طرح راهبردی ملی مقابله با خطر ورود و گسترش سویه SAT1 ویروس تب برفکی
(بر اساس اصول و چارچوب‌های علمی WOAH، FAO و EUFMD)
دکتر محمدرضا شعله‌پاش
رئیس گروه مطالعات اپیدمیولوژیک بیماری‌های دامی سازمان دامپزشکی کشور
۱ . مقدمه و ضرورت تدوین طرح
سویه SAT1 ویروس تب‌برفکی یکی از سویه‌های آفریقایی و غیربومی است که در سال‌های اخیر در برخی کشورهای خاورمیانه شناسایی شده است. ویژگی این سویه، تفاوت آنتی‌ژنی بالا با سویه‌های رایج منطقه و نبود ایمنی متقاطع در دام‌های واکسینه‌شده با واکسن‌های معمول (O، A و Asia1) می‌باشد.
با توجه به تراکم بالای جمعیت گاوی در مناطق غربی و جنوبی کشور، اهمیت اقتصادی واحدهای شیری و جابجایی گسترده دام در مرزها، ورود این سویه می‌تواند پیامدهای جدی اپیدمیولوژیک، اقتصادی و اجتماعی به‌دنبال داشته باشد.
ازاین‌رو، تدوین و اجرای یک طرح راهبردی ملی سه‌مرحله‌ای (پیشگیری، واکنش سریع و بازسازی ایمنی) ضروری دانسته می‌شود.
۲. اهداف کلان طرح
۱. از ورود و استقرار سویه SAT1در کشور جلوگیری بعمل آید.
۲. در صورت بروز اولین مورد تأییدشده، واکنش سریع و هدفمند اجرا گردد.
۳. خسارات اقتصادی در واحدهای دامی صنعتی و سنتی کاهش داده شود.
۴. هماهنگی بین‌سازمانی، استانی و منطقه‌ای در کنترل بیماری ایجاد گردد.
۵. ظرفیت ملی در حوزه تشخیص، واکسیناسیون و مدل‌سازی اپیدمی‌ها تقویت شود.
۳. محورهای اصلی راهبرد ملی
۳-۱. محور پیشگیری و آماده‌سازی
• پایش فعال مرزی و درون‌کشوری توسط تیم‌های مراقبت فعال در استان‌های مرزی با هدف نمونه‌گیری مستمر از بازارهای دام و قرنطینه‌های ورودی انجام پذیرد.
• جابجایی دام از طریق سامانه یکپارچه هویت دام ردیابی و کنترل در میادین عرضه و مسیرهای تردد فصلی اجرا گردد.
• آموزش و آگاهی‌بخشی دامداران، کلینیسین‌ها و مسئولان فنی درباره علائم بالینی سویه‌های SAT و روش‌های گزارش سریع موارد مشکوک انجام شود.
• تفاهم‌نامه با مراکز تولید واکسن داخلی و بین‌المللی برای تأمین سریع واکسن حاوی سویه SAT1در صورت نیاز منعقد گردد.
• ذخیره ملی واکسن و مواد ضدعفونی‌کننده برای حداقل پنج درصد جمعیت گاوی کشور در مراکز منتخب استانی نگهداری شود.
۳-۲. محور واکنش سریع (Emergency Response)
در صورت تأیید آزمایشگاهی سویه SAT1در کشور، اقدامات زیر بلافاصله اجرا گردد.
الف. فرماندهی و هماهنگی:
• ستاد واکنش اضطراری تب‌برفکی در سازمان دامپزشکی با حضور نمایندگان مؤسسه رازی، معاونت بهداشتی پیشگیری و ادارات کل استانی تشکیل شود.
• نواحی کنترل، منطقه حفاظتی (Protection Zone) و منطقه نظارتی (Surveillance Zone) مطابق با چارچوب WOAH تعیین گردد.
ب. قرنطینه و کنترل جابجایی:
• جابجایی دام، شیر خام و فرآورده‌های خام دامی در شعاع ده کیلومتری از کانون ممنوع اعلام گردد.
• وسایل نقلیه خروجی از منطقه آلوده ضدعفونی و بستر و کود آلوده طبق دستورالعمل فنی معدوم گردد.
