امکان شناسایی آربوویروس‌ها در انستیتو پاستور/ آربوویروس‌های شایع ایران: تب خونریزی‌دهنده کریمه کنگو و تب نیل غربی

حکیم مهر: رئیس بخش آربوویروس‌ها و تب‌های هموراژیک ویروسی انستیتوپاستور ایران توضیحاتی درخصوص نحوه فعالیت این مرکز ارائه کرد.

به گزارش حکیم مهر به نقل از ایسنا، «دکتر محمد حسن پوریای ولی» درخصوص شناسایی و تحقیقات در زمینه آربوویروس‌ها و تب‌های خونریزی دهنده ویروسی، گفت: در سال ۱۳۷۹ به دنبال بروز یک اپیدمی عفونی در استان چهارمحال و بختیاری که بعدا مشخص شد ناشی از تب خونریزی دهنده کریمه کنگو بوده است، سیستم بهداشتی کشور برای اینکه بتواند موارد مشابه بیماری را درست و به هنگام تشخیص دهد بر آن شد که یک آزمایشگاه آربوویروس‌ها و تب‌های هموراژیک ویروسی را در کشور راه اندازی کند که در ابتدا تشخیص این بیماری با همکاری انستیتو پاستور سنگال و مرکز تحقیقاتی در آفریقای جنوبی انجام شد و بعد از آن با همت رییس وقت آزمایشگاه _ آقای دکتر صادق چینی کار، آزمایشگاه آربو ویروس‌ها و تب‌های خونریزی دهنده ویروسی در انستیتو پاستور ایران راه‌اندازی شد.

وی افزود: هدف این آزمایشگاه این بود که بیماری‌های آربو ویروسی را در سطح کشور شناسایی کند و تحقیقات در این زمینه را انجام دهد. از سال ۱۳۸۸ با توجه به استقرار مدیریت کیفیت آزمایشگاه این آزمایشگاه توانست تاییدیه مرجع کشوری را از آزمایشگاه مرجع سلامت وزارت بهداشت بگیرد و به عنوان آزمایشگاه مرجع کشوری آربوویروس‌ها و تب‌های خونریزی دهنده ویروسی شروع به فعالیت کرد. 

کنه‌ها و پشه‌ها ناقلین اصلی آربوویروس‌های ایران 

پوریای ولی با اشاره به اینکه آربوویروس‌ها گروهی از ویروس‌ها هستند که از طریق بندپایان منتقل می‌شوند، تصریح کرد: آربوویروس‌های شایع ایران، ویروس تب خونریزی دهنده کریمه کنگو و ویروس تب نیل غربی است. میزبان اصلی تب خونریزی دهنده کریمه کنگو دام‌های اهلی نظیر گاو، گوسفند و بز هستند و این بیماری معمولا از طریق گزش کنه آلوده به سایر دام‌ها و انسان منتقل می‌شود. بیماری تب خونریزی دهنده کریمه کنگو علاوه بر گزش کنه می‌تواند از طریق تماس با خون و ترشحات انسان یا دام آلوده یا تماس فرد با گوشت یا لاشه حیوانات ذبح شده هم منتقل شود.

وی افزود: از دیگر آربوویروس‌های بومی ایران می‌توان به ویروس تب نیل غربی اشاره کرد که از طریق پشه کولکس منتقل می‌شود. سایر آربوویروس‌ها مثل تب دانگ، چیکنگونیا و... بومی ایران نیستند و از طریق پشه‌های آئدس منتقل می‌شوند که با توجه به گزارش شناسایی پشه ناقل آن در سال‌های اخیر در کشور، تهدید انتقال این بیماری‌ها در آینده نزدیک هم وجود دارد.

گزارش تب کریمه کنگو از تمام استان‌های کشور

او با بیان اینکه علائم بیماری تب خونریزی دهنده کریمه کنگو می‌تواند از حدود یک تا دو روز پس از ورود ویروس به بدن با علائمی نظیر تب، درد عضلانی و بی‌حالی بروز کند، اظهار کرد: بعد از آن می‌تواند علائم خونریزی دهنده در فرد نمایان ‌شود که اگر اقدامات درمانی و کنترلی بیماری در زمان مناسب انجام شود، فرد می‌تواند زنده بماند؛ در غیر این صورت درصدی از افراد در اثر شدت عوارض بیماری فوت می‌کنند. در ایران سالانه به طور متوسط ۱۰۰ مورد مثبت بیماری تب خونریز دهنده کریمه کنگو شناسایی می‌شود و میزان مرگ و میر ناشی از بیماری در حال حاضر در حدود ۱۰ درصد است.

