حکیم مهر: ماه مه امسال (۲۰۲۴) یک فُک دریایی (گروه بزرگی از پستانداران نیمه‌آبزی) در یک ساحل محبوبِ گردشگران در «کیپ‌تاون»، دومین شهر پرجمعیت آفریقای جنوبی، ۵ موج‌سوار را در عرض چند دقیقه گاز گرفت.
به گزارش حکیم مهر به نقل از ایسنا، هرچند این گروهِ موج‌سواران با بی‌تفاوتی این حادثه نادر را به شوخی گرفتند اما کارشناسان از شنیدن این خبر نگران شده‌اند زیرا چنین رفتاری در «فُک‌های خزپوش» منطقه کِیپ بسیار غیرمعمول است و به نظر می‌رسد که این قبیل تغییرات رفتاری در پستانداران دریایی در حال تبدیل شدن به الگویی تازه است.
شش روز قبل از این اتفاق هم در آن سوی شهر، یک فُک دیگر با جراحات شدید روی صورتش در ساحل دیده شد و به گفته کارشناسان فقط یک حیوان به شدت تهاجمی می‌توانسته مقصر چنین آسیب جدی باشد.
از اواخر سال ۲۰۲۱ میلادی مقامات محلیِ این شهر با نگرانی، افزایش حملات فُک‌ها را گوشزد کرده‌اند. در حالی که بیشتر فُک‌ها به حضور مردم توجهی نداشتند اما در چند مورد این حیوانات که به ظاهر مضطرب هم بودند، بدون هیچ تحریکی از محیط، شروع به گاز گرفتن مردم یا حیوانات دیگر کرده بودند.
دکتر «تس گریدلی»، مدیر و مؤسس «Sea Search» که یک سازمان غیردولتی و تخصصی در زمینه تحقیقات پستانداران دریایی است در این باره می‌گوید: اگرچه رفتاری که این فُک‌ها از خود نشان داده بودند شبیه به هاری به نظر می‌رسید اما تا پیش از این، دانش علمیِ موثق ما بر این اصل استوار بود که فُک‌ها هاری نمی‌گیرند.
با این حال بعد از حملاتی که در ماه مه گذشته از سوی این حیوانات در منطقه شاهد بودیم و با افزایش حدس و گمان‌های عمومی، تصمیم گرفتیم نمونه‌های گرفته شده از چهار فُک (دو مورد که قبلاً ذکر شد به همراه دو مورد دیگر) را برای آزمایش هاری به آزمایشگاه بفرستیم.
گریدلی می‌گوید: تا پیش از مشخص شدن نتایج آزمایش‌ها به شدت امیدوار بودیم که این بیماری هاری نباشد.
اما جواب آزمایش غیرمنتظره بود: از بین این چهار فُک، جواب تست هاری برای سه حیوان مثبت بود و از آن زمان تاکنون که آزمایش‌ها روی این پستانداران دریایی در منطقه ادامه یافته تعداد فُک‌های آلوده به ویروس هاری به ۱۷ مورد رسیده است.
وضعیت فعلی شیوع چگونه است؟
در زمان نگارش این مقاله (حدود ۲۰ روز قبل)، آزمایش هاری در ۱۷ فُک در طول خط ساحلی ۶۵۰ کیلومتری بین کیپ تاون و خلیج «پلتنبرگ» مثبت تشخیص داده شد.
برخی از این آزمایش‌های مثبت مربوط به حیواناتی است که از زمان تایید اولین مورد به دلیل رفتار تهاجمی‌شان کشته شده‌اند در حالی که برخی دیگر از آزمایش‌های گذشته‌نگر روی ۱۳۰ نمونه زیستی (حفظ شده) توسط سازمان Sea Search به عنوان بخشی از تحقیقات نامرتبط در طول سه سال گذشته ناشی می‌شوند.
حاصل این ارزیابی تا الان این است که تعداد موارد مثبت - هم از آزمایش گذشته‌نگر و هم ارزیابی آینده‌نگر - به طور قطع افزایش می‌یابد.
در حالی که این تحقیقات همچنان ادامه دارد، آخرین توالی‌یابی نشان می‌دهد که فُک‌ها دارای گونه‌ای از این ویروس در حیات وحش هستند.
