راهنمای دامپزشکی
مدیریت دام در فصل گرما
تابستان ۱۴۰۴ – تهیه‌شده برای دامداران، کارشناسان بهداشت دام و تصمیم‌گیران حوزه دامپزشکی
دکتر محمدرضا شعله‌پاش
رئیس گروه مطالعات اپیدمیولوژیک بیماری‌های دامی سازمان دامپزشکی کشور
🔹 ۱. مقدمه
در سال‌های اخیر، افزایش دمای هوا و بروز پدیده گرمایش جهانی اثرات فزآینده‌ای بر سلامت و بهره‌وری دام‌ها داشته است. در مناطق گرم‌سیری و خشک مانند بسیاری از نقاط ایران، این مسئله به یک چالش جدی تبدیل شده است. استرس گرمایی (Heat Stress) در دام‌ها منجر به کاهش مصرف خوراک، افت تولید، اختلال در باروری و افزایش حساسیت به بیماری‌ها می‌شود. در این راهنما، با استناد به منابع معتبر ، مجموعه‌ای از توصیه‌های مدیریتی، بهداشتی و پیشگیرانه ارائه می‌شود.
🔹 ۲. اثرات فیزیولوژیک گرما بر دام
۲.۱. افزایش دمای بدن، افزایش نرخ تنفس، تعریق و بالا رفتن دمای محیطی بدن از عوارض مستقیم گرما هستند.
۲.۲. کاهش اشتها و مصرف خوراک و در نتیجه افت عملکرد تولیدی (مانند شیر یا رشد).
۲.۳. کاهش باروری و افزایش سقط جنین به‌ویژه در دام‌های آبستن.
۲.۴. سرکوب عملکرد سیستم ایمنی و افزایش بروز بیماری‌های عفونی.
🔹 ۳. بیماری‌های شایع در فصل گرما
۳.۱. گرمازدگی (Heat Stroke): بروز ناگهانی بی‌حالی، تنفس تند، تعریق زیاد، افزایش دمای بدن تا بیش از ۴۲ درجه، در نهایت کما یا مرگ.
۳.۲. بیماری‌های انگلی خارجی: کنه‌ها، مگس‌ها و پشه‌ها در تابستان فعال‌تر شده و ناقل بیماری‌هایی چون تیلریوز، تب سه‌روزه گاوی، تب خونریزی دهنده کریمه کنگو و لمپی‌اسکین هستند.
۳.۳. آنتروتوکسمی: در نشخوارکنندگان، به‌ویژه بره‌ها و بزغاله‌ها، تغییر خوراک همراه با گرما منجر به رشد بیش‌ازحد کلستریدیوم‌ها و مسمومیت داخلی می‌شود.
۳.۴. تب سه‌روزه گاوی (BEF): بیماری ویروسی تب‌دار فصلی که از طریق Culicoides منتقل می‌شود و با کاهش اشتها، ضعف و افت تولید شیر همراه است.
🔹 ۴. راهکارهای مدیریتی برای کاهش اثرات گرما
۴.۱. ایجاد سایه‌بان مناسب: حداقل ۳ تا ۴ مترمربع فضای سایه برای هر رأس گاو توصیه می‌شود. مصالح سبک و جریان آزاد هوا توصیه می‌گردد.
۴.۲. تهویه و خنک‌سازی: استفاده از پنکه، مه‌پاش، کولر تبخیری یا تونل باد در دامداری‌های بسته.
۴.۳. تأمین آب کافی و سرد: مصرف آب گاو شیری در گرمای شدید تا ۱۰۰ لیتر در روز افزایش می‌یابد. آب باید در سایه نگهداری شود و گردش مداوم داشته باشد.
۴.۴. زمان‌بندی فعالیت‌ها: تغذیه، چرا، حمل‌ونقل و سایر امور فنی در ساعات خنک (ساعات اولیه صبح یا بعدازظهر) انجام شود.
۴.۵. تنظیم جیره تابستانی: استفاده از خوراک کم‌فیبر و پرانرژی، استفاده از افزودنی‌هایی مانند پروبیوتیک‌ها، ویتامین C، E، و مکمل‌های الکترولیتی.
🔹 ۵. ملاحظات دام‌های حساس‌تر
۵.۱. گاوهای شیری پرتولید: به‌دلیل متابولیسم بالا حساس‌تر هستند و نیاز به خنک‌سازی و تغذیه دقیق‌تری دارند.
۵.۲. گوساله‌ها و بزغاله‌ها: به‌دلیل سطح بالای متابولیسم و سطح پایین‌تر ایمنی در معرض خطر بیشتر گرما و کم‌آبی هستند.
۵.۳. دام‌های آبستن: افزایش دمای بدن می‌تواند منجر به کاهش نرخ رشد جنینی و سقط شود.
🔹 ۶. اقدامات بهداشتی و واکسیناسیون فصلی
۶.۱. اجرای واکسیناسیون علیه بیماری‌های فصلی مانند:
- تب سه‌روزه گاوی
- لمپی‌اسکین
- آنتروتوکسمی
- تب برفکی (در صورت نیاز منطقه‌ای)
۶.۲. کنترل حشرات ناقل با استفاده از سمپاشی، تله‌های نوری، ضدعفونی دوره‌ای محل نگهداری دام‌ها.
۶.۳. پایش مستمر وضعیت سلامت دام و ثبت داده‌ها برای اقدامات پیشگیرانه مؤثر.
