کشتار ۱۷ گونه ارزشمند حیات‌وحش کشور توسط سگ‌های ولگرد - دکتر حسام اشعریون

کشتار ۱۷ گونه ارزشمند حیات‌وحش کشور توسط سگ‌های ولگرد

دکتر حسام اشعریون

دامپزشک، متخصص بیماری داخلی دام‌های بزرگ

در مطالعه انجام شده توسط دانیال نیری کارشناس دانشگاه ایالتی هومبولت کالیفرنیا ثبت حمله سگ‌های ولگرد به حداقل ۱۷گونه پستاندار در ایران گزارش شده که منجر به کشتار ۱۴۱ حیوان از این ۱۷ گونه شده است.

گسترش روزافزون جمعیت سگ‌­های ولگرد که به اشتباه بلاصاحب خوانده می­‌شود ( سگ ولگرد به سگی گفته می‌شود که فارغ از صاحب‌دار بودن یا نبودن، کنترلی روی رفتار آن نباشد. در نتیجه سگ‌های نگهبان، سگ­‌های گله و سگ‌های رهای اطراف شهرها، روستاها و مناطق طبیعی همگی در دسته سگ‌های ولگرد جای می‌گیرند )، در کشور و عدم نظارت و نبود برنامه مدیریت بر آن، موجب بروز معضلات عدیده­‌ای در کشور شده است که شرایطی بحرانی را با خود به همراه داشته و دارد.

حیوان گزیدگی رو‌به‌رشد، حفظ و تداوم چرخه اکثر عوامل عفونی مهلک مشترک بین انسان و دام و تهدید حیات وحش کشور، سه ضلع مثلث بحران سگ‌­های ولگرد را تشکیل می­‌دهند. شمار حیوان گزیدگی­‌ها در فاصله­ سال­‌های 1397 تا 1401، یک روند صعودی را به خود اختصاص داده به طوری که اطلاعات تخمینی موجود، این شمار را در سال 1397، 200 هزار مورد و در سال 1401، بیش از 350 هزار مورد بیان می­‌کند. آمار موجود بیان می­‌کند که بیش از 80 درصد حیوان گزیدگی‌­ها در کشور ناشی از حمله سگ‌­های گله به افراد است.

وارد آمدن صدمات بدنی، کشته شدن، ایجاد رعب و وحشت و گسترش هاری (انتقال از طریق گزیدگی) از عوارض حتمی افزایش شمار حیوان گزیدگی­‌هاست. ثبت موارد متعدد مرگ افراد در اثر حمله سگ‌­های ولگرد در رسانه‌­ها و جراید موجود است.

هاری و کزاز دو بیماری مهلکی هستند که در این بین اهمیت بسیار زیادی دارند. هر مورد حیوان گزیدگی، توسط حیوان مبتلا به هاری انجام شده است، مگر آن که خلافش ثابت شود. این عبارت گزاره‌ه­ای قطعی و کاملاً علمی در همه‌گیرشناسی بیماری هاری است که مسیر مدیریت این بیماری را ترسیم و اهمیت واکسیناسیون را تشریح می­‌کند.

کزاز نیز یک عفونت جدی و بالقوه تهدید‌کننده حیات است. افرادی که گزیده می­‌شوند باید واکسن هاری و کزاز را طبق دستورالعمل موجود دریافت کنند. مدیریت موارد حیوان گزیدگی مستلزم پرداخت هزینه­‌های کلان است. یک دوره درمان بیماری هاری حدود 50 تا 250 دلار (به طور متوسط 150 دلار) برای کشور هزینه دارد یا به بیانی دیگر، دولت در سال 1401، برای مدیریت هاری در موارد حیوان گزیدگی (350 هزار مورد)، روزانه بیش از 6 میلیارد تومان هزینه کرده است.

در جدول ذیل به مهم‌ترین بیماری­‌های قابل انتقال بین سگ و انسان اشاره شده است:

شیوع برخی از بیماری­‌های فوق در کشور فزونی یافته و به صورت اپیدمی درآمده است. گفته می­‌شود سالانه بیش از 3.6 هزار تن گوشت و آلایش تولیدی در کشور در اثر آلودگی‌­های انگلی ضبط و امحا می­‌شوند که ارزشی بیش از 2 هزار میلیارد تومان دارند. این مطلب در کنار نیاز مبرم بازار مصرف کشور به گوشت و روند واردات آن، بسیار قابل تامل است.

سالک (لیشمانیوز) در 19 استان کشور آندمیک است و ایران جزو یکی از 7 کشور سالک خیز جهان محسوب می­‌شود. به این صورت که 90 درصد از موارد سالک در جهان در این 7 کشور اتفاق می­‌افتد. به طور متوسط سالانه 15 تا 25 هزار مورد سالک در کشور اتفاق می­‌افتد که اصفهان، کرمان و خراسان­ها، سالک‌خیزترین استان های کشور هستند.

