حکیم مهر - مورچه‌ها را می توان کشاورزانی مفید دانست که بدون دریافت هزینه‌ای از انسان‌ها به زیر و رو کردن حجم عظیمی از خاک سراسر زمین می‌پردازند و در عین حال نقش خیره‌کننده خود را بر رشد و نمو گونه‌های مختلف گیاهی حفظ می‌کنند. در دنیای این حشرات، سیستم پیشرفته ارتباطاتی وجود دارد که باعث افزایش سطح همکاری گروهی می‌شود. این همکاری به آنها این امکان را می‌دهد در رویارویی با گونه‌های مختلف حیوانی هیچ مشکلی نداشته باشند و حتی به آنها نیز حمله‌ور شوند. گرچه مورچه‌ها مهاجمانی شناخته شده به شمار می‌آیند، اما تاثیرگذاری که بر سطوح مختلف کیفی خاک دارند بیش از هر نکته‌ای برای دانشمندان جالب توجه بوده است. به همین دلیل گروهی از محققان به سرپرستی دکتر دریک ساندرز از دانشگاه گوتنگن آلمان به بررسی این تاثیرگذاری پرداخته‌اند. این محقق نتایج بررسی اخیر خود را در گفت‌وگویی تشریح کرده است:
با توجه به این‌که مورچه‌ها برای لانه‌سازی حجم انبوهی از خاک را جابه‌جا می‌کنند، می‌توان این حشرات را به نوعی کشاورز نامید؟ بدون شک این حشرات وی‍ژگی‌های خاصی دارند که برخی از آنها منحصربه‌فرد به نظر می‌رسد. بهتر است ابتدا درباره این خصوصیات بگویید.
زمانی که مورچه‌ها را کشاورز می‌نامید این انتظار را دارید که آنها به طور عمدی در تلاش برای بهبود کیفیت خاک و افزایش ترکیبات مغذی آن کار می‌کنند. با این حال آنها این کار را به طور عمد انجام نمی‌دهند. این حشرات در حین خانه‌سازی مقادیر زیادی از خاک را جابه‌جا می‌کنند که این کار تاثیر زیادی بر زندگی گونه‌های زیستی اطراف آنها دارد، هر چند باید توجه کرد که این تاثیرگذاری نیز به‌طور عمدی نیست. به عنوان مثال نوعی مورچه به نام Lasius وجود دارد که می‌تواند در طول عمر خود تا 7 تن خاک را جابه‌جا کند. این میزان قابل توجه می‌تواند تاثیرات زیادی بر رشد گونه‌های مختلف گیاهی محیط اطراف زندگی این حشره داشته باشد. این تاثیرگذاری در ابعاد کلان است.
اما چگونه مورچه‌ها زندگی گونه‌های مختلف زیستی محیط اطراف خود را تحت تاثیر قرار می‌دهند؟
ما سال‌هاست که به بررسی این تاثیرگذاری پرداخته‌ایم. در این زمینه آزمایشات مختلفی انجام شده است تا نتایج مطمئنی به دست آید. براساس این نتایج به‌روشنی مشخص شده است که اجتماعات بزرگ مورچه‌ها برای حیات سایر گونه‌های زیستی مجاورشان از اهمیت زیادی برخوردار است. این حقیقت مهمی است که در دل نتایج سایر تحقیقات دیگری که از این دست انجام شده است نیز دیده می‌شود. با این حال نشان دادن این تاثیرگذاری کار بسیار دشواری بوده است. گرچه مورچه‌ها حشراتی تهاجمی به شمار می‌آیند اما می‌توانند تاثیرات مثبتی نیز بر زندگی گونه‌های اطراف خود بگذارند. مهندسی اکوسیستم‌ها شیوه شناخته شده‌ای است که مورچه‌ها با استفاده از آن، این تاثیرگذاری را برجا می‌گذارند، البته در این میان شمار مورچه‌های تشکیل‌دهنده یک کلنی نیز تاثیرگذار است.
در گفت‌وگویی که از شما در ساینس‌دیلی منتشر شده است، گفته‌اید مورچه‌ها مهاجمان بسیار تاثیرگذاری هستند. با توجه به این نکته می‌توان متصور شد مورچه‌ها حشراتی هستند که مشخصه‌های خاص و جالب توجهی دارند؟
مورچه‌ها گونه‌های زیادی دارند و نکته جالب توجه این است که برخی از آنها تنها مهاجم هستند. یعنی در طول زندگی‌شان صرفا به امور تهاجمی می‌پردازند. تخصص این نوع حشرات در حمله به گروه‌های حیوانی و از پای درآوردن آنهاست. با این حال این تنها خصوصیت گروه کوچکی از مورچه‌هاست. اکثر انواع مورچه‌ها حشراتی هستند که در زندگی خود با سایر گونه‌های جانوری تعامل دارند. این تعامل در برخی موارد تا آن حد چشمگیر است که آنها را حشراتی با سیستم ارتباطی عالی توصیف می‌کنند. نکته جالب توجه دیگر این است که مورچه‌ها دقیقا با تکیه بر همین سیستم عالی ارتباطی است که می‌توانند علیه حیوانات به‌مراتب بزرگ‌تر از خود حمله‌ور شده و آنها را از پای درآورند. در دنیای مورچه‌ها همکاری را می‌توان به عنوان کلید اصلی موفقیت آنها عنوان کرد.
