هنوز بسیاری از دامپزشکان تفاوت حقوق و رفاه حیوانات را نمی‌دانند/ جای «حقوق و رفاه حیوانات» در آموزش دانشگاهی بسیار خالی است

حکیم مهر- محسن طاهرمیرزایی: به مناسبت روز جهانی دامپزشکی، نشستی تخصصی با عنوان «حقوق و رفاه حیوانات و اخلاق حرفه‌ای دامپزشکی» روز شنبه، ششم اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۳ از ساعت ۸:۳۰ تا ۱۳ در تالار حامدی دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران برگزار می‌شود. این میزگرد علمی و فرهنگی با حضور متخصصان برجسته حوزه‌های دامپزشکی، فلسفه حقوق، رفاه حیوانات و اخلاق حرفه‌ای برگزار خواهد شد و به بررسی تقاطع‌ها، تفاوت‌ها و چالش‌های میان مفاهیم حقوق و رفاه حیوانات می‌پردازد؛ موضوعاتی که اگرچه مستقیماً با حرفه دامپزشکی گره خورده‌اند، اما هنوز در فضای علمی و اجرایی دامپزشکی ایران جایگاه تثبیت‌شده‌ای نیافته‌اند.

در آستانه این نشست، با «دکتر انعام شکری» رئیس کمیته اخلاق حرفه‌ای دامپزشکی، رفاه و حقوق حیوانات جامعه دامپزشکان ایران گفت‌وگویی داشتیم. او در این مصاحبه از خلأ مفهومی اخلاق حرفه‌ای در دامپزشکی ایران، شکل‌گیری این کمیته، چالش‌های آموزشی، تفاوت نگاه حقوق‌محور و رفاه‌محور به حیوانات، و ضرورت آگاه‌سازی دامپزشکان و سیاست‌گذاران سخن گفته است.

حکیم مهر: آقای دکتر، چه شد که کمیته اخلاق حرفه‌ای دامپزشکی در جامعه دامپزشکان ایران تشکیل شد؟

با آغاز به کار دور جدید هیئت مدیره جامعه دامپزشکان، متوجه شدیم که متأسفانه یک فضای خالی در حوزه دامپزشکی تحت عنوان «اخلاق حرفه‌ای دامپزشکی» وجود دارد که تا آن زمان به‌درستی به آن پرداخته نشده بود. این حوزه معمولاً بیشتر جنبه‌های نظری دارد و شاید از نظر مالی هم منفعت خاصی نداشته باشد، به همین دلیل در نگاه بسیاری از همکاران مغفول مانده بود. با توجه به این خلأ، تصمیم گرفتیم کمیته‌ای با عنوان «اخلاق حرفه‌ای دامپزشکی» تشکیل دهیم تا بتوانیم یک مرام‌نامه برای اخلاق حرفه‌ای تدوین کنیم. هدف این بود که دامپزشکان بتوانند در جریان کار حرفه‌ای‌شان، از این مرام‌نامه به‌عنوان الگو استفاده کنند تا عملکردی اخلاقی و مسئولانه داشته باشند.

در ادامه کار متوجه شدیم که موضوعات «رفاه حیوانات» و «حقوق حیوانات» ارتباط تنگاتنگی با اخلاق حرفه‌ای دارند و در واقع، پایه‌های اصلی آن محسوب می‌شوند. بنابراین تلاش کردیم افرادی را که در این زمینه‌ها تحقیق و تدریس کرده‌اند، یا مطالعات جدی داشته‌اند و صاحب‌نظر هستند، به کمیته جذب کنیم.