۲ استان رکورددار گزارش بروز بیماری

وی افزود: در سال‌های قبل اکثر موارد مثبت ما مربوط به استان‌های جنوبی و جنوب شرقی کشور مثل سیستان و بلوچستان، کرمان و یزد بود که یکی از دلایل احتمالی آن واردات دام آلوده از کشورهای همسایه شرقی بوده است؛ اما در سال‌های اخیر موارد بیماری تقریبا از تمام استان‌های کشور گزارش شده است ولی موارد بیماری از استان‌هایی مثل کرمان و مازندران در سال‌های اخیر بیشتر از سایر استان‌ها بوده است. 

درباره «تب نیل غربی» چه می‌دانیم؟

وی با بیان اینکه تب نیل غربی دیگر آربوویروس مهم بومی ایران است، تاکید کرد: بیشترین آلودگی بیماری هم از استان‌های جنوب غربی و مخصوصا استان خوزستان گزارش شده است. مانند تب خونریزی دهنده کریمه کنگو موارد بیماری تب نیل غربی را در تمام استان‌های کشور شناسایی کرده‌ایم، البته این بیماری در اکثر موارد با علائم خفیفی در انسان بروز می‌کند و اکثر موارد شناسایی شده، به صورت سرولوژی شناسایی شده‌اند. 

وجود امکانات تشخیص اغلب آربوویروس‌ها

وی با تاکید بر اینکه تجهیز آزمایشگاه مرجع به امکانات روز تشخیصی اکثر آربوویروس‌های دنیا، سیاستی بوده است که از ابتدا در انستیتو پاستور ایران حاکم بوده است، بیان کرد: در همین چارچوب، آربوویروس‌های غیربومی که ممکن است سیستم بهداشتی کشور را تهدید کنند، از جمله تب زرد، ابولا و ماربرگ هم در این آزمایشگاه امکان تشخیص دارند. 

راه‌اندازی شبکه مولکولی تب کریمه‌کنگو

رئیس بخش آربوویروس‌ها و تب‌های هموراژیک ویروسی انستیتوپاستور ایران، ادامه داد: از سال گذشته شبکه مولکولی تب خونریزی دهنده کریمه‌کنگو در کشور شکل گرفت که قرار است به بقیه آربوویروس‌ها هم توسعه پیدا کند. در این شبکه، ۱۰ دانشگاه علوم پزشکی کشور (دانشگاه‌های علوم پزشکی اردبیل، بیرجند، جندی شاپور اهواز، زاهدان، کردستان، کرمان، گیلان، مازندران، مشهد، هرمزگان) به عنوان همکار آزمایشگاه مرجع آربوویروس‌ها در تشخیص این بیماری‌ همکاری می‌کنند. در حال حاضر نمونه‌ها همزمان از مراکز بهداشتی هم برای آزمایشگاه همکار و هم برای انستیتو پاستور ایران ارسال می‌شود. امیدواریم با ارزیابی جامع و مستمر در ۱۰ دانشگاه منتخب و اخذ تاییدیه‌های لازم، تست تشخیصی مولکولی بیماری تب خونریزی دهنده کریمه کنگو در این مراکز به صورت مستقل انجام شود؛ بطوری که نیاز نباشد نمونه‌های سراسر کشور به تهران ارسال شود.

