دانستنی‎های ماهی قرمز - دکتر سیاوش احمدی نوربخش

حکیم مهر - یادداشت وارده / دانستنی‎های ماهی قرمز - دکتر سیاوش احمدی نوربخش - دامپزشک و دستیار دوره تخصصی جراحی دامپزشکی

 (دکتر احمدی نوربخش)

ماهی در فرهنگ باستانی ایرانیان نماد "زندگی" است. هر ساله با فرا رسیدن عید نوروز، تعداد زیادی ماهی قرمز همچون پیام آوران زندگی، طبیعت، زیبایی و به عنوان نماینده ای از دنیای حیوانات به خانه های بسیاری از ما راه می یابند. متأسفانه در بسیاری موارد به دلیل عدم آشنایی انسانها با ویژگی ها و شرایط زندگی این حیوان زیبا، شاهد آن هستیم که ماهیانی که می توانند تا بیش از بیست سال عمر کنند و اندازه آنها به بیش از 20 سانتیمتر یا بیشتر برسد، پس از چند روز زندگی در خانه جدید، ناگهان دچار مرگ شده و در حالی که قرار بود نماد زندگی و شادی باشند، صحنه مرگ را از خود به جای می گذارند.

مطابق یافته های دانشمندان، شرایط نامساعد زندگی، تأثیرات آزاردهنده بسیاری بر انواع حیوانات منجمله ماهیان داشته و رنج و ناراحتی شدیدی برای آنها به بار می آورد. درست است ماهی یا هر حیوان دیگری، هوش و توانایی فکری بسیار محدودی دارد، ولی آیا عدم توانایی فکری به ما اجازه می دهد که نوزادان انسان یا افراد معلول جسمی را نیز مورد آزار و اذیت قرار دهیم؟ در اینجا می خواهیم به طور مختصر با گردآوری نکاتی چند، به شناخت بیشتر این موجود دوست داشتنی بپردازیم.

ماهی قرمز (goldfish) نخستین ماهی اهلی شده برای نگهداری در آکواریوم بوده است. از نظر جمعیتی بیشترین تعداد ماهیان آکواریومی از دسته ماهی قرمز می باشند و معمولاً یکی از اولین ماهیانی که یک آکواریوم دار نگهداری کرده است، از این دسته می باشد. با اینحال متأسفانه در بین سایر انواع ماهیان آکواریومی، ماهی قرمز معمولاً از کمترین مراقبتها برخوردار می شود.

شاید این امر به دلیل برخی تصورات نادرستی است که در مورد ماهی قرمز وجود دارد؛ در زیر به چند نمونه از این موارد اشاره می شود:

تصور نادرست 1. برخی تصور می کنند که نگهداری ماهی قرمز در یک تُنگ کوچک آب، فاقد اشکال بوده و ماهی در آنجا به خوبی رشد می کند.

با وجودیکه تُنگ شیشه ای منظره ای بسیار جذاب برای انسانها ایجاد می کند، در طراحی آن هیچگونه توجهی نسبت به سلامتی و آسایش ماهی به عنوان یک موجود زنده و دارای حس، نگردیده است و شاید بتوان گفت که نامناسب ترین محل برای نگهداری ماهی است. مساحت سطح آب محل نگهداری ماهی، نشانه ای تقریبی از میزان اکسیژن قابل حل در آب است. به دلیل حاشیه گرد و دهانه باریک شده تُنگ، سطح تبادل بسیار کمی برای مخلوط شدن اکسیژن هوای محیط با آب و حذف گازهای زائد موجود در آب وجود دارد. کاهش اکسیژن محلول در آب موجب بروز حالت خفگی در ماهی شده و در نتیجه ماهی ناچاراً به سطح آب آمده و به جای شنا کردن، تمام وقت خود را به هواگیری و جلوگیری از خفگی می گذراند (حالت رنج آوری است، نه؟). از طرفی این تُنگها معمولاً بسیار کوچک بوده و آزادی حرکت کمی برای ماهی دارند و تمیز نمودن آنها نیز دشوار است.

تصور نادرست 2. ماهی قرمز عمر کوتاهی دارد.

از یک لحاظ این مسأله می تواند صحت داشته باشد: اگر ماهی به خوبی نگهداری نشود، عمر کوتاهی خواهد داشت! در صورت نگهداری صحیح از ماهی قرمز، عمر آن تا بیست سال یا بیشتر نیز می رسد. باید توجه داشت که ماهی قرمز حیوانی مقاوم بوده و در صورتی که به درستی نگهداری شود، احتمال بروز بیماریها در آن نسبت به سایر گونه ها بسیار کمتر است. مسن ترین ماهی قرمز شناخته شده، 43 سال عمر کرده است. در نتیجه بسیاری از ماهیان قرمز معمولاً بیشتر از چند روز در سفره هفت سین زنده نمانده و در حقیقت به دلیل شرایط نامناسب نگهداری و معمولاً در اثر رنج ناشی از گرسنگی یا آلودگی آب جان خود را از دست داده اند.

تصور نادرست 3. