساحل روستای شیب دراز که یکی از ژئوسایت های ژئوپارک قشم است، ادامه می یابد.

به گزارش حکیم مهر به نقل از ایرنا، در آغاز بهار، لاک پشت های غول پیکر دریایی که همواره در دریا به سر می‌برند، شب ها از دریا بیرون می آیند و به کمک باله هایشان به سختی خود را در ساحل جلو می کشانند. از خط مَد دریا می گذرند و در ماسه های ساحلی چاله های عمیق حفر می کنند. سپس چاله ها را با بیش از صد تخم سفید و گرد در کمتر از نیم ساعت پر می‌کنند، روی آن را با شن و ماسه می پوشانند و به دریا برمی گردند. همه ماجرا نزدیک به دو ساعت طول می کشد.

اگر صد بار هم این ماجرا را دیده باشید بازهم دیدن آن جذاب و تماشایی است. در شب های مهتاب که اکنون همه سواحل قشم را روشن کرده است، تماشای جانوری بزرگ، با جثه ای سنگین و شکل و شمایلی غریب که از دریای مواج و پرشکوه بیرون می آید، بیشتر شبیه فیلم های تخیلی است تا واقعیت. حفر گودالی به عمق بیش از نیم متر به کمک باله ها، پر کردن گودال با بیش از صد تخم در کمتر از نیم ساعت، راه پیمودن جانوری به آن سنگینی به کمک باله تماشایی است. در سراسر سواحل ماسه‌ای در این شب‌های بهار این حادثه به یاد ماندنی بارها و بارها اتفاق می‌افتد.

فصل تخم گذاری لاک پشت ها در کشور ما به طور دقیق مشخص نیست. هرچند بر اساس مشاهدات پراکنده موجود می دانیم که لاک پشت های بالغ دریایی هر سال در بهار و گاهی تا اوایل تابستان برای تخم گذاری به ساحل می آیند. مردم ساکن جزایری از تخم گذاری لاک پشت ها در شهریور ماه هم خبر می دهند.

کاملا مشخص نیست که کدام گونه از لاک پشت ها در چه مناطقی و در چه تاریخی تخم گذاری می کند ولی شواهد امر نشان می‌دهد که تخم گذاری لاک پشت های دریایی عقابی زودتر از دیگر گونه ها آغاز می شود.

لاک پشت وقتی برای تخم گذاری به ساحل می رسد، ابتدا در شن های ساحلی، بالاتر از آخرین حد مَد، به کمک باله های عقبی چاله ای عمیق حفر می کند و سپس تعداد زیادی تخم(در حدود یکصد عدد) در آن می گذارند. پس از تخم گذاری، روی چاله ها را به کمک باله ها با شن کاملا می پوشاند

لاک پشت ها برای رسیدن به محل تخم گذاری مسافت زیادی را می پیمایند و برای بیرون آمدن از آب و پیشروی در ساحل زحمت زیادی را متحمل می‌شوند.

برای حفر چاله تخم گذاری به کمک باله های عقبی خود به طور طاقت فرسایی تلاش می‌کنند و پس از آن ظرف ۲۰ دقیقه تا دو ساعت بیش از یکصد تخم در چاله می گذارند.

در پایان، با تلاش فراوان روی تخم ها را با شن می پوشانند و چاله حفر شده را کاملا پر می کنند. لاک‌پشت‌های ماده پس از این همه تلاش و تقلا منطقه را برای همیشه ترک می کند.

لاک پشت ها حداقل ۱۰ متر و حداکثر ۵۰ متر برای تخم گذاری از دریا فاصله می گیرند. بعضی از لاک پشت ها عقابی که به ساحل می آیند پس از اینکه دقایقی چند در ساحل جلو می روند و کیفیت ماسه را بررسی می کنید به دریا باز می گردند!

تعداد دقیق تخم های گذاشته شده در اکثر چاله ها بیش از یکصد و حداکثر ۱۳۲ و حداقل ۴۷ عدد است. وزن تخم لاک پشت ها عقابی از ۲۵.۷۹ تا ۳۰.۸۹ گرم و قُطر آن ۴۳ میلی متر است.

حجم تخم ها نیز از ۲۵ تا ۳۰ سانتی متر در نوسان است. طول متوسط لاک پشتی لاک پشت ها عقابی که اندازه گیری شده بین ۷۰ تا ۸۰ و پهنای آن ۶۰ تا ۷۰ سانتی متر و وزن متوسط این لاک پشت ها نیز در حدود ۴۹ کیلوگرم بوده است.

نوزاد تنها

از تخم ها و نوزاد ها هیچ گونه حفاظتی صورت نمی‌گیرد. نوزادها که پس از پنجاه تا شصت روز از تخم بیرون می آیند، با کوشش فراوان از زیر شن ها در آمده و بلافاصله به سوی دریا می روند تا به تنهایی زندگی پر مخاطره ای را در دریاهای بیکران آغاز می کند.

خطرات بسیاری تخم ها و نوزادان لاک پشت ها را تهدید می کند. در میان نوزادان جانوران، بیشترین خطر متوجه نوزادان لاک پشت ها است. آنها وقتی از تخم خارج می شوند بسیار کوچک (گاه به اندازه یک بند انگشت) و بی‌دفاعند.

نوزادان لاک پشت ها زندگی سراسر تهدید و خطر را به تنهایی آغاز می‌کند و به تنهایی ادامه می‌دهند. نوزاد هیچ جانوری به تنهایی و بی‌پناهی نوزاد لاک پشت های دریایی نیست.

ویژگی های لاک پشت ها

شناسایی لاک پشت ها از دیگر جانوران، به خاطر شکل ویژه بدن و لاک های پشتی و شکمی که دارند بسیار آسان است. ولی شناسایی گونه‌های مختلف لاک پشت ها از یکدیگر کم مشکل است. گونه های مختلف لاک پشت ها اشکال گوناگون و نقش و خطوط متفاوتی در سر و لاک روی پشت خود دارند، شناسایی انواع لاک پشت ها به کمک این شکل ها و نقش ها در سر و لاک روی پشت است.

لاک پشت ها دندان ندارند و آرواره آنها به صورت منقار در آمده است که لبه های تیزی دارند و جنس آن از یک نوع ماده شاخی است. شکل آرواره را نیز می‌تواند کلیدی برای شناسایی گونه‌های مختلف لاک پشت ها باشد.

انواع مختلف لاک پشت های دریایی برای تغذیه خود از مواد گوناگون استفاده می کنند. آرواره لاک پشت ها مناسب نوع تغذیه آنها است. لاک پشت های عقابی از نرم تنان، سخت پوستان، عروس دریایی و سایر بی مهرگان و نیز از ماهی و به وفور از اسفنج دریایی تغذیه می‌کند. آرواره این لاک پشت متناسب با غذایی که می خورد به شکل نوک عقاب در آمده است.

لاک پشت های دریایی عموما در آب های کم عمق فلات قاره زندگی می کنند. در این نواحی غذای آنها بیش از دریاهای آزاد فراهم است. لاک پشت های چرمی که تنها از عروس دریایی تغذیه می کند در پهنه اقیانوس ها به گشت و گذار می پردازد و صدها کیلومتر از ساحل دور می شود.

لاک پشت ها هر چند شناگران بسیار ماهری هستند ولی به صورت کلی جانوران چابک و سریع نیستند. تنها در نخستین لحظات که مورد حمله قرار می گیرند برای فرار از صحنه در زمانی کوتاه سرعت قابل توجهی از خود نشان می دهند.

لاک پشت های دریایی برخلاف لاک پشت های صحرایی که در هنگام خطر بی حرکت می مانند و در لاک خود فرو می‌روند، با احساس خطر به سرعت از صحنه می‌گریزند.

هر چند، بخش عمده بدن لاک پشت های دریایی را زره محکمی پوشانیده است، ولی آنها نمی‌توانند مانند برادران و خواهران خشکی‌زی خود، پاها و سر دم را کاملا در لاک خود فرو برند.

داستان ها و افسانه های زیبا در مورد طول عمر، صبر و حوصله بی پایان لاک پشت ها ساخته شده است. برخلاف این داستان ها طول عمر لاک پشت های دریایی چندان زیاد نیست و آنها به ندرت به صد سالگی می‌رسند. هر چند نمونه هایی از لاک پشت ها دیده شده اند که بیش از ۱۰۰سال زیسته اند.

در پهنه دریاها و اقیانوس ها، بعضی از کوسه ها و نهنگ‌ ها موسوم به قاتل، لاک پشت های دریایی را می کشند و از آن ها تغذیه می کنند. جز این دو جانور که آنها تاثیر زیادی در کاهش جمعیت لاک پشت ها ندارند، تنها انسان است که لاک پشت ها را با خطر انقراض روبرو کرده است. انسان یک خطر دائمی، مهم و رو به افزایش برای لاک پشت های دریایی در سراسر جهان است.

لاک پشت های دریایی جانوران عظیم الجثه هستند که انگشتان دست و پاهایشان به باله های شنا تبدیل شده است. در باله های جلو دو یا یک ناخن دیده می شود. لاک پشت های دریایی نر از این ناخن ها در فصل جفت گیری برای نگاه داشتن لاک پشت ماده استفاده می کنند.

بدن لاک پشت های دریایی کاملا مناسب شنا شکل گرفته است. زواید و برجستگی ها که ممکن بود هنگام شنا کردن حیوان مقاومت ایجاد کند هم از بدن لاک پشت ها به تدریج حذف شده است.

لاک پشت های دریایی عموما شناگران ماهری هستند و توانای بی‌نظیری برای زندگی در دریا کسب کرده اند. اما این موجودات روی خشکی ناتوان هستند.

لاک روی پشت همه لاک پشت های دریایی نسبت به لاک پشت های صحرای خوابیده و تخت و قلبی شکل است. همه پنج گانه لاک پشت دریایی که دریای عمان و خلیج فارس مشاهده شده‌اند چرخه زندگی مشابهی دارند هرچند برای کاهش رقابت در نوع تغذیه، و بالطبع در محل تغذیه تفاوت مشخصی ملاحظه می‌شود.

شیب دراز نام روستایی ساحلی در جنوب قشم و در ساحل روبروی جزیره هنگام، ساحل قشم در بخش جنوب شرقی بیشتر صخره ای است. بعد از چند کیلومتر ساحل صخره ای سواحل ماسه کوچک و بزرگی به طول چند متر تا چند کیلومتر قرار دارد و باز ساحل صخره ای می شود. چند ساحل مجاور هم که بیشترین تخم گذاری لاک پشت در آن صورت می گیرد شیب دراز، شیب چوزی و و شیب پویی نام دارند.

شیب دراز طولانی ترین آنهاست و چسبیده به روستای شیب دراز است. بافت دانه‌های ماسه های ساحلی شیب دراز و رنگ و جنس آن کاملا ویژه است و با ماسه سوال دیگر تفاوت تفاوت دارد. راه رفتن بر روی این ماسه ها با مشکل همراه است. به دلیل بافت نرم، پا در این ماسه فرو می رود راندن ماشین و موتور سیکلت ترین ساحل ممکن نیست.

در بیشتر سواحل قشم حمل و نقل و بیرون کشیدن قایق از دریا به کمک چهارچوب های فلزی قاب مانند چرخدار است که آن را به زیر قایق می‌رانند و با هل دادن قایق آن را روی طایر ها به ساحل می کشند. این روش در شیب دراز متداول و ممکن نیست. طایرهای لاستیکی پهن در این ساحل به درون ماسه های نرم فرو می روند.

شاید به دلیل بافت دانه درشت، کم وزن و نرم ماسه ای این سواحل است که لاک پشت های عقابی منحصرا در آنجا تخم می گذارند و به سواحل دیگر نمی روند.

در سواحل ماسه‌ای بی‌همتای روبروی جزایر ناز که از زیباترین، بهترین و مناسب ترین سواحل جهان محسوب می‌شود هنگام جزر بر ماسه های ساحلی که بیش از ۱۰ کیلومتر به طور پیوسته ادامه دارد می‌توان بار سنگین ترین ماشین های راند در حالی که رد چرخ ماشین شاید یکی دو میلی متر در ماسه فرو رفته باشد. هرچند در آب‌های این ناحیه در تمام فصول تعداد بسیار زیادی لاک پشت سبز مشاهده می‌شوند ولی لانه سازی لاک پشت ها در این منطقه تاکنون مشاهده نشده است.

همه ساله تعداد کثیری از علاقه مندان به جاذبه ای طبیعت و اکوتوریست های داخلی و خارجی در قالب تورهای ویژه طبیعت گردی برای مشاهده این پدیده شگفت انگیز به جزیره قشم سفر می کنند.

امسال نیز با توجه به مساعد بودن شرایط اقلیمی جزیره قشم، ورود تورهای ویژه از سراسر کشور برای دیدن تخم گذاری لاک پشت های دریایی در شب آغاز شده است.

طرح حفاظت، تکثیر و رهاسازی لاک پشت عقابی (Turtle Hawksbill) در جزیره قشم با مشارکت جامعه محلی روستای شیب دراز در دست اجرا است.

این طرح شامل افزایش آگاهی در زمینه فعالیت حفاظتی، تهیه برنامه گردشگری، اجتماعی، اقتصادی و فعالیت هایی از جمله تهیه لوح فشرده، کتابچه و فیلم های ویدئویی و تکثیر آنها است.

ثبت جزئیات مربوط به لاک پشت های مادر، تخم ها، دوره خروج از تخم (تفریغ) به همراه جزئیات مربوط به دما و رطوبت بخش هایی از این طرح است.

سواحل جنوبی جزیره قشم از جمله سواحل بکر با شیب ملایم است که سالانه میزبان صدها لاک پشت عقابی است که برای تخم گذاری به این منطقه می آیند.

پوزه عقابی (Eretmochelys imbricata) که یکی از ۲ گونه لاک پشت آبی تخم گذار در ایران بوده و در فهرست قرمز اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت قرار دارد، سه تا چهار سال یک بار در یک تا سه مرحله (به فاصله ۲ هفته) برای تخم گذاری به زادگاه خود باز می گردد.

لاک پشت پوزه عقابی جزو هفت گونه لاک پشت دریایی جهان است که همه ساله از طریق آب های آزاد وارد خلیج فارس شده و در سایت ۶۰ هکتاری شیب دراز در ۷۰ کیلومتری جنوب شهر قشم اقدام به تخم گذاری می کند.

پوزه این لاک پشت ها برای بیرون کشیدن غذا (اسفنج های دریایی) از لا به لای مرجان ها به شکل منقار عقاب درآمده و از این رو به لای پشت پوزه عقابی یا منقار کوتاه معروف است.

محل تخم گذاری لاک پشت های پوزه عقابی بهمن ۱۳۹۰ با حمایت برنامه تسهیلات محیط زیست جهانی و همکاری سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به عنوان اثر طبیعی به ثبت ملی رسید.

طرح حفاظتی این گونه از سال ۱۳۸۱ با حمایت اداره محیط زیست سازمان منطقه آزاد قشم، همکاری JEF/SGP (برنامه کمک های کوچک تسهیلات محیط زیست جهانی) و گروهی از جامعه محلی به نام ناطوران خمیس در حال اجراست که در سال ۱۳۸۴ به عنوان یکی از موفق ترین طرح های حفاظتی کشور و در سال ۱۳۸۸ به عنوان یکی از ۱۰ طرح برتر بنیاد توسعه و محیط زیست آسیای اقیانوسیه در ژاپن شناخته شد.

جزیره قشم با وسعت یک هزار و ۵۰۰ کیلومتر مربع از تنگه هرمز به موازات ساحل جنوبی ایران به طول ۱۳۵ کیلومتر و عرض میانگین ۱۱ کیلومتر داز توابع هرمزگان است و ۳۰۰ کیلومتر خط ساحلی دارد.

شهرستان قشم شامل جزیره‌های قشم، هنگام و لارک با حدود ۱۵۰ هزار نفر جمعیت از تنگه هرمز به موازات ساحل استان هرمزگان به طول ۱۵۰ و عرض میانگین ۱۱ کیلومتر در میان آب‌های خلیج فارس گسترده شده است.