روند تحقیقات بیماری‌های طاعون، تولارمی و تب کیو در کشور/ تاریخچه فعالیت انستیتو پاستور برای مهار بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوان

حکیم مهر: رییس آزمایشگاه مرجع کشوری بیماری‌های طاعون، تولارمی و تب کیو (Q) انستیتو پاستور ایران ضمن توضیح روند تحقیقات این سه بیماری در کشور، تاریخچه فعالیت انستیتو پاستور برای مهار بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوان را تشریح کرد.

به گزارش حکیم مهر به نقل از ایسنا، ‌«دکتر احسان مصطفوی» با اشاره به اینکه طاعون انسانی، بیماری بومی ایران است، گفت: گزارش‌های زیادی از اپیدمی‌های این بیماری در طول قرن‌های گذشته از اقصی نقاط دنیا و ایران وجود دارد. با تاسیس انستیتو پاستور ایران در سال ۱۲۹۹ این موسسه مسئول تشخیص و کنترل بیماری‌های واگیر نظیر طاعون در کشور شد. از سال ۱۳۲۵ موارد جدیدی از اپیدمی‌های طاعون از مناطق غربی و شمال غربی ایران گزارش شد و تیم‌های انستیتو پاستور ایران برای کنترل این طغیان‌ها به این مناطق اعزام می‌شدند.

کنترل طغیان‌های طاعون طی ۷۵ سال گذشته

او ادامه داد: در همان سال ۱۳۲۵ و همزمان با دور جدید فعالیت‌های انستیتو پاستور ایران، این موسسه کارشناسان و متخصصان خود را به مناطق مختلف کشور اعزام کرد و به کمک یک آزمایشگاه سیار صحرایی، تهیه نقشه اپیدمیولوژی بیماری‌های عفونی در کشور را آغاز کرد. ماموریت‌های این تیم‌های تحقیقاتی با اپیدمی طاعون در کردستان شکل جدی‌تری به خود گرفت. در این سال‌ها تیم‌های انستیتو پاستور ایران با قرنطینه کانون‌های گزارش شده بیماری طاعون و انجام اقدامات پیشگیرانه مناسب بر روی انسان‌ها و جوندگان توانستند طغیان‌های طاعون را کنترل کنند.

شکل‌گیری پایگاه تحقیقاتی طاعون ایران در یک روستا

وی افزود: از آنجا که جابجایی تیم‌های تحقیقاتی و آزمایشگاه‌های سیار به این مناطق با مشکلات زیادی مواجه بود، در سال ۱۳۳۱ شعبه‌ای از انستیتو پاستور ایران در روستای اکنلو، در مجاورت کانون‌های طاعون و در محدوده مرزی استان‌های زنجان، کردستان و همدان تاسیس شد.  زمین این مرکز توسط خیری به نام منوچهر قرگوزلو برای انجام مطالعات طاعون به انستیتو پاستور ایران اهدا شد. با شکل‌گیری این مرکز، تیم‌های تخصصی انستیتو پاستور با انجام اقدامات موثر بر روی جمعیت‌های انسانی در مناطق آلوده و مطالعات فراوان بر روی جوندگان و کک‌های سطح بدن آنها که مخزن و ناقل این بیماری در طبیعت هستند، توانستند اپیدمی‌های طاعون را کنترل کنند.

وی با اشاره به اینکه تیم‌های تحقیقاتی انستیتو پاستور ایران با تحقیقات وسیعی که در رابطه با طاعون انجام دادند پایگاه تحقیقاتی اکنلو را به عنوان یکی از مراکز مرجع جهانی طاعون مطرح کردند، اظهار کرد: در آن سال‌ها، تلفیق همکاری‌های صحرایی و آزمایشگاهی راه حل کلیدی انجام اقدامات موثر بهداشتی بود. موفقیت‌های انستیتو پاستور ایران درباره تحقیقات طاعون توجه مقامات سازمان جهانی بهداشت را به خود جلب کرد و باعث شد بسیاری از تحقیقات بین المللی طاعون را به کارشناسان ایرانی واگذار کنند. کارشناسان این انستیتو به عنوان کارشناسان خبره سازمان جهانی بهداشت، مطالعات خود را در مناطق مختلف دنیا انجام دادند. چندین سمینار بین المللی طاعون در این پایگاه تحقیقاتی و با حمایت سازمان جهانی بهداشت برگزار شد.