به گزارش شبکه تلویزیونی الجزیره، دکتر «برت گاردنر»، دامپزشکی که علاقه خاصی به اپیدمیولوژی این بیماری دارد و مستقر در دانشگاه ملبورن استرالیا است در این رابطه می‌گوید: بهترین حدس ما این است که فُک‌های کیپ این نسخه از ویروس هاری را از «شُغال‌های پشت سیاه» گرفته‌اند.
به گفته گاردنر، هاری در میان شغال‌های آفریقای جنوبی یک بیماری بومی است و این حیوانات در میان کلونی‌های فُک‌های خزپوش مستقر در ساحل غربی آفریقای جنوبی و نامیبیا می‌گردند و توله‌های این فُک‌ها را شکار می‌کنند.
این متخصص همچنین در مورد انتقال بیماری از فُک‌ها می‌گوید حداقل یک سگ اهلی در کیپ تاون به نظر می‌رسد که در اثر گازگرفتگی فُک به هاری مبتلا شده باشد با این حال تاکنون هیچ یک از انسان‌هایی که توسط فُک هار گزیده شده‌اند به هاری مبتلا نشده‌اند (شاید به این خاطر که ویروس مرتبط با این حیوانات هنوز قدرت بیماری‌زایی در انسان را ندارد.)
علت نگرانی دانشمندان چیست؟
این اولین نمونه از شیوع هاری در بین پستانداران دریایی در سراسر جهان است. تنها مورد شناخته شده دیگر، ابتلای یک فُک به هاری در جزیره نروژی «سوالبارد» در سال ۱۹۸۰ بود که به عنوان یک حادثه منفرد در نظر گرفته شد.
گاردنر می گوید: ما نمی‌دانیم این بیماری چه مسیری را طی خواهد کرد. سوالات زیادی در این زمینه داریم از جمله اینکه نرخ انتقال آن چقدر است و آیا این شبیه چیزی است که ما در پستانداران خشکی‌زیِ معمولی به دیدن آن عادت کرده‌ایم یا بیشتر شبیه مرگ و میرهای غیرمنتظره‌ای خواهد بود که در گذشته در «کودو»های (گونه‌ای از پستانداران جفت‌سم آفریقایی از تیره گاوسانان و سرده بزآهو) آلوده به هاری دیده شده است؟
حدود ۲ میلیون فُک خزپوش کِیپ در خط ساحلی ۳۰۰۰ کیلومتری زندگی می کنند که از جنوب «آنگولا» تا خلیج «آلگوا» در ساحل شرقی آفریقای جنوبی امتداد دارد.
فُک‌ها، روزها یا هفته‌ها را در دریا می‌گذرانند اما وقتی در خشکی هستند در کلونی‌های شلوغ زندگی می‌کنند که نیاز آنها به دفاع از فضای شخصی‌شان منجر به دعوا و نزاع‌های مکرر می‌شود و با توجه به اینکه هاری در درجه اول از طریق بزاق منتقل می‌شود این وضعیت می‌تواند نگران‌کننده باشد.
گاردنر که کنجکاو است بداند چرا تاکنون در این منطقه ساحلی هیچ انسانی به هاری مبتلا نشده، می‌گوید: ما از این واقعیت که هنوز هیچ انسانی به هاری مبتلا نشده است، دلگرم هستیم. هنوز نمی‌دانیم آیا آب شور، بارهای ویروسی را کاهش می‌دهد یا تا حدی ویروس را غیرفعال می‌کند؟ یا اینکه لباس‌های مخصوص غواصان، موج‌سواران، شناگرها و ماهیگیران که از جنس پلاستیک «نئوپرین» است مانع از انتقال ویروس می‌شود؟ این‌ها همه سوالاتی هستند که هنوز پاسخ هیچ یک را نمی‌دانیم.
آیا خطری بازدیدکنندگانِ ساحلی را تهدید می‌کند؟
از موج سواران، شناگران، ماهیگیران و سایر ساکنان و بازدیدکنندگان از این منطقه ساحلی خواسته شده است در عین حال که به کارها و تفریحات روزمره خود ادامه می‌دهند، احتیاط های لازم را هم انجام دهند و در صورتی که حیوان خانگی‌ای همراه خود دارند، آن را در ساحل رها نکنند و سگ‌های نگهبان‌شان نیز همواره قلاده داشته باشند.