در فاصله سال‌های 1400 و 1401، موارد بروز سالک در استان فارس دو برابر شده است. نقش سگ در شیوع و بروز بیماری سالک، اساسی و محوری است. سگ­‌های مبتلا به سالک معمولاً قابل درمان نیستند و مورد مهرین‌کشی(مرگ راحت) قرار می­‌گیرند مگر این که هزینه و وقت زیادی صرف درمان شود. در سال 1376، هزینه درمان موارد روستایی و شهری سالک در استان اصفهان، 25 و 50 هزارتومان تخمین زده شده است. در فاصله سال های 1388 تا 1390، بهای تمام شده درمان موارد سالک جلدی در استان قم، به ازای هر مورد، 276 هزارتومان محاسبه شده است.

هیداتیدوز یکی از مهم‌ترین بیماری­‌های انگلی است که انتشار جهانی دارد. این بیماری زئونوز در ایران آندمیک بوده و خسارات جانی و اقتصادی زیادی را ایجاد می‌کند. در مطالعه‌ه­ای که در یک دوره 5 ساله از سال 1381 تا 1385 توسط توکلی و همکاران، انجام شد، تعیین میزان شیوع بیماری هیداتیدوز در جمعیت های دامی و انسانی ایران و ارائه راه کارهایی جهت پیشگیری و کنترل بیماری بوده است.

در این مطالعه توصیفی میزان آلودگی به کیست هیداتید در دام‌های کشتارشده در 28 استان ایران (بر حسب اندام‌­های آلوده ضبط شده) و نیز میزان شیوع هیداتیدوز انسانی در این استان­‌ها در طی یک دوره پنج ساله استخراج و از نظر اپیدمیولوژیکی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

میزان آلودگی به کیست هیداتید در دام­‌های کشتار شده بطور متوسط 6.73 درصد تعیین شد. استان­‌های شرقی کشور به طور قابل ملاحظه‌ای آلودگی بیشتر در جمعیت‌های انسانی و حیوانی داشته‌اند. همبستگی مثبت و معنی‌داری بین آلودگی دامی و ابتلا انسانی در استان‌های مختلف کشور دیده شده است. به‌علاوه میزان خسارات اقتصادی در این دوره پنج ساله تنها به دلیل حذف اندام‌های آلوده 76 میلیارد ریال برآورد شد.

همچنین میزان شیوع هیداتیدوز انسانی در طی سال‌های 81 تا 86 در ایران به‌طور متوسط 0.61 (به نسبت هر 100000 نفر جمعیت) تعیین شد و استان‌های خراسان با 615 مورد از 2083 مورد (29.52 درصد) و هرمزگان (بدون آلودگی) به ترتیب, بیشترین و کمترین موارد را به خود اختصاص دادند. علاوه بر این موارد هزینه های درمان موارد هیداتیدوز انسانی را نیز باید اضافه کرد.

به منظور مدیریت و کنترل بیماری سالک باید از بین بردن سگ‌­های ولگرد، تهیه شناسنامه بهداشتی برای تمام سگ­‌ها و از بین بردن شرایط رشد و نمو پشه ناقل بیماری باید در دستور کار قرار گیرد.

موضوع مهم دیگر پیرامون سگ‌های ولگرد، اثرات مخربی است که می‌توانند بر رده‌های مختلف جانوری داشته باشند. سگ‌های ولگرد می‌توانند از روش‌های مختلفی به حیات‌وحش آسیب برسانند که رایج‌ترین آن شکار کردن گونه‌های حیات‌وحش است. سگ‌های ولگرد تاکنون در انقراض 11گونه از حیات‌وحش نقش مستقیم داشته‌اند. در مطالعه انجام شده توسط دانیال نیری کارشناس دانشگاه ایالتی هومبولت کالیفرنیا ثبت حمله سگ‌های ولگرد به حداقل 17گونه پستاندار در ایران گزارش شده است.

بیشتر حملات ثبت شده در اطراف یا داخل مناطق حفاظت‌شده رخ داده بودند و برخی گونه‌های مورد حمله واقع شده جزو گونه‌های نیازمند حفاظت، ازجمله یوزپلنگ آسیایی بوده است. همچنین ایجاد رقابت بین سگ‌ها و سایر گوشتخواران نیز به ایجاد نزاع بین سگ‌ها و سایر گوشتخواران می‌­انجامد. رقابت مستقیم به صورت حمله سگ به سایر گوشتخواران و غیرمستقیم به صورت شکار منابع غذایی سایر گوشتخواران منظور می‌شود.