رییس پایگاه و مرکز تحقیقات بیماری‌های نوپدید و بازپدید انستیتو پاستور ایران، ‌ ادامه داد: در این پایگاه تحقیقاتی دکتر مارسل بالتازار _ رییس وقت انستیتو پاستور ایران، با همراهی دکتر یونس کریمی، دکتر منصور شمسا، دکتر محمود بهمنیار و سایر متخصصان و کارشناسان پرتلاش ایرانی، تحقیقات وسیعی را بر روی بیماری طاعون انسانی انجام دادند و با تعاملات علمی گسترده با کشورهای جهان پایگاه تحقیقاتی اکنلو را به عنوان یکی از مراکز مرجع بین المللی مطرح کردند. در زمان بالندگی علمی این پایگاه، دانشمندان خارجی زیادی جهت انجام تحقیقات مرتبط به ایران آمدند.

روند تحقیقات طاعون طی ۳۰ سال گذشته

وی با بیان اینکه در سال‌های بعد نیز همچنان یکی از مهمترین وظایف محول شده به انستیتو پاستور ایران و پایگاه اکنلو، تحقیقات در زمینه تشخیص و اپیدمیولوژی طاعون بود، بیان کرد: اما متاسفانه تحقیقات طاعون تقریبا از سال ۱۳۷۱ به طور جدی ادامه پیدا نکرد و از سال ۱۳۷۹ به طور کامل قطع شد. اما با گزارش مواردی از نوپدیدی یا بازپدیدی طاعون در کشورهای همسایه ایران و تهدید گزارش موارد بیماری انسانی در ایران، از سال ۱۳۸۹ و در دور جدید فعالیت‌های پایگاه، همزمان با شروع مطالعات علمی و ارتقای زیرساخت‌های تشخیصی این مرکز، مرمت ساختمان‌های قدیمی پایگاه انجام شد و آزمایشگاه‌ها و ساختمان‌های جدیدی به این مرکز اضافه شد.

این عضو هیات علمی انستیتو پاستور ایران، ادامه داد: در واقع از سال ۱۳۸۸ مطالعات بر پایه این پایگاه‌ با حمایت‌های مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت و انستیتو پاستور ایران مجددا از سرگرفته شد و با بازسازی ساختمان‌های قدیمی و توسعه فضاهای جدید، حوزه فعالیت این پایگاه علاوه بر طاعون به بیماری‌های تولارمی و تب کیو هم توسعه پیدا کرد. آزمایشگاه‌های جونده‌شناسی، سرولوژی، مولکولی و کشت، سالن جلسات و میهمان‌سرا، بستر مناسبی را برای تحقیق و آموزش در این منطقه از کشور فراهم کرده است.

گسترش بررسی بیماری‌های نوپدید و بازپدید در انستیتو پاستور

وی با اشاره به اینکه مرکز اکنلو در سال ۱۳۹۱ به عنوان آزمایشگاه مرجع کشوری طاعون، تولارمی و تب کیو شناخته شد، تصریح کرد: با توسعه فعالیت‌های مرکز، حوزه تحقیقات این مرکز نه فقط بیماری‌های طاعون، تولارمی و تب کیو و فقط در شعبه اکنلو همدان بوده است، بلکه با ملحق شدن واحدهایی نظیر بخش‌های باکتری شناسی، ویروس شناسی، انگل شناسی و ... در شعبه مرکزی انستیتو پاستور ایران در تهران، طیف وسیعی از بیماری‌های نوپدید و بازپدید در حوزه مطالعات و تحقیقات این مرکز قرار گرفت.

وی افزود: این پایگاه تحقیقاتی در سال ۱۳۹۳ موفق به کسب مرجعیت برای تشخیص بیماری‌های طاعون، تولارمی و تب کیو از وزارت بهداشت شد. در سال ۱۳۹۵ نیز مجوز مرکز تحقیقات بیماری‌های نوپدید و بازپدید به انستیتو پاستور ایران جهت انجام مطالعات روی بیماری‌های نوپدید و بازپدید به محوریت این پایگاه اعطا شد. در خردادماه ۱۳۹۷ مجوز شبکه تحقیقات بیماری‌های نوپدید و بازپدید هم توسط شورای گسترش دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور صادر شد و دبیرخانه این شبکه در انستیتو پاستور ایران مستقر شد تا به محوریت این شبکه، فعالیت‌های مختلف تحقیقاتی در حوزه بیماری‌های نوپدید و بازپدید، انسجام بیشتری پیدا کند.

