سگ‌گردانی در ایران: چالش‌ها، الگوهای جهانی و راهکارهای تنظیم‌گری هوشمند - دکتر جواد شایان‌خواه

سگ‌گردانی در ایران: چالش‌ها، الگوهای جهانی و راهکارهای تنظیم‌گری هوشمند

دکتر جواد شایان‌خواه

در چند روز اخیر شاهد برخوردهای قضایی و انتظامی شدید با پدیده ای به نام سگ گردانی شدیم که پدیده سگ‌گردانی در ایران طی دو دهه اخیر، به‌ویژه در کلان‌شهرهایی مانند تهران، اصفهان و کرمان، آذربایجان غربی،همدان و قزوین به چالشی پیچیده با ابعاد بهداشتی، حقوقی، اجتماعی و فرهنگی بدل شده است.

فقدان قوانین جامع و نبود زیرساخت‌های مناسب، منجر به بروز معضلاتی همچون انتقال بیماری‌های مشترک انسان و حیوان، آلودگی محیط‌زیستی، و تنش‌های اجتماعی شده است. مطالعه تطبیقی تجربه کشورهای پیشرو در این حوزه، نشان می‌دهد که راهکارهای تنظیم‌گری هوشمند شامل قانون‌گذاری دقیق، ایجاد زیرساخت‌های اختصاصی و فرهنگ‌سازی، بهترین گزینه برای مدیریت این پدیده است. در این مقاله سعی بر این است  با تحلیل چندبعدی وضعیت سگ‌گردانی در ایران، و با ارائه پیشنهاداتی مبتنی بر تجارب جهانی، مسیر گذار از ممنوعیت مطلق به تنظیم‌گری مسئولانه را ترسیم ‌کند.

1. ظهور یک پدیده اجتماعی-فرهنگی در بستر حقوقی نامشخص:

سگ‌گردانی در ایران، به‌عنوان یکی از پیامدهای رشد نگهداری حیوانات خانگی، به‌ویژه در میان طبقات متوسط شهری، در دو دهه اخیر افزایش یافته است. در غیاب قانون‌گذاری شفاف و هماهنگ، استان‌هایی نظیر اصفهان، همدان، آذربایجان غربی، کرمان و قزوین دستورالعمل‌های محلی صادر کرده‌اند که اغلب منجر به ممنوعیت حضور سگ‌ها در فضاهای عمومی شده است.

این مقاله با تمرکز بر ابعاد بهداشتی، حقوقی، اجتماعی و فرهنگی این پدیده و تحلیل تطبیقی الگوهای جهانی، پیشنهادات سیاستی ارائه می‌کند.

2. ابعاد بهداشتی: تهدیدهای پنهان سلامت عمومی

2.1 انتقال بیماری‌های مشترک (زئونوز)

هاری: بر اساس گزارش وزارت بهداشت، در سال 1400 بیش از 25,000 مورد گازگرفتگی توسط سگ‌ها ثبت شده است که 5 کانون از 7 کانون هاری استان همدان مرتبط با سگ‌ها بوده‌اند. سازمان جهانی بهداشت (WHO) سالانه 59,000 مورد مرگ ناشی از هاری را گزارش می‌کند .

انگل‌های روده‌ای: مطالعات نشان می‌دهند که 43% سگ‌های شهری ایران حامل انگل‌هایی مانند توکسوکارا و کیست هیداتید هستند که قابلیت انتقال به انسان دارند .مدفوع سگ‌ها منبع اصلی انتقال انگل توکسوپلاسموز به زنان باردار محسوب می‌شود.

لپتوسپیروز و بیماری لایم:

 مطالعات اخیر نشان می‌دهد۱۵% سگ‌های بدون صاحب شهری در ایران حامل باکتری Leptospira interrogans (عامل لپتوسپیروز) هستند که از طریق ادرار به انسان منتقل شده و سبب نارسایی کلیوی و مننژیت می‌شود (مجله دامپزشکی ایران، ۱۴۰۲ [۲۳]). 

 در استان‌های شمالی (گیلان و مازندران)،۳۰% کنه‌های جدا شده از سگ‌ها حامل  Borrelia burgdorferi(عامل بیماری لایم) بوده‌اند که خطر ابتلای انسان به آرتریت و نوروپاتی را افزایش می‌دهد.

