حکیم مهر: کشاورزی ایران با وجود نیاز حیاتی به پژوهش‌های علمی، با بحران ریزش دانشجو روبه‌رو است؛ به‌طوری که کمتر از نیمی از دانشجویان رشته‌های کشاورزی و دامپزشکی به مرحله فارغ‌التحصیلی می‌رسند.
به گزارش حکیم مهر به نقل از ایسکانیوز، کشاورزی در ایران با وجود قدمت چندین هزار ساله‌ای که دارد؛ اما به دلیل همراه نشدن با پیشرفت‌های علمی جهان، ناکارآمد شده است. از این رو، دانشگاه‌ها نقش مهمی در زمینه توسعه کشاورزی از طریق انجام تحقیقات کارشناسانه دارند.
با این حال به نظر می‌رسد دانشگاه‌های ایران در زمینه تحقیقات کشاورزی آن‌چنان که باید و شاید عمل نکرده‌اند. به همین دلیل، آسیب‌شناسی تحقیقات کشاورزی در دانشگاه‌های ایران ضروری است.
ایسکانیوز پیش‌تر در گفت‌وگو با «جمیل عباس‌نژاد» مدیر عامل شرکت دانش‌بنیان نفیس تدبیر هوشمند درباره ضرورت هوشمندسازی کشاورزی تصریح کرده بود که اگر یک باغ ۲ هکتاری ۲۰ تن برداشت محصول انجام شود، برای مثال با نصب دستگاه دستگاه‌های ضدسرمازدگی آن باغ می‌تواند بیش از ۱۰۰ تن برداشت محصول داشته باشد. اگر در کشور آمریکا از یک باغ ۲ هکتاری حدود ۱۲۹ تن محصول برداشت می‌شود در باغی مشابه آن در ایران فقط ۱۰ تن محصول برداشت می‌شود. این تفاوت به دلیل استفاده از همین سامانه‌ها برای جلوگیری از مخاطرات جوی است که بر امنیت غذایی اثر می‌گذارد.
همچنین ایسکانیوز در گزارش پیشگیری از بحران گرسنگی با کشاورزی هوشمند به بررسی نقش کشاورزی هوشمند در رفع بحران گرسنگی در جهان پرداخته است. در این گزارش آمده است که سازمان کشاورزی و غذای ملل متحد (فائو) اعلام کرد که رشد جمعیت جهان در سال ۲۰۵۰، حدود ۶۰ درصد بیشتر از مواد غذایی است. روشن است که روش‌های سنتی کشاورزی برای حل بحران کمبود منابع غذایی جوامع در آینده کارآمد نیستند. به همین دلیل، استفاده از فناوری‌های پیشرفته بهره‌گیری حداکثری از منابع محدود را تضمین می‌کند.
دانشکده‌ها و دانشگاه‌های کشاورزی ایران به‌عنوان اصلی‌ترین و پایه‌ای‌ترین نهاد علمی اصلی در توسعه پایدار کشاورزی و امنیت غذایی کشور شناخته می‌شوند. در حال حاضر، رشته‌های مرتبط با کشاورزی در غالب دانشگاه‌های کشور اعم از دولتی و غیردولتی تدریس می‌شود.
فقط ۳ درصد دانشجویان در رشته کشاورزی و دامپزشکی ثبت‌نام کردند
براساس آمار ارائه شده از سوی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، در سال تحصیلی ۱۴۰۱-۱۴۰۲، تعداد ۶۵ مؤسسه آموزش عالی که وابسته به این وزارتخانه بوده‌اند (شامل دانشگاه‌ها، مجتمع‌های آموزش عالی، دانشکده‌های کشاورزی و دامپروری، سازمان‌های پژوهشی علمی و صنعتی، مراکز آموزش عالی و پژوهشگاه‌های ملی)، اقدام به جذب دانشجو در رشته‌های کشاورزی و دامپزشکی کرده‌اند.
در همین سال تحصیلی، حدود ۲.۹ درصد از دانشجویان ثبت‌نام شده در مؤسسات آموزش عالی (۳۰۳۸۹ نفر)، اعم از دولتی و غیردولتی، مربوط به گروه کشاورزی و دامپزشکی بوده‌اند. در این بین حدود ۳۳ درصد ثبت‌نام‌ها در مقاطع کارشناسی ارشد و بالاتر صورت گرفته است. لازم به ذکر است که در سال تحصیلی موردنظر تعداد دانش‌آموختگان کشاورزی و دامپزشکی در مؤسسات اشاره شده ۱۴۸۷۷ نفر اعلام شده است که کمتر از نصف دانشجویان ثبت‌نام شده است.