شما درباره تاثیرگذاری مورچه‌ها بر سطوح کیفی خاک و غنی‌بودن آن از مواد مختلف صحبت کرده‌اید. کمی هم به یافته‌هایتان در این زمینه اشاره کنید.
البته این تنها مورچه‌ها نیستند که بر کیفیت غذایی خاک تاثیر می‌گذارند. در کنار این حشرات کرم‌های خاکی و موریانه‌ها نیز بر کیفیت غذایی خاک تاثیر می‌گذارند. این حشرات به گروهی از بی‌مهرگان تعلق دارند که بر کیفیت خاک در سراسر زمین تاثیرگذاری خیره‌کننده‌ای دارند. مورچه‌ها به وسیله ترکیب مواد ارگانیکی با خاک فاکتورهای شیمیایی و فیزیکی آن را تغییر می‌دهند و در همین فرآیند است که کیفیت غذایی خاک همواره بهبود پیدا می‌کند.
آنها در زیر زمین گستره کاری وسیعی دارند که در تاسیسات خاص خود خاک را با مواد ارگانیکی ترکیب می‌کنند. دقیقا به‌خاطر همین نکته است که خاک اطراف محل زندگی حشراتی نظیر مورچه‌ها همواره از نظر کیفی بالاتر از خاک نواحی دیگر است. در این خاک گونه‌های مختلف گیاهی رشد و نمو بهتری دارند.
حالا به ارتباط مورچه‌ها و دنیای انسان‌ها می‌رسیم. آیا در تحقیقات خود به این نکته نیز پرداخته‌اید و اگر این گونه است به چه تاثیرات مثبتی می‌توانید اشاره کنید؟
البته کمتر انسانی پیدا می‌شود که دوست داشته باشد در محیط زندگی خود با انبوهی از خاک جمع شده در یک گوشه که ناشی از لانه‌سازی مورچه‌ها می‌شود، روبه‌رو شود.
در حقیقت بسیاری از مردم علاقه چندانی به دیدن مورچه‌ها در باغچه و علفزار محیط اطراف زندگی خود ندارند، اما حقیقت امر این است که انسان‌ها باید از مورچه‌ها به خاطر حضور در محیط زندگی‌شان متشکر باشند. مهمترین تاثیر مثبتی که مورچه‌ها بر زندگی انسان‌ها دارند به تاثیرگذاری مثبت این حشرات بر حیات گونه‌های گیاهی مربوط می‌شود. مورچه‌هایی که محل زندگی آنها چوب درختان جنگلی است مانع از تکثیر علف‌های هرزی می‌شوند که می‌توانند حیات درختان را به شدت در معرض خطر قرار دهند. در حقیقت می‌توان گفت مورچه‌ها مهاجمان موثری علیه این علف هرزها به شمار می‌آیند.
آیا برنامه دیگری برای ادامه این تحقیقات دارید؟
گرچه در این مرحله از تحقیقات به دستاوردهای مهمی دست یافته‌ایم، اما هنوز کارهای زیادی برای انجام دادن داریم. ما هنوز درک دقیق و روشنی از تاثیرگذاری مورچه‌ها بر اکوسیستم‌های طبیعی اطرافشان نداریم. مورچه‌ها خاک را زیر و رو می‌کنند پس می‌توان آنها را کشاورزانی نامید که به طور ناخواسته به افزایش کیفیت خاک کمک می‌کنند. ما در نظر داریم در آینده و در فازهای بعدی این تحقیق به بررسی دقیق‌تر مکانیسم نهفته در این تاثیرگذاری بپردازیم.
آشنایی با دکتر ساندرز :
دکتر دریک ساندرز که در گروه اکولوژی انستیتو حیوان‌شناسی دانشگاه گوتنگن آلمان مشغول به انجام فعالیت‌های تحقیقاتی است، عمده تمرکز خود را روی اکوسیستم‌های سبز و تعامل آنها با حشراتی نظیر عنکبوتیان، مورچه‌ها و نظایر آنها معطوف کرده است.
وی در دو سال اخیر صرفا به بررسی دنیای مورچه‌ها و نحوه تاثیرگذاری آنها بر زنجیره‌های غذایی محیط اطراف و همچنین گونه‌های مختلف گیاهی پرداخته است. ساندرز مقالات متعددی نیز درباره این تاثیرات منتشر کرده است.