ج. واکسیناسیون اضطراری (Emergency Vaccination):
• واکسیناسیون حلقوی (Ring Vaccination) در شعاع 10 تا 20 کیلومتری اطراف کانون برای دام‌های سالم اجرا گردد.
• از واکسن‌های چندظرفیتی حاوی سویه SAT1در صورت در دسترس بودن استفاده شود و در غیر این صورت، واکسن‌های موجود به‌صورت موقت و با ارزیابی ایمنی متقاطع به‌کار گرفته شود.
• ثبت دقیق دام‌های واکسینه‌شده و ارزیابی سرولوژیک پس از واکسیناسیون (PVM) انجام پذیرد.
د. تشخیص و پایش آزمایشگاهی:
• آزمایش RT-PCR و تعیین توالی ژن VP1 در نمونه‌های مثبت برای تطبیق با سویه‌های جهانی انجام شود.
• نمونه‌ها به‌صورت فوری به WRLFMD جهت تأیید بین‌المللی و دریافت گزارش vaccine-matching ارسال گردد.
هـ. اطلاع‌رسانی و کنترل اجتماعی:
• اطلاع‌رسانی شفاف و علمی از طریق رسانه‌های رسمی با هدف کاهش شایعات و افزایش همکاری دامداران صورت گیرد.
• خط تماس اضطراری در استان‌های درگیر برای دریافت گزارش‌های مردمی ایجاد شود.
۳-۳. محور بازسازی ایمنی و پایداری کنترل (Recovery & Resilience)
الف. برنامه واکسیناسیون پایدار:
• برنامه واکسیناسیون شش‌ماهه تا یکساله پس از مهار اولیه با هدف تثبیت ایمنی در جمعیت گاوی طراحی شود.
• واکسن داخلی حاوی سویه SAT1با همکاری مؤسسه رازی و نظارت WOAH تولید گردد.
ب. پایش سرولوژیک و ژنتیکی:
• بررسی‌های سرمی تصادفی در گله‌های واکسینه‌شده جهت سنجش سطح آنتی‌بادی انجام گیرد.
• بانک داده ژنتیکی برای سویه‌های بومی و وارداتی ویروس در کشور ایجاد شود.
ج. بازسازی اقتصادی و اجتماعی:
• تسهیلات و کمک‌های بلاعوض به دامداران آسیب‌دیده از تعطیلی یا معدوم‌سازی اجباری تخصیص یابد.
• بیمه دامی و صندوق حمایت از تولیدکنندگان برای جبران بخشی از خسارات فعال گردد.
د. ارزیابی عملکرد و بازبینی راهبرد:
• پس از مهار بحران، ارزیابی جامع اثربخشی واکسیناسیون، قرنطینه و اطلاع‌رسانی انجام شود.
• راهبرد ملی بر اساس یافته‌ها و گزارش‌های میدانی به‌روزرسانی گردد.
۴. چارچوب هماهنگی بین‌المللی
• همکاری مستمر با دفاتر منطقه‌ای FAO و WOAH برای تبادل داده اپیدمیولوژیک برقرار گردد.
• موارد احتمالی در سامانه WAHIS ثبت شود تا از کمک‌های فنی و واکسن بین‌المللی استفاده گردد.
• مشارکت کشور در پروژه‌های منطقه‌ای FAO و EUFMD برای پیشگیری از گسترش سویه‌های SAT استمرار یابد.
5. شاخص‌های کلیدی عملکرد (KPIs)
6. جمع‌بندی
سویه SAT1 تهدیدی نوپدید با توان سرایت بالا در جمعیت‌های حساس گاوی به‌شمار می‌آید. کلید موفقیت در کنترل این بیماری، برخورداری از آمادگی ساختاری، اجرای واکنش سریع، ایجاد همکاری بین‌استانی و اتکا به شواهد علمی و داده‌های بین‌المللی است.
اجرای دقیق این طرح می‌تواند ضمن کاهش خسارات اقتصادی و حفظ تولید ملی، جایگاه و اعتبار نظام دامپزشکی کشور را در سطح منطقه‌ای ارتقا دهد.