آلودگی به طاعون در حیات وحش

مصطفوی تاکید کرد: حاصل مطالعات انجام شده در ۱۲ سال اخیر در این آزمایشگاه مرجع کشوری، گزارش مجدد آلودگی به طاعون در حیات وحش مناطق غربی و شمال غربی کشور، گزارش موارد متعدد بیماری‌های تب کیو و تولارمی در بیماران انسانی در اقصی نقاط کشور، گزارش موارد آلودگی به تولارمی در جوندگان و حیات وحش اقصی نقاط کشور، گزارش آلودگی آب‌های غرب کشور به عامل ایجاد کننده تولارمی و رصد موارد تب کیو در دام‌ها و انسان‌های مناطق مختلف کشور بوده است.

وی افزود: با توجه به اینکه انجام مطالعات بر روی حیات وحش و دام‌های اهلی با چالش‌ها و مشکلات بسیار زیادی همراه است و طیف بیماری‌های نوپدید و بازپدید مشترک بین انسان و دام بسیار بیشتر از بیماری‌های طاعون، تولارمی و تب کیو است، در دور جدید فعالیت‌های پایگاه تحقیقاتی اکنلو، این پایگاه و مرکز تحقیقات بیماری‌های نوپدید و بازپدید جهت گسترش پژوهش و آموزش‌های مرتبط با بیماری‌های عفونی نوپدید و بازپدید و پایش، تشخیص و کنترل این دسته از بیماری‌ها در کشور شکل گرفت.

او در خصوص وظایف و ماموریت‌های این مرکز، ‌ اظهار کرد: ﻣﺎﻣﻮرﻳﺖ این مرکز فراهم سازی اطلاعات درست و دانش به روز برای مسوولان و کارشناسان ایران و سایر کشورهای دنیا در حوزه بیماری‌های عفونی نوپدید و بازپدید، ارائه مشاوره‌های فنی و تخصصی به وزارت بهداشت و پاسخ‌گویی مناسب به نیازهای کارشناسان ذی‌ربط در حوزه مراقبت، پایش و تشخیص بیماری‌های عفونی نوپدید و بازپدید در سطح کشور و بین الملل، مشاوره و آموزش نظام مراقبت بیماری‌های عفونی نوپدید و بازپدید به دست‌اندرکاران مرتبط، توسعه و بکارگیری علوم مرتبط است.

اهداف مرکز تحقیقات بیماری‌های نوپدید و بازپدید طی یک دهه آتی

رییس آزمایشگاه مرجع کشوری بیماری‌های طاعون، تولارمی و تب کیو، ادامه داد: یکی از اهداف مهم پایگاه و مرکز تحقیقات بیماری‌های نوپدید و بازپدید این است که طی دهه آینده به عنوان یکی از مراکز معتبر در حوزه بیماری‌های عفونی نوپدید و بازپدید و بیماری‌های عفونی فراموش شده در سطح منطقه مدیترانه شرقی، در تحقیقات و برنامه‌های کنترلی این دسته از بیماری‌ها در سطوح ملی و بین المللی نقش خود را ایفا کند.

ادامه روند نمونه‌گیری طاعون از حیات‌وحش

وی با اشاره به اینکه یکی از مهمترین فعالیت‌های این مرکز پایش بیماری طاعون در حیات وحش است، تصریح کرد: به این منظور نمونه‌گیری از حیات وحش و به طور خاص جوندگان مناطق مختلف کشور انجام می‌شود. وقتی حیوان وحشی صید می‌شود، علاوه بر بررسی طاعون و سایر بیماری‌هایی که در آزمایشگاه ما امکانات تشخیصی آن وجود دارد، نمونه‌ها برای بررسی سایر بیماری‌های ویروسی، باکتریایی و انگلی به سایر بخش‌های انستیتو پاستور ایران هم ارسال می‌شود.

پایش بیماری در حیات وحش؛ نیازمند توجه و منابع مالی

او در تشریح علت این کار، ادامه داد: پایش موارد بیماری در حیات وحش برای آن است که قبل از آنکه طغیان بیماری در انسان اتفاق افتد، بتوانیم آن را در حیات وحش تشخیص دهیم و از انتقال آن به انسان پیشگیری کنیم. این کار وقت و انرژی زیادی از همکاران ما می‌گیرد و منابع مالی قابل توجهی را هم مطالبه می‌کند که خوشبختانه در سالیان گذشته این حمایت‌ها توسط معاونت بهداشتی وزارت بهداشت انجام شده است و با استمرار این حمایت‌ها می‌توانیم نقش خود را در شناسایی زودهنگام بیماری‌ها و پیشگیری از طغیان‌های انسانی همچنان ایفا کنیم.  

وی با تاکید بر اینکه متولی کنترل جوندگان شهری در تهران، شهرداری تهران و در کشور سازمان شهرداری و دهیاری‌های شهرداری‌ها است، اظهار کرد: اگر شک وجود داشته باشد و نیازی باشد انستیتو پاستور ایران برای تشخیص آلودگی در این حیوانات به این سازمان‌ها کمک می‌کند ولی تولیت رصد و پایش فراوانی این جوندگان و بیماری‌های آنها با شهرداری‌ها است. هر بیماری‌ای که در حیات وحش وجود دارد می‌تواند تهدیدی برای انسان باشد و بیماری را به انسان منتقل کند، معمولاً جوندگان شهری هم می‌توانند بیماری‌هایی را به انسان منتقل کنند و افراد باید در تماس با آنها رعایت کنند.  

فعالیت‌های آزمایشگاه مرجع کشوری طاعون، تولارمی و تب کیو

این اپیدمیولوژیست در خصوص فعالیت فعلی در آزمایشگاه بیماری‌های نوپدید و بازپدید انستیتو پاستور ایران، توضیح داد: اکنون علاوه بر تشخیص بیماری‌های طاعون، تولارمی و تب کیو در حوزه تشخیص سایر بیماری‌های عفونی باکتریایی نوپدید مشترک بین انسان و دام نظیر بارتونلا، سایر ریکتزیاها و بورلیا هم فعالیت می‌کنیم. به این آزمایشگاه هم نمونه‌های انسانی ارجاع می‌شود و هم با توجه به اینکه وظیفه پایش بیماری‌های نوپدید مشترک انسان و دام را به عهده دارد، نمونه‌گیری از حیات وحش و دام‌های اهلی از اقصی نقاط کشور صورت می‌گیرد. نمونه‌های مشکوک انسانی از اقصی نقاط کشور به این آزمایشگاه ارجاع می‌شود و پاسخ‌ها به دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور و مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر منعکس می‌شود.

باکتری طاعون انسانی همچنان در گردش در حیات وحش

"تب کیو"؛ بیماری که باید معضل بهداشتی محسوب شود

وی با تاکید بر اینکه مطالعات اخیر نشان داده است که هنوز گردش باکتری ایجاد کننده طاعون انسانی (یرسیسنیا پستیس)، در حیات وحش بعضی از استان‌های کشور مخصوصا استان‌هایی که در غرب و شمال غربی ایران واقع شده‌اند، وجود دارد، اظهار کرد: در ارتباط با تولارمی و تب کیو هم متعاقب راه‌اندازی این آزمایشگاه و ارتقاء آگاهی کارکنان بهداشتی و درمانی کشور، موارد متعدد بیماری در چند سال اخیر گزارش شده است و با مطالعات انجام شده شناخت نسبتا بهتری در مورد این دو بیماری حاصل شده است. بیماری تب کیو (Q) در فرم مزمن می‌تواند باعث اندوکاردیت و درگیری دریچه قلب شود که این شکل از بیماری، شدید و کشنده‌تر است. مطالعات اخیر ما نشان داده است که اندوکاردیت ناشی از تب کیو شیوع نسبتا قابل توجهی دارد و باید یک معضل بهداشتی محسوب شود.

مصطفوی خاطرنشان کرد: البته مطالعات ما در مورد سایر عوامل عفونی نوپدید باکتریایی نظیر بارتونلاها، ریکتزیاها و بورلیاها محدودتر بوده است و در تلاش هستیم که موارد احتمالی بیماری را بیشتر شناسایی کنیم و سیمای اپیدمیولوژی این بیماری‌ها را هم در کشور روشن‌تر کنیم.