مهم‌ترین چالش‌هایی که بهره‌مندی از ظرفیت‌های علمی و پژوهشی کشور در بخش کشاورزی را با مشکل مواجه ساخته است، شامل نبود هماهنگی و هم‌افزایی میان نهادهای علمی و اجرایی، ضعف در تعریف مشوق‌ها و سازوکارهای الزام‌آور در حوزه تحقیقات و آموزش‌های میدانی، و ساختارهای بوروکراتیک و پراکنده در سیاستگذاری پژوهشی است. پژوهش‌های دانشگاهی غالباً به‌دلیل عدم ارتباط کافی با نیازهای واقعی کشاورزان، موازی‌کاری نهادی و عدم تخصیص منابع موردنیاز، عدم انتقال مناسب دانش به عرصه اجرا و ضعف در نظام ترویج، اثربخشی کافی را ندارند. از سوی دیگر، جهت‌گیری پژوهش‌ها بیشتر به‌سمت تولید مقاله برای ارتقای علمی سوق یافته، درحالی‌که نیاز مبرم کشور، توسعه پژوهش‌های مسئله‌محور، مأموریت‌گرا و قابل‌اجرا در میدان عمل است. بدین ترتیب، فاصله میان «علم تولید شده» و «عملیات میدانی» نه‌تنها کاهش نیافته، بلکه در مواردی تعمیق یافته است.
تجارب جهانی نشان می‌دهد که سیاستگذاری منسجم و هماهنگ تحقیقات کشاورزی بین وزارتخانه‌های کشاورزی و علوم و جلوگیری از موازی‌کاری و درعین‌حال، توجه به نیازهای واقعی بخش و صنف و تشکل‌های مربوطه، از مهم‌ترین عوامل موفقیت و اثربخشی تحقیقات کشاورزی به شمار می‌رود. این در حالی است که در ایران، ناهماهنگی و عدم انسجام شدیدی بین این دو نهاد وجود دارد و اصولا برخلاف اسناد بالادستی، مأموریت‌های جدی برای دانشگاه‌ها به عنوان مبدأ تولید علم، در زمینه حل مشکلات بخش کشاورزی تعریف نشده و به‌تبع آن، منابع مالی موردنیاز نیز در اختیار آن، براساس شرح خدمات الزام‌آور و مسئولیت‌زا، قرار نمی‌گیرد.
موازی‌کاری و عدم استفاده بهینه از ظرفیت‌های علمی کشور در تحقیقات کشاورزی
با وجود جایگاه کمیسیون تخصصی کشاورزی، امنیت غذایی، آب و منابع طبیعی شورای‌عالی عتف، در تدوین برنامه‌های علمی و فناوری پنج‌ساله و ساماندهی، مدیریت و راهبری طرح‌های کلان ملی در حوزه مربوطه، اما مصوبات این کمیسیون به اهرمی الزام‌آور برای یکپارچه‌سازی نظام تحقیقات کشاورزی، به‌ویژه در ارتباط با دانشگاه‌ها تبدیل نشده است. در واقع و با آنکه نمایندگان سازمان تات (سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزی) نقش پررنگی در اعضا و مدیریت این کمیسیون برعهده دارند، اما در عمل هماهنگی سازمان‌یافته‌ای میان این دو نهاد در تدوین سیاست‌های تحقیقاتی مربوطه، مشاهده نمی‌شود. در این چارچوب است که نهادهای علمی و پژوهشی در حوزه کشاورزی به‌جای تعامل و هم‌افزایی، اغلب به‌صورت جزیره‌ای عمل می‌کنند. این گسست موجب تکرار مطالعات، موازی‌کاری و عدم استفاده بهینه از ظرفیت‌های علمی کشور می‌شود. در واقع نبود یک سازوکار منسجم و الزام‌آور برای تبادل اطلاعات، شبکه‌سازی و هم‌راستاسازی اهداف پژوهشی با نیازهای واقعی میدان، منجر به تولید دانش غیرکاربردی و کاهش اثربخشی تحقیقات شده است. در نتیجه، منابع انسانی و مالی در مسیرهایی هزینه می‌شوند که بازدهی عملیاتی مطلوبی ندارند.
مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی که در مورد تحقیقات کشاورزی در دانشگاه‌های ایران منتشر کرده است، جدول سوابق پژوهشی در این زمینه را به شرح زیر ارائه می‌دهد؛