»گریگ اوئلوفسه»، کارشناسی که سرپرستیِ تیم مدیریت ساحلی در شهر کیپ تاون را برعهده دارد توصیه می‌کند: اگر یک فُک آرام دیدید، جای نگرانی نیست اما وقتی حیوانی حالت تهاجمی دارد و به شکل غیرعادی عصبی به نظر می‌رسد، حتما تا حد امکان مسیر خود را تغییر داده و از محل دور شوید و در اسرع وقت مشاهدات خود را به مسافران ساحلی و مقامات اطلاع دهید.
گاردنر نیز می‌افزاید: برخی دیگر از علائم غیراختصاصی که نشان می‌دهد حیوانی ممکن است به هاری مبتلا شده باشد شامل ناهماهنگی در حرکت و سایر علائم عصبی هستند.
هاری یک بیماری سیستم عصبی است که به کندی پیش‌روی می‌کند و می‌تواند ماه‌ها یا حتی سال‌ها دوره کمون داشته باشد. با این حال هنگامی که علامت‌دار می‌شود تقریبا همیشه در همه گونه‌ها کشنده است.
وقتی فردی توسط حیوانی گازگرفته می‌شود، محل زخم باید به مدت ۱۵ دقیقه با آب و صابون شسته شود. مرحله بعدی مراجعه به پزشک برای تزریق ایمونوگلوبولین هاری (که به ویروس متصل می‌شود) و دوره‌ای از واکسن‌های هاری است. با این روش، ابتلا به هاری بسیار بعید است.
محتمل‌ترین نتیجه شیوع چیست؟
هر چند گاردنر و گریدلی، دو متخصصی که در این پژوهش جامع مشارکت داشته‌اند هر دو تاکید می‌کنند که هیچ سابقه علمی در مورد شیوع هاری در میان پستانداران دریایی وجود ندارد اما به طور کلی تجربه این بیماری در حیوانات خشکی‌زی، سه سناریوی ممکن را نشان می‌دهد:
این بیماری را می‌توان از طریق برنامه‌های واکسیناسیون ریشه‌کَن کرد. با این حال با گسترش ۲ میلیون فُک در سه کشور (آنگولا، نامیبیا، آفریقای جنوبی)، این روش امکان پذیر نیست به خصوص که واکسن هاری باید در دُزهای متعدد تزریق شود تا کاملا مؤثر باشد. بدیهی است روش طعمه‌گذاری خوراکی با واکسن برای مهار بیماری در حیوانات نیز باید انجام شود همانطور که برای «راکون»ها و «کایوت»ها (گرگ صحرایی آمریکای شمالی) انجام می‌شود.
سناریوی دوم این است که این بیماری در بین فُک‌های خزپوش کیپ به یک بیماری بومی سطح پایین تبدیل می‌شود با شدت گرفتن‌های گاه به گاه مانند آنچه در حال حاضر تجربه می‌شود. همانطورکه کارشناسان منطقه می‌گویند تاثیر آن بر جمعیت فُک‌ها ناشناخته باقی مانده است. اما در سایر حیوانات منطقه، هاری به جای اینکه منجر به مرگ و میر دسته‌جمعی شود به طور معمول یک سیر صعودی آهسته از شیوع بیماری، رسیدن به نقطه اوج و کاهش دوباره را طی می‌کند.
و بالاخره سومین سناریو این است که این بیماری شایع‌تر و وضعیت آن وخیم‌تر می‌شود، باعث مرگ و میرهای بیشتر و گسترده‌تر می‌شود، همانطور که در دهه ۱۹۷۰ با «کودو»ها در نامیبیا اتفاق افتاد.
گاردنر می‌گوید: بر اساس آنچه تاکنون می‌دانیم، سناریوی دوم محتمل‌ترین سناریو است. وی همچنین افزود عموم مردم می‌توانند مطمئن باشند که دانشمندان سراسر جهان به این موضوع توجه کامل دارند.
آیا کل اکوسیستم دریایی در معرض خطر است؟
هرچند شیوع هر نوع بیماری به هیچ وجه ایده‌آل نیست اما به نظر نمی‌رسد - حداقل در حال حاضر - وضعیت هراسناک باشد. به علاوه از آنجا که هاری فقط پستانداران را تحت تاثیر قرار می‌دهد، بنابراین نیازی به نگرانی در مورد ابتلای سایر گونه‌ها در اکوسیستم‌های دریایی نظیر مرغ‌های دریایی یا پنگوئن‌ها نیست. همچنین به رغم‌آنکه دلفین‌ها یا نهنگ‌ها (که جزو پستانداران آبزی هستند) از نظر تخصصی می‌توانند بیماری را از فُک‌ها بگیرند اما الگوهای رفتاری آنها این امر را بسیار بعید می‌کند.