نقش سازمان دامپزشکی؛ اجرای برنامه‌های غربالگری فصلی در کانون‌های پرخطر (مثل پارک‌های جنگلی شمال) و واکسیناسیون اجباری سگ‌ها علیه لپتوسیروز طبق استانداردهای OIE (سازمان جهانی بهداشت حیوانات) ضروری است.

2.2 آلودگی محیط زیستی

فضولات سگ‌ها: در تهران 75% فضولات سگ‌ها در معابر عمومی رها می‌شود، در حالی که هر سگ روزانه بین 100 تا 200 گرم مدفوع تولید می‌کند که حاوی نیتروژن و فسفر بوده و آلاینده خاک و آب به شمار می‌رود .

آلودگی وسایل بازی کودکان: در اصفهان گزارش شده است که سگ‌ها از وسایل بازی کودکان استفاده می‌کنند که خطر انتقال انگل‌ها را افزایش می‌دهد.

3. ابعاد حقوقی: خلأ قانونی و سرگردانی اجرایی و جزیره ای عمل نمودن در برخی محاکم قضایی شهرستان و استان‌ها

3.1 مبنای قانونی ممنوعیت‌ها

ماده 688 قانون مجازات اسلامی: استناد به «تهدید علیه بهداشت عمومی» برای ممنوعیت سگ‌گردانی (قانون مجازات اسلامی، 1392).

ماده 618 قانون تعزیرات: مجازات حبس 3 ماه تا یک سال برای اخلال در نظم عمومی از طریق سگ‌گردانی (قانون تعزیرات، 1392 ).

طرح صیانت (در سال 1400): نگهداری سگ به‌عنوان «حیوان نجس‌العین» مطرح شده، اما به تصویب نرسیده است (مجلس شورای اسلامی، 1400).

3.2 چالش‌های اجرایی در خصوص سگ گردانی

ابهام در تعریف جرم: قضات تهران معتقدند سگ‌گردانی صرف، جرم نیست مگر در صورت ایجاد ترس یا آلودگی (مصاحبه با قضات، 1403).

برخورد سلیقه‌ای: در اصفهان پلیس حق توقیف خودروهای حاوی سگ و پلمپ مطب‌های دامپزشکی غیرمجاز را دارد، اما در تهران فقط به موارد مزاحمت رسیدگی می‌شود (مطالعات تطبیقی استان‌ها، 1403).

4. ابعاد اجتماعی و روانشناختی: شکاف ارزشی و آسیب‌های پنهان

4.1 تنش‌های جامعه‌شناختی

شکاف فرهنگی: 68% شهروندان تهران سگ‌گردانی را مزاحم می‌دانند، اما 42% جوانان شهری آن را نماد سبک زندگی مدرن می‌شمارند (نظرسنجی ملی، 1402 ).

تضییع حقوق عمومی: 78% سالمندان و خانواده‌های دارای کودک در اصفهان از حضور سگ‌ها در پارک‌ها احساس ناامنی می‌کنند (مطالعات میدانی اصفهان، ۱۴۰۲).

4.2 آسیب‌های روانی

کودکان: مواجهه با پارس ناگهانی سگ‌ها موجب شب‌ادراری، فوبیا و اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) در کودکان شده است در خصوص سگ ها در (مطالعات روانشناختی، 1403).

زنان باردار: استرس ناشی از سگ‌های بدون قلاده خطر سقط را افزایش می‌دهد (مطالعات پزشکی، ۱۴۰۳).

5. تجارب جهانی: الگوهای موفق تنظیم‌گری هوشمند

جدول تطبیقی سیاست‌گذاری در سگ‌ها در برخی کشورهای منتخب

نکته درباره نژادهای خطرناک: در کانادا نگهداری نژادهای خطرناک مانند پیتبول، رودئو، دوبرمن، چاوچاو و روتوایلر ممنوع است؛ اما برای سایر نژادها پارک‌های سگ مجهز فراهم شده است (Canada Animal Control, 2024).

مسئولیت‌پذیری مالکان: در سوئد صاحبان سگ‌هایی که حمله کرده‌اند موظف به پرداخت غرامت به قربانیان هستند (Swedish Animal Welfare Agency, 2023).

فرهنگ‌سازی: دولت دانمارک با همکاری دامپزشکان کمپین‌های آموزش نگهداری مسئولانه را برگزار می‌کند (Danish Veterinary Association, 2023).

تجارب جهانی: افزودن مدل‌های دامپزشکی‌محور

الگوی کانادا در پیشگیری از زئونوز: 

 - سیستم "یک‌سلامت" (One Health):

   - همکاری سه‌جانبه  دامپزشکان، پزشکان و شهرداری‌ها در کنترل بیماری‌های مشترک. 

