راهنمای واکسیناسیون در مواجهه با شیوع سویه SAT1 ویروس تب برفکی - دکتر محمدرضا شعله‌پاش

راهنمای واکسیناسیون در مواجهه با شیوع سویه SAT1 ویروس تب برفکی

دکتر محمدرضا شعله‌پاش

با توجه به گزارش‌های اخیر از کشورهای منطقه درباره شیوع سویه جدید SAT1 ویروس تب برفکی و احتمال گسترش آن در داخل کشور، ضرورت دارد برنامه‌های واکسیناسیون دامها بازنگری شوند. ویروس تب برفکی دارای هفت سروتیپ مجزا شامل O، A، Asia1، SAT1، SAT2 و SAT3 است که میان آنها ایمنی متقاطع مؤثری وجود ندارد. بنابراین، دام‌هایی که با واکسن‌های پلی‌والان فاقد SAT1 واکسینه شده‌اند، در برابر این سویه ایمنی کافی ندارند و باید واکسیناسیون اختصاصی دریافت کنند.

اصول علمی واکسیناسیون

مطالعات سازمان جهانی بهداشت دام (WOAH) و سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO) نشان داده‌اند که سویه SAT1 می‌تواند در گله‌های واکسینه‌شده با سایر سروتیپ‌ها نیز بیماری ایجاد کند. بنابراین، واکسیناسیون هدفمند با واکسن مونووالان SAT1 برای حفظ ایمنی جمعیت دامی ضروری است.

الگوریتم تصمیم‌گیری واکسیناسیون در برابر SAT1

مرحله ۱ – تعیین وضعیت واکسیناسیون پیشین

۱. دام‌هایی که در ۴ تا ۶ هفته گذشته با واکسن پلی‌والان بدون SAT1 واکسینه شده‌اند، باید فوراً با واکسن مونووالان SAT1 واکسینه شوند.
۲. دام‌هایی که بیش از ۶ هفته از آخرین واکسیناسیون آن‌ها گذشته است، باید با واکسن پلی‌والان حاوی SAT1 یا ترکیب واکسن فعلی + مونووالان SAT1 واکسینه شوند.

۳. در دام‌هایی که کمتر از ۲ هفته قبل واکسن دریافت کرده‌اند، تزریق SAT1 مونووالان با فاصله ۳ تا ۴ هفته‌ای انجام شود تا پاسخ ایمنی مؤثر حاصل شود.

مرحله ۲ – اولویت‌بندی گروه‌های هدف

• گله‌های گاوی و گوساله‌های حساس در مناطق مرزی
• دامهای مولد و پایه در واحدهای پرورش صنعتی
• گله‌هایی که در مسیر ترانزیت یا جابجایی بین استانی قرار دارند
• دامهایی که در تماس با موارد مشکوک به تب برفکی بوده‌اند
• در استان‌هایی که کانون‌های تب برفکی دارای همگرایی و خوشه‌گذاری بالایی هستند، توصیه می‌شود واکسیناسیون حلقه‌ای (ring vaccination) انجام شود تا انتشار سویه SAT1 محدود شود.

مرحله ۳ – ملاحظات فنی و ایمنی

• حداقل فاصله زمانی میان دو واکسیناسیون متوالی سه هفته باشد
• واکسن‌های استفاده‌شده دارای تأیید WOAH و کد منبع مشخص باشند
• تزریق واکسن در دمای زنجیره سرد ۲ تا ۸ درجه سانتی‌گراد انجام شود
• در گوساله‌ها و بره‌های کمتر از سه‌ماهه، واکسیناسیون پس از کاهش آنتی‌بادی مادری (حدود ۸ تا ۱۲ هفتگی) انجام شود

جدول تصمیم‌گیری واکسیناسیون (ترجیحی - عمل‌گرایانه)

این جدول بر اساس سطح خطر اپیدمی و وضعیت واکسیناسیون پیشین دام‌ها طراحی شده است و راهنمای عملی برای تعیین نوع واکسن، نحوه تزریق و اقدامات تکمیلی فراهم می‌کند. دامپزشکان و مدیران اجرایی می‌توانند با استفاده از این جدول، تصمیم‌گیری سریع و هدفمند برای مقابله با سویه SAT1 ویروس تب برفکی انجام دهند.

ملاحظات اپیدمیولوژیک

داده‌های شبکه آزمایشگاههای مرجع تب برفکی FAO/WOAH نشان می‌دهند که سویه SAT1 می‌تواند در جمعیت‌های واکسینه‌شده با سروتیپ‌های غیرمرتبط نیز گسترش یابد. ورود این سویه به کشور تعادل ایمنی موجود را برهم می‌زند و می‌تواند منجر به بروز اپیدمی‌های ناگهانی شود. بنابراین، افزودن سروتیپ SAT1 به ترکیب واکسن‌های پلی‌والان کشور باید فوریت اجرایی پیدا کند.

داده‌های اپیدمیولوژیک نشان می‌دهند که کانون‌های خوشه‌ای در استان‌ها می‌توانند سرعت انتشار ویروس را افزایش دهند؛ بنابراین در این مناطق واکسن‌دهی متمرکز و حلقه‌ای به همراه پایش فعال توصیه می‌شود تا کنترل اپیدمی مؤثرتر باشد.

توصیه‌های نهایی

• در مناطق مرزی و پرخطر، تزریق فوری واکسن مونووالان SAT1 انجام شود.
• در سایر مناطق، از نوبت بعدی واکسیناسیون دوره‌ای، از واکسن‌های پلی‌والان حاوی SAT1 استفاده شود.
• در صورت محدودیت تأمین، دامهای مولد و گله‌های با تراکم بالا در اولویت واکسیناسیون قرار گیرند.
• پس از هر نوبت واکسیناسیون، اجرای پایش سرولوژیک ایمنی (Post-vaccination Monitoring) برای ارزیابی کارایی ایمن‌سازی انجام شود.

منابع علمی منتخب

·         World Organisation for Animal Health (WOAH). Manual of Diagnostic Tests and Vaccines for Terrestrial Animals, 2024

·         FAO & WOAH. FMD Reference Laboratory Network – Global Surveillance Report, 2025

·         Paton D. J., Vosloo W. et al. Cross-protection and Vaccine Matching among FMDV Serotypes, Vaccine Journal, 2023