در این مسیر به نکات جالبی رسیدیم؛ مثلاً دیدیم که مفاهیم حقوق حیوانات و رفاه حیوانات در برخی موارد با هم هم‌پوشانی دارند، اما در برخی دیگر ممکن است متضاد باشند. کسانی که طرفدار حقوق حیوانات هستند، گاهی نظرات طرفداران رفاه حیوانات را نمی‌پذیرند و بالعکس. این اختلاف نظرها ریشه در ماهیت این دو مفهوم دارد: حقوق حیوانات عمدتاً برگرفته از فلسفه است، در حالی که رفاه حیوانات مفهومی جدیدتر است که از دل قوانین و اسناد رسمی بین‌المللی بیرون آمده، از جمله راهنماهایی که سازمان جهانی بهداشت دام در خصوص رفاه حیوانات منتشر کرده است.

با بررسی بیشتر متوجه شدیم که بسیاری از دامپزشکان فعال در کشور هنوز با این مفاهیم آشنایی دقیق ندارند. حتی در استفاده از واژه‌ها هم گاهی اشتباه می‌کنند و نمی‌دانند که پشت این اصطلاحات چه مفاهیم و اصولی قرار دارد. به همین دلیل تصمیم گرفتیم یک میزگرد تخصصی برگزار کنیم تا در آن، دانشمندان حوزه حقوق حیوانات، متخصصان رفاه حیوانات و همچنین اساتیدی که در حوزه اخلاق حرفه‌ای فعالیت می‌کنند، دور هم جمع شوند و درباره تأثیر این مفاهیم بر اخلاق حرفه‌ای دامپزشکی گفتگو کنند.

حکیم مهر: هدف شما از برگزاری این میزگرد چیست و چه کسانی می‌توانند در آن شرکت کنند؟ همکاری چه نهادهایی برای این برنامه جلب شده است؟

ما تصمیم گرفتیم در قالب یک میزگرد، افرادی را که در این زمینه علاقه‌مند هستند، دور هم جمع کنیم. از همه کسانی که با حرفه دامپزشکی در ارتباط هستند یا به حیوانات علاقه دارند و در این حوزه فعالیت می‌کنند یا حتی صرفاً دغدغه‌مند هستند، دعوت کرده‌ایم که در این میزگرد شرکت کنند.

در این راستا با دانشگاه تهران مذاکره کردیم و خوشبختانه آن‌ها هم استقبال خوبی از این موضوع داشتند. چند نفر از اعضای کمیته اخلاق حرفه‌ای، از اساتید هیئت علمی دانشگاه تهران هستند و همین باعث شد هماهنگی‌ها راحت‌تر انجام شود. دکتر قمصری، رئیس دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران، علاقه‌مندی جدی خودشان را به این موضوع ابراز کردند و دکتر جمشیدی، معاون دانشکده هم همین‌طور. بنابراین تصمیم نهایی بر این شد که این میزگرد در دانشگاه تهران برگزار شود.

همچنین با سازمان دامپزشکی کشور، سازمان نظام دامپزشکی و سازمان حفاظت محیط زیست نیز مذاکراتی داشتیم. قرار بر این شد که مسئولان این نهادها هم در این میزگرد حضور پیدا کنند و دیدگاه‌ها و برنامه‌های خود را در زمینه حقوق و رفاه حیوانات بیان کنند یا از اقدامات انجام‌شده در این حوزه گزارش دهند. هدف ما این است که بتوانیم میان این نهادها هماهنگی ایجاد کنیم و گفت‌وگویی سازنده شکل بگیرد.

حکیم مهر: به نظر می‌رسد که این میزگرد تنها یک نشست علمی نیست و بعد فرهنگی پررنگی هم دارد. در این زمینه چه برنامه‌ای دارید؟

دقیقاً همین‌طور است. این بحث یک بُعد فرهنگی جدی دارد. متأسفانه تاکنون کسی واقعاً سکان‌دار آن نبوده و ما احساس کردیم زمان آن رسیده که این تلنگر فرهنگی را ایجاد کنیم. می‌خواهیم ذهن همکاران دامپزشک‌مان را نسبت به اهمیت این موضوع حساس‌تر کنیم تا بتوانیم این فرهنگ را در میان جمعیت دامپزشکان گسترش دهیم.