  - الزام مالکان به ارائه گزارش سلامت ماهانه سگ توسط دامپزشک معتمد (Health Canada, 2023  ).

نقش دامپزشکان در سوئد: 

 - صدورکارت سلامت الکترونیک برای هر سگ پس از انجام آزمایش‌های انگلی و واکسیناسیون. 

- غیرقانونی بودن تجویز دارو بدون کارت سلامت (Swedish Veterinary Association, 2024 ).

6. چالش‌های سیاست ممنوعیت مطلق: نقدها و پیامدهای ناخواسته

6.1 ناکارآمدی اجرایی

ممنوعیت سگ‌گردانی در اصفهان منجر به افزایش این فعالیت در حاشیه شهرها و مناطق غیررسمی شده است (مطالعات میدانی، 1403 ).

پلمپ مطب‌های دامپزشکی غیرمجاز واکسیناسیون سگ‌ها را کاهش داده و خطر بیماری‌ها را افزایش داده است (گزارش سازمان دامپزشکی، 1403 ).

6.2 انتقادات حقوق بشری و حیوان‌دوستی

ممنوعیت مطلق سگ‌گردانی با نگاه امنیتی و بهداشتی، از نظر فعالان حقوق حیوانات غیرمنطقی و غیرانسانی ارزیابی می‌شود (جمعیت حمایت از حقوق حیوانات ایران، 1403). آنها معتقدند که برخوردهای قهری و پلمپ مطب‌های دامپزشکی باعث افزایش رهاسازی حیوانات در خیابان‌ها شده است که پیامدهای خطرناک‌تری دارد.

بسیاری از کشورهای پیشرفته، با رویکردی مبتنی بر حقوق حیوانات، تلاش می‌کنند سگ‌گردانی را با آموزش مسئولیت‌پذیری مالکان، ایجاد فضاهای امن و قوانینی منطقی کنترل کنند نه ممنوع کنند (Animal Welfare Institute, 2024).

7. بعد اقتصادی صنعت حیوانات خانگی: فرصت‌ها و تهدیدها

توسعه بخش اقتصادی: تمرکز بر صنعت دامپزشکی

سهم خدمات دامپزشکی: 

- بر اساس گزارش انجمن صنفی دامپزشکان تهران (۱۴۰۲):     - ۴۰% از ۱۵۰ میلیارد تومان گردش مالی سالانه، مربوط به خدمات درمانی (واکسیناسیون، جراحی، آزمایش‌های تشخیصی) است. 

 - هر کلینیک دامپزشکی ماهانه به‌طور میانگین ۵۰ میلیون تومان درآمد دارد. 

اشتغال‌زایی تخصصی: 

 - این صنعت برای ۱۲۰۰ دامپزشک و ۳۵۰۰ تکنسین دامپزشکی در تهران شغل مستقیم ایجاد کرده است (مرکز آمار ایران، ۱۴۰۳). 

تهدید تعطیلی کلینیک‌ها: 

 - پلمپ ۱۷ مطب دامپزشکی غیرمجاز در اصفهان (۱۴۰۲) موجب کاهش ۲۵%ی واکسیناسیون هاری در این استان شد (سازمان دامپزشکی کشور، ۱۴۰۳ ).

سهم اقتصادی: بازار حیوانات خانگی در ایران به‌سرعت در حال رشد است و تنها در تهران بیش از ۵۰۰ فروشگاه تخصصی و خدمات دامپزشکی فعال است که سالانه بیش از ۱۵۰ میلیارد تومان گردش مالی دارند (گزارش اتاق بازرگانی تهران، 1402).

اشتغال‌زایی: این صنعت زمینه‌ساز ایجاد هزاران شغل در حوزه‌های فروش خوراک، خدمات درمانی، آموزش، پرورش، و گردشگری حیوانات خانگی شده است.

تهدیدهای مالی: ممنوعیت‌ها و برخوردهای قهری، سرمایه‌گذاری در این حوزه را کاهش داده و برخی کسب‌وکارها را با خطر تعطیلی مواجه کرده است (مطالعات بازار 1403 ).

8. پیشنهادات سیاستی برای تنظیم‌گری هوشمند

1. تصویب قانون جامع نگهداری و تردد سگ‌ها با شفاف‌سازی حقوق و تکالیف مالکان، ممنوعیت نگهداری نژادهای خطرناک و تعیین مجازات‌های مدون.

2. ایجاد پارک‌های اختصاصی سگ و زیرساخت‌های حمایتی (نظیر ایستگاه‌های جمع‌آوری فضولات و نصب دوربین‌های نظارتی).

3. اجرای برنامه‌های فرهنگ‌سازی و آموزش مسئولیت‌پذیری مالکان توسط نهادهای دولتی و غیر دولتی.

4. توسعه نظام ثبت ملی و واکسیناسیون اجباری سگ‌ها برای پیشگیری از بیماری‌های مشترک با محوریت دامپزشکان، الزام میکروچیپ و ثبت در سامانه DVS (Dog Veterinary System) ، اتصال سامانه به پایگاه داده سازمان دامپزشکی برای پایش واکسیناسیون و بیماری‌ها جهت تاییدیه ها و تشخیص عدم واکسیناسیون و...

5. ایجاد کمیته‌های مشترک نظارتی وتعیین وظایف مشخص برای نیروی انتظامی، شهرداری‌ها و سازمان دامپزشکی جهت هماهنگی در اجرای مقررات در جهت تقویت نقش سازمان دامپزشکی و نظام دامپزشکی کشور

ترکیب اعضا: سازمان دامپزشکی (۵۰%)، شهرداری (۳۰%)، نیروی انتظامی (۲۰%). 

وظایف تیم مشترک:

 - نظارت بر پارک‌های سگ 

 - پایش بیماری‌های مشترک 

 - آموزش مالکان و صاحبین سگ

6. جلوگیری از پلمپ‌های بی‌رویه مطب‌های دامپزشکی و تسهیل فعالیت آنها جهت حفظ سلامت حیوانات و بهداشت عمومی.

در پایان می توان گفت،سگ‌ گردانی در ایران چالشی چندوجهی است که نیازمند رویکردی فرابخشی و علمی است. تجربه کشورهای پیشرفته نشان می‌دهد که ممنوعیت مطلق راهکار موفقی نیست و تنظیم‌گری هوشمند، متکی بر قانون‌گذاری جامع، آموزش، زیرساخت‌های مناسب و همکاری بین‌سازمانی، می‌تواند پدیده سگ‌گردانی را به شکلی مسئولانه و کم‌خطر مدیریت کند. این مسیر ضمن حفظ حقوق شهروندی، سلامت عمومی و محیط زیست، می‌تواند فرصت‌های اقتصادی و فرهنگی جدیدی نیز ایجاد نماید.

منابع

[1] وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ایران، گزارش سالانه بیماری‌های مشترک انسان و دام، 1400.

[2] مطالعات میدانی استانداری‌های اصفهان، همدان، آذربایجان غربی و کرمان، 1402.

[3] WHO, "Rabies Fact Sheet," 2023.

[4] سازمان دامپزشکی کشور، آمار انگل‌های روده‌ای سگ‌های شهری، 1402.

[5] مطالعات محیط‌زیستی دانشگاه تهران، 1402.

[6] پژوهش‌های میدانی دانشگاه اصفهان، 1402.

[7] قانون مجازات اسلامی، 1392.

[8] قانون تعزیرات حکومتی، 1392.

[9] مجلس شورای اسلامی، طرح صیانت، 1400 (مهر رد شده).

[10] مصاحبه با قضات دادگستری تهران، 1403.

[11] گزارش سازمان‌های انتظامی استان‌ها، 1403.

[12] نظرسنجی ملی رفتارهای شهروندی، مرکز تحقیقات اجتماعی، 1402.

[13] مطالعات روانشناختی کودکان در مواجهه با حیوانات، دانشگاه علوم پزشکی تهران، 1403.

[14] مطالعات پزشکی و زنان باردار، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، 1403.

[15] Canada Animal Control Association, 2024 Annual Report.

[16] Swedish Animal Welfare Agency, 2023.

[17] Danish Veterinary Association, Public Education Campaigns, 2023.

[18] گزارش آسیب‌شناسی اجرای ممنوعیت‌ها، سازمان محیط زیست، 1403.

[19] جمعیت حمایت از حقوق حیوانات ایران، گزارش سالانه 1403.

[20] Animal Welfare Institute, "Global Animal Care Policies," 2024.

[21] اتاق بازرگانی تهران، گزارش بازار حیوانات خانگی، 1402.

[22] مطالعات بازار، مرکز تحقیقات اقتصادی ایران، 1403.