لزوم گسترش شبکه آزمایشگاهی آربوویروس‌ها برای مقابله با طغیان‌ بیماری‌ها

وی افزود: به دنبال شناسایی پشه آئدس در استان هرمزگان، آزمایشگاه مرجع دایره عملکرد خود را کمی وسیع‌تر کرد. با شروع پاندمی کرونا نشان داده شد که یک آزمایشگاه به تنهایی نمی‌تواند در طغیان‌ها موثر باشد. در مورد تب خونریزی دهنده کریمه‌کنگو هم نشان داده شد که اگر بتوانیم شبکه تشخیص را در کشور گسترش دهیم به خوبی می‌توانیم اپیدمی‌های گسترده را سریع تشخیص داده و کنترل کنیم. با توجه به شناسایی پشه آئدس اجیپتی در استان هرمزگان و با سابقه قبلی شناسایی سایر آئدس‌ها در استان سیستان و بلوچستان، این احتمال وجود دارد که ما یک طغیان بیماری‌های منتقله از پشه‌های آئدس، نظیر تب دانگ، چیکونگونیا و ...، را در استان‌های جنوبی کشور داشته باشیم و این اپیدمی به سرعت می‌تواند در کل کشور گسترده شود؛ برای همین مقرر شد شبکه تشخیصی مولکولی تب خونریزی دهنده کریمه‌کنگو را به شبکه تشخیص مولکولی آربوویروس‌ها گسترش دهیم.

او تاکید کرد: بر این اساس یک سری مراکزی که احتمال طغیان بیماری‌های این حوزه در آنها بالاتر است را انتخاب کردیم و با تبادلات اطلاعات و کیت‌های تشخیصی توانستیم آن آزمایشگاه‌ها را مجهز و در عین حال ارزیابی کنیم که به عنوان همکار آزمایشگاه مرجع بتوانند در تشخیص این اپیدمی‌های محتمل به ما کمک کنند؛ از جمله دانشگاه‌هایی که اخیرا توانسته‌اند با توجه به ارزیابی‌های انجام شده تاییدیه بگیرند، دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان است که توانسته تاییدیه‌های لازم را برای تشخیص تب دانگ و چیکونگونیا بگیرد. در کنار آن، دانشگاه علوم پزشکی زاهدان هم در مرحله ارزیابی است. 

تهدید پشه‌های آئدس

پوریای ولی ادامه داد: در مورد تب دانگ و چیکونگونیا خوشبختانه تاکنون مورد بومی در کشور نداشتیم و مواردی که به صورت مولکولی و سرولوژی تایید شد، همه به صورت وارده بوده است؛ یعنی بیمار در کشورهای همسایه آلوده شده و بعد از بروز علائم یا قبل از بروز علائم وارد کشور شده است. اما این احتمال وجود دارد که با توجه به اینکه پشه انتقال دهنده این ویروس در استان هرمزگان در حال گردش است ما با طغیان این بیماری‌ها در آینده روبرو شویم.  

شناسایی اولین موارد کووید۱۹ در آزمایشگاه آربوویروس

وی با اشاره به اقدامات انستیتو پاستور ایران در حوزه مدیربیت کرونا، بیان کرد: به دنبال طرح موضوع احتمال ورود کرونا در سال ۱۳۹۸ به کشور، انستیتو پاستور ایران در قالب آزمایشگاه پاسخ سریع بیماری‌های عفونی تیمی را تشکیل داد و این تیم از آزمایشگاه‌هایی که در انستیتو پاستور ایران فعال بودند، آزمایشگاه آربوویروس را انتخاب کرد که بتواند آزمایشات اولیه این بیماری را در کشور انجام دهد و موارد بیماری اولیه هم در این آزمایشگاه شناسایی شد. به خاطر همین آزمایشگاه آربوویروس‌ها و تب‌های خونریزی دهنده علاوه بر کار معمول خود که شناسایی آربوویروس‌ها بود، با کمک تیم پاسخ سریع، آزمایشات تشخیصی کووید۱۹ را راه‌اندازی کرد و اولین بیمار از استان قم برای تشخیص قطعی به همین آزمایشگاه ارجاع و تشخیص داده شد. بعد از حدود شش ماه آزمایشگاه مرجع کشوری کووید۱۹ در انستیتو پاستور ایران شکل گرفت و آزمایشگاه مرجع کشوری آربوویروس‌ها و تب‌های خونریز دهنده ویروسی انستیتو پاستور ایران هم از آن زمان روی حوزه فعالیت خودش متمرکز شد. 