امید ما این است که در آینده، کار دامپزشکی در تمام زمینه‌ها، چه کلینیکی و کلینیسینی، چه پاراکلینیکی، چه در حوزه پرورش، چه حمل‌ونقل و حتی کشتار حیوانات، همگی در چارچوب اصول حقوق و رفاه حیوانات انجام شود.

امروز حتی در بحث صادرات آبزیان به اتحادیه اروپا، ما باید مستنداتی ارائه کنیم که نشان دهد رفاه آن‌ها رعایت شده است. اگر در آینده بخواهیم دام و فرآورده‌های دامی دیگری را هم صادر کنیم، باید الزامات بین‌المللی رفاه حیوانات را رعایت کرده باشیم. بنابراین، یکی از اهداف اصلی این میزگرد، آگاه‌سازی است. ما می‌خواهیم این الزامات را به اطلاع همکاران برسانیم تا با آن‌ها آشنا شوند و در مسیر کار حرفه‌ای‌شان بتوانند این اصول را رعایت کنند. این تنها راهی است که می‌توانیم هم استانداردهای بین‌المللی را رعایت کنیم و هم شأن حرفه‌ای دامپزشکی را ارتقا بدهیم.

حکیم مهر: برنامه کلی در این میزگرد چطور پیش خواهد رفت؟

در این میزگرد دوستانی حضور خواهند داشت که در حوزه حقوق حیوانات و فلسفه حقوق صاحب‌نظر هستند. آن‌ها درباره مفاهیم، مبانی نظری و تعاریف مربوط به حقوق حیوانات صحبت خواهند کرد. همچنین متخصصانی که در زمینه رفاه حیوانات فعالیت دارند نیز حضور خواهند داشت و دیدگاه‌های خود را مطرح می‌کنند.

برنامه به صورت میزگرد برگزار می‌شود، یعنی مجری-کارشناس مشخصی داریم که سؤالاتی را مطرح خواهد کرد و پاسخ به این سؤالات می‌تواند به روشن شدن ذهن همکاران ما کمک کند. علاوه بر این، مسئولان سازمان‌هایی مانند سازمان دامپزشکی، سازمان نظام دامپزشکی و سازمان محیط زیست نیز در جلسه حضور دارند و از آن‌ها هم سؤالاتی پرسیده خواهد شد تا دیدگاه‌ها و اقدامات آن‌ها هم مورد بررسی قرار گیرد.

از طرف دیگر، این میزگرد کاملاً تعاملی است. شرکت‌کنندگان، چه دامپزشک باشند و چه علاقه‌مند به حوزه حیوانات، می‌توانند سؤالات یا چالش‌هایی که برایشان مطرح است را بیان کنند و پاسخ بگیرند. هدف اصلی این است که روشنگری صورت گیرد و همکاران ما، به‌ویژه دامپزشکان و فعالان حوزه دامپروری، با مفاهیم حقوق و رفاه حیوانات آشنا شوند و آن را در کار حرفه‌ای خود در نظر بگیرند.

حکیم مهر: چقدر جای این مباحث در آموزش دانشگاهی دامپزشکی خالی است؟ آیا در دوره‌های عمومی یا تخصصی، واحد درسی خاصی در این زمینه وجود دارد؟

در دوره‌ای که ما دانشجو بودیم، متأسفانه چنین مباحثی در قالب واحد درسی مطرح نمی‌شد. اما در سال‌های اخیر، خوشبختانه بعضی از دانشکده‌های دامپزشکی، واحد درسی اختیاری‌ای تحت عنوان «حقوق و رفاه حیوانات» را ارائه می‌دهند. البته این واحد هنوز سراسری و اجباری نشده و به نظر نمی‌رسد که در تمام دانشکده‌های دامپزشکی کشور تدریس شود.

بنابراین، هنوز جای این بحث مهم در آموزش دانشگاهی بسیار خالی است. ما امیدواریم با طرح و ترویج این موضوعات، اهمیت آن در نظام آموزشی هم پررنگ‌تر شود و در آینده به صورت گسترده‌تر و منسجم‌تری تدریس گردد.

حکیم مهر: اشاره کردید که گاهی اوقات حقوق حیوانات و رفاه حیوانات با هم در تقابل قرار می‌گیرند. منظورتان از این تقابل چیست؟ لطفاً با مثال توضیح دهید.

بله، یکی از نکات مهمی که در بررسی این دو مفهوم باید به آن توجه کرد، همین تفاوت بنیادی در نگاه به حیوانات است. کسانی که به حقوق حیوانات باور دارند، معتقدند که هرگونه استفاده‌ی منفعت‌طلبانه از حیوانات توسط انسان باید ممنوع باشد. این دیدگاه کاملاً فلسفی است و بر این اصل استوار است که حیوانات موجوداتی هستند که نباید مورد استثمار انسان قرار بگیرند.

از نگاه این گروه، مصرف حیوانات به هر شکل آن -چه خوراکی باشد، مثل گوشت و شیر، چه غیرخوراکی مانند پشم و پوست- قابل قبول نیست. حتی نگهداری حیوان به عنوان حیوان خانگی یا حیوان همراه (Pet) هم زیر سؤال می‌رود. آن‌ها معتقدند که حتی استفاده از حیوانات برای مقاصد درمانی یا توان‌بخشی نیز نادرست است؛ مثلاً استفاده از سگ برای راهنمایی افراد نابینا، یا کمک به پلیس برای کشف مواد مخدر، یا مشارکت در عملیات امداد و نجات، از دیدگاه این افراد خلاف اصول حقوق حیوانات است. استدلال‌شان این است که حیوانات آزاد آفریده شده‌اند و ما انسان‌ها حق نداریم از آن‌ها برای منافع خودمان بهره‌برداری کنیم.

البته در این میان، حد و مرزهایی هم هست و همه‌ی افرادی که به حقوق حیوانات باور دارند به یک اندازه سخت‌گیر نیستند، اما بسیاری از آن‌ها به رژیم‌های گیاه‌خواری (Vegan) روی می‌آورند تا عملاً هیچ بهره‌ای از حیوانات نبرند.

در مقابل، کسانی که به رفاه حیوانات توجه دارند، دیدگاه‌شان این است که استفاده از حیوانات توسط انسان اشکالی ندارد، به شرطی که شرایط مناسبی برای زندگی حیوان فراهم شده باشد و پنج اصل مهم رفاه حیوانات رعایت شود. این پنج اصل شامل مواردی مثل دسترسی به خوراک مناسب، نداشتن درد و رنج، داشتن آزادی حرکت، نداشتن ترس و استرس، و امکان ابراز رفتار طبیعی حیوان است.

بنابراین، در چارچوب رفاه حیوانات، استفاده از حیوانات پذیرفته شده است، به شرطی که شرایط زندگی آن‌ها انسانی، محترمانه و همراه با آسایش باشد. اما همان‌طور که می‌بینید، در ذات این دو رویکرد، تفاوت و تقابل وجود دارد: یکی به‌طور کلی استفاده از حیوان را رد می‌کند، و دیگری استفاده را مجاز می‌داند، مشروط بر رعایت استانداردهای رفاهی. اینجا دقیقاً همان نقطه‌ی تضاد و تقابل میان حقوق حیوانات و رفاه حیوانات است.

حکیم مهر: و به عنوان سخن پایانی، اگر نکته‌ای باقی مانده است، بفرمایید.

سپاسگزارم از شما و از رسانه‌ی حکیم مهر. امیدوارم با اطلاع‌رسانی خوب شما، بتوانیم میزگردی پربار و اثربخش برگزار کنیم و اطلاعات مفیدی به دست مخاطبان برسد. واقعاً جای این بحث در جامعه دامپزشکی ما خالی است و امیدوارم این رویداد سرآغاز یک حرکت بزرگ در جهت ارتقاء اخلاق حرفه‌ای، رفاه و حقوق حیوانات باشد.

حکیم مهر: ممنون از فرصتی که در اختیار ما قرار دادید.