با این حال دانشمندان بیش از همه نگران فُک‌های ولگرد از نواحی پایین‌دست قطب جنوب هستند به‌ویژه «فُک‌فیل»هایی که کاملا به فُک‌های کیپ نزدیک می‌شوند. آنها احتمال می‌دهند فُک‌فیل‌ها به این بیماری مبتلا شده و آن را به محدوده خانه خود بازگردانند.
«فُک‌فیل»، جانوری بزرگ در سرده Mirounga است که در سواحل اقیانوس آرام مانند کشورهای آمریکا، مکزیک و کانادا زندگی می‌کند و نسبت به جانوران هم خانواده خود در قطب جنوب جثه کوچک‌تری دارد
اوئلوفسه می‌گوید: اگرچه این امر بسیار بعید تلقی می‌شود (چون هر سال فقط تعداد انگشت‌شماری فُک ولگرد وجود دارد) اما برنامه‌ای برای واکسینه کردن همه حیوانات ولگردی که در این نواحی دیده می‌شوند، وجود دارد. همچنین برنامه‌هایی هم برای واکسینه کردن «فُک‌های بندری» (فُک‌های خزپوش کیپ که در بندرگاه‌ها زندگی می‌کنند) که اغلب توسط انسان شکار و مصرف می‌شوند، وجود دارد.
از طرفی یکی از گونه‌های محلی که ممکن است بیشتر در معرض خطر باشد، گونه‌ای از تیره راسویان به نام «شِنگ بدون‌پنجه کِیپ» یا شِنگ آفریقایی است که به طور منظم با فُک‌های کیپ در تعامل است و دارای جمعیت بسیار کوچک‌تر و آسیب‌پذیرتر بین ۲۱ تا ۳۰ هزار حیوان است.
یکی از نگرانی‌های اصلی محققان این است که وقتی فصل تولیدمثل در اکتبر شروع می‌شود، فُک‌ها در گروه‌های بزرگ جمع می‌شوند و احتمال انتقال بیماری گسترش می‌یابد.
اوئلوفسه تاکید می‌کند مقامات ساحلی به همکاری نزدیک با دامپزشکان و دانشمندان ایالتی برای اجرای اقدامات پیشگیرانه مداوم برای مدیریت مسئولانه شیوع هاری ادامه خواهند داد.
۹۹ درصد ابتلا به هاری در جهان بر اثر گازگرفتگی سگ‌هاست
بنابر اعلام سازمان جهانی بهداشت (WHO)، بیماری هاری تهدیدی جدی در ۱۵۰ کشور و منطقه در سراسر جهان به ویژه در آسیا و آفریقاست. سالانه ۶۰ هزار نفر بر اثر این بیماری جان خود را از دست می‌دهند. همچنین ۹۹ درصد از موارد بر اثر گازگرفتگی سگ‌ها بوده است.
هرچند برای هاری واکسنی وجود دارد که پس از گازگرفتگی مؤثر است اما اگر گازگرفتگی در صورت یا نزدیک به عصب باشد واکسن همیشه مؤثر نیست.
برخی علائم هاری در جانداران مختلف:
انسان: ترس از نور، ترس از آب، ترس از جریان هوا، درد شدید در گلو و عدم توانایی در بلع (به خاطر درد)، کبودی شدید روی پوست، فلجی در فَک، استفراغ، فلجی در دست و پا (نادر است)، ترشح شدید بزاق (انسان در نهایت به علت خفگی جان خود را از دست می‌دهد)
سگ و گرگ: حالت تهاجمی و ترشح شدید بزاق (در کمتر از یک هفته جانور می‌میرد)
شتر: خمیازهٔ بیش از حد
روباه و گربه: به سمت نوازش تمایل دارند که در صورت تماس، انگشت را گاز می‌گیرند.
گاو: چوب‌های طویله و ظرف غذای خود را گاز می‌گیرد.
بز و گوسفند: جمجمه‌شان را به دیوار یا ستون تکیه داده و فشار می‌دهند.