نیاز به ارتقای سطح ایمنی زیستی آزمایشگاه برای تحقیقات پیشرفته‌تر

وی افزود: در این بخش ۴ نفر عضو هیئت علمی و ۶ نفر کارشناس فعالیت می‌کنند که به عنوان یک آزمایشگاه مرجع کشوری از نظر نیروی انسانی و فضای فیزیکی در مضیقه هستیم. در حال حاضر برای تشخیص عوامل آربوویروسی ما سطح ایمنی زیستی ۲ ارتقا یافته را داریم اما برای توسعه مطالعات روی اکثر آربوویروس‌ها آزمایشگاه با ایمنی زیستی در سطح ۳ و ۴ نیاز است. به خصوص برای مطالعات پایه و پاتوژن ویروس و مطالعات تحقیقاتی توسعه یافته‌تر، نیاز به آزمایشگاه‌های با سطح ایمنی بالاتر داریم. امیدواریم با راه‌اندازی آزمایشگاه ایمنی زیستی سطح ۳ در انستیتو پاستور کرج، ما بتوانیم تحقیقات را در این زمینه گسترش دهیم.

او ادامه داد: از سال ۲۰۱۴ سازمان بهداشت جهانی آزمایشگاه‌های مرجع کشورها را ارزیابی می‌کند و با توجه به نتایجی که ارسال می‌شود برای آن مراکز اعتبار می‌دهد؛ آزمایشگاه ما از سال ۲۰۱۴ در این ارزیابی‌ها شرکت کرده است و خوشبختانه در تمام این سال‌ها، نمره خوبی از ارزیابی‌ها گرفته‌ایم.

وی افزود: از ابتدای تاسیس آزمایشگاه مرجع با سازمان بهداشت جهانی ارتباط خوبی داشته‌ایم و سعی بر این بوده است که در حد توان به کشورهای همسایه نیز مشاوره دهیم. همچنین در شبکه بین‌المللی پاستور به عنوان مرکزی که در حوزه آربوویروس‌ها فعالیت می‌کند شناخته می‌شویم و در این راستا با انستیتو پاستور پاریس و سنگال ارتباطات خیلی خوبی برقرار کرده‌ایم.  

همکاری با کشورهای همسایه برای کنترل بیماری

او در خاتمه تاکید کرد: در سال‌های گذشته کشور افغانستان در زمینه تشخیص تب خونریزی دهنده کریمه‌کنگو با محدودیت‌هایی مواجه بود و کارشناسان ما به افغانستان رفتند و آن‌ها را آموزش دادند. تشخیص تب خونریزی دهنده کریمه‌کنگو در کشور عراق هم با توجه به وضعیت آن کشور در ابتدا مشکل بود، با این وجود به دنبال اپیدمی سال گذشته تب خونریزی دهنده کریمه کنگو در کشور عراق، برای راه اندازی آزمایشگاه تشخیصی این حوزه به آن‌ها کمک کردیم و برای تشخیص سریع و کنترل اپیدمی‌ کیت‌های تولیدی درآزمایشگاه مرجع کشوری آربوویروس‌ها و تب‌های خونریزی دهنده ویروسی انستیتو پاستور ایران را برای آن‌ها ارسال کرده‌ایم.

بنابراعلام روابط عمومی و امور بین‌الملل انستیتو پاستور ایران؛ بخش تحقیقات و مرجع کشوری آربوویروس‌ها و تب‌های هموراژیک ویروسی در آبان ماه ۱۳۷۹ مبتنی بر ضرورت بهداشتی و با توجه به اپیدمی بیماری خونریزی دهنده ویروسی تب کریمه کنگو در انستیتو پاستور ایران تاسیس شد. این بخش به عنوان بخش مرجع کشوری در زمینه تحقیق و تشخیص بیماری های آربوویروسی و تب‌های هموراژیک ویروسی خصوصاً بیماری تب خونریزی دهنده کریمه کنگو (CCHF) بوده و خدمات خود را علاوه بر ایران به سایر کشورهای منطقه هم ارائه می‌دهد. تمامی نمونه‌های محتمل به بیماری‌های آربوویروسی و تب‌های هموراژیک ویروسی از سراسر کشور به این بخش ارسال می‌شوند.

با توجه به عملکرد موفق و تشخیص سریع آزمایشگاهی بیماری توسط این بخش که نقش موثری در ارتقای سیستم مراقبت کشوری بیماری‌های آربوویروسی و تب‌های هموراژیک ویروسی در ۲۳ سال گذشته داشته است، میزان مرگ و میر ناشی از بیماری تب کریمه کنگو که در سال‌های ابتدایی همه گیری بیماری در کشور در حدود ۴۰ درصد بود در حال حاضر به ۱۰ درصد تقلیل یافته است که از این لحاظ کشور ایران جزء کشورهای موفق منطقه و جهان است.