او با اشاره به اینکه فعالیت‌هایی که در حوزه تشخیص مولکولی و سرولوژی بیماری‌های طاعون، تولارمی و تب کیو در پایگاه تحقیقاتی بیماری‌های نوپدید و بازپدید در اکنلو انجام می‌شود، در آزمایشگاه نوپدید و بازپدید بخش اپیدمیولوژی در انستیتو پاستور ایران در تهران هم انجام می‌شود، تصریح کرد: این مجموعه در حال حاضر چهار نفر عضو هیئت علمی و ۱۱ نفر کارشناس همکار دارد که در قسمت‌های مختلف فعالیت می‌کنند.

برگزاری دوره‌های آموزشی در مرکز بیماری‌های نوپدید و بازپدید

بنابر اعلام روابط عمومی انستیتو پاستور ایران، وی به دوره جدید فعالیت‌های پایگاه تحقیقاتی بیماری‌های نوپدید و بازپدید که از سال ۱۳۸۹ آغاز شده، اشاره کرد و افزود: دوره‌ها و نشست‌های متعددی در این مرکز برگزار شده است. به طور مثال دوره‌های بین المللی شامل کارگاه تولارمی در سال ۱۳۹۴ با حضور شرکت کنندگانی از ۹ کشور، دوره‌های بیماری‌های منتقله از جوندگان در سال‌های ۱۳۹۵ و ۱۳۹۷ با حضور شرکت کنندگانی از ۱۴ کشور، کارگاه بین المللی تابستانه اپیدمیولوژی میدانی با حضور شرکت کنندگانی از ۱۳ کشور در سال ۱۳۹۶ و سه دوره برای مدیریت طغیان بیماری‌های واگیر با همکاری مدرسینی از انستیتو روبرت کخ آلمان و متخصصانی از سازمان بهداشت جهانی در سال ۱۴۰۰ در این مرکز در کنار دوره‌های آموزشی فراوانی برگزار شده است که صرفا مخاطب ایرانی داشته است.

این عضو هیات علمی انستیتو پاستور ایران، تاکید کرد: در دوره‌های آموزشی که در پایگاه تحقیقاتی بیماری‌های نوپدید و بازپدید برگزار می‌شود در چند سال اخیر بیش از ۷۰۰ نفر از ۵۰ دانشگاه علوم پزشکی شرکت کرده‌اند و بیش از ۳۵۰ دانشجوی دانشگاه‌های مختلف قسمتی از دوره‌های آموزشی خود را در این مرکز گذرانده‌اند و پایان نامه‌های متعدد دانشجویی در این مرکز انجام شده است.

وی با اشاره به اینکه در چند سال گذشته چندین کتاب در راستای آگاهی بیشتر از حوزه‌های فعالیت این مرکز چاپ شده است، بیان کرد: این کتب در شبکه‌های بهداشتی درمانی کشور توزیع شده است که کتاب‌های طاعون، تولارمی، تب کیو، راهنمای مدیریت خطر زیستی و امنیت زیستی آزمایشگاه، راهنمای بررسی و پاسخ به طغیان بیماری‌های واگیر، راهنمای استاندارد شناسایی بررسی و مدیریت کنترل طغیان بیماری‌های مشمول قوانین بهداشت بین المللی از آن جمله‌اند. در عین حال مقالات متعددی از فعالیت‌هایی که در این مدت انجام شده است در مجلات معتبر بین المللی چاپ شده است.

حضور متخصصین مرکز بیماری‌های نوپدید در مجامع بین‌المللی

او در خاتمه تاکید کرد: این مرکز سال‌ها است که عضو شبکه بین‌المللی هشدار و پاسخ به طغیان بیماری‌های واگیر سازمان بهداشت جهانی است و در این قالب همکاران این مرکز در دوره‌های آموزشی مختلف مدیریت طغیان بیماری‌ها در خارج از کشور شرکت کرده‌اند و هم در کنترل چندین اپیدمی در کشورهای آسیایی و آفریقایی همکاری و مشارکت داشته‌اند. چند نفر از همکاران این مرکز هم به عنوان مشاور سازمان جهانی بهداشت در تدوین راهنماهای بین المللی مرتبط با کنترل بیماری‌های واگیر مشارکت داشته‌اند.