همانطور که ذکر شد سگ‌ها رابطه تاریخی نزدیکی با انسان دارند؛ بنابراین برای مدیریت جمعیت آنها در نقاط مختلف جهان معمولاً مقاومت‌هایی از جانب مردم صورت می‌گیرد؛ به‌ویژه زمانی که راهکار ارائه شده، کشتن سگ‌های ولگرد باشد. راهکار واحدی برای کنترل و مدیریت سگ‌های ولگرد در دنیا وجود ندارد، اما روش‌های مختلفی به‌طور کلی مطرح است. روش عقیم‌سازی‌ و رها کردن به‌نظر می‌رسد رویکرد فعلی شهرداری‌­ها باشد، اما نکته قابل توجه در مورد این روش آن است که طبق مطالعات انجام شده تا زمانی که 70درصد جمعیت عقیم نشوند، عقیم‌سازی‌ نمی‌تواند تأثیر شگرفی در کنترل جمعیت سگ‌های ولگرد داشته باشد.

معضل بزرگ‌تر، سگ‌های گله هستند که آنها هم جزو سگ‌های ولگرد طبقه‌بندی می‌شوند با این تفاوت که دارای صاحب هستند.

معضل دورگه‌­ها

سگ­‌ها توانایی جفتگیری و زادآوری بـا برخـی گونه­‌هـای خانـواده سگ‌سانان و بـه دنیـا آوردن فرزنـدان زایـا را از زمـان اهلـی شـدن تـا بـه امـروز حفـظ کرده‌اند. مطالعـات ژنتیکـی اخیـر نشـان داده کـه دو گونـه سـگ و گرگ سـاختار ژنتیکـی نزدیکـی بـه هم داشـته که سـبب شـده ایـن دو گونـه در طبیعـت و اسـارت بـا یکدیگـر جفتگیری کننـد. به دلیـل تشـابه ژنتیکی، جفتگیری بیـن ایـن دو گونـه و ورود ژن­‌های اهلی، بـه درون جمعیت‌­های گرگ می­‌توانـد بـه عنوان یک تهدید جدی بر یکپارچگـی ژنی گرگ‌­ها تلقـی شـود.

افـراد دورگـه حاصل از آمیزش سگ و گرگ (گرگاس) ویژگی­های رفتاری و بوم شناختی متفاوتـی نسبت بـه گرگ­‌های وحشی از خود بروز می‌­دهند. لذا این افراد می‌توانند مشکلات بوم شناختی زیادی را در حفاظت از جمعیت‌­های وحشی گرگ بـه وجـود آورنـد. در ایران نیـز بـه دلیل بالا بودن جمعیت سگ­‌های اهلی یا ولگرد و حضور در زیستگاه­‌های حیات وحش، اختلاط گونه‌­های خانواده ‌سگ‌سانان و بـروز افـراد دورگه محتمل است.

فهرستی از گونه­‌های پستاندار که در فاصله سال‌های 2002 تا 2020، توسط سگ­‌های ولگرد در ایران مورد حمله قرار گرفته، زخمی یا کشته شده‌اند.

گزارش­‌ها، تصاویر و مشاهدات زیـادی توسط محیط‌بانان، کارشناسان، عکاسان و دوربین­‌های تل‌ه­ای وجود دارد که نشانگر حضور سگ‌­های ولگرد در عرصه‌­های طبیعـی بـه صورت انفـرادی یـا بـه همراه گرگ و شغال و جانوران دورگه (سـگ ـ گرگ، سگ ـ شـغال) به صورت مستقل یـا بـه همراه گروهی دیگـر از سگ‌سانان است. جانوران دورگه که معمولاً از آمیزش سگ بـا گرگ یـا شغال پدید می‌­آیند؛ می‌­توانند دو نـوع مشکل ایجاد کنند: الف) تهدید یکپارچگی ژنی سگ‌سانان وحشی ب) احتمال حمله به انسان و دام.

هیبریداسیون ممکن است منجر به از دست دادن فرصت‌های زادآوری و کاهش تعداد پرورش دهندگان مؤثـر شود. هنگامی که افراد والد یک جمعیت خلوص ژنتیکی خود را از دست بدهند، در امر زادآوری و به دنیا آوردن گونه‌­های خالص اختلال ایجاد خواهد شد.

نتیجه‌گیری

با توجه به اثرات ذکر شده در مورد افزایش جمعیت سگ‌های ولگرد، اعم از حمله به انسان، شیوع بیماری های عفونی مهلک، هزینه‌های بالای درمان و مدیریت بیماری‌ها، آسیب این بیماری‌ها به آلایشات و لاشه‌های دام های کشتار شده و مضرات اقتصادی به صنعت دامپروری و تهدید حیات وحش، خسارات و اثرات منفی گسترده انسانى، اقتصادى و زیست محیطى مشاهده می­‌شود و مواجهه با این بحران باید با یک عزم همگانی و فرادستگاهی و فراسازمانی در مدت زمانی مشخص انجام شود. به همین منظور، برخورد با سگ‌های ولگرد را باید در عالی‌ترین سطح ممکن در کشور پیگیری کرد و مسئولین ارشد باید پیگیر حل این بحران باشند.

منبع: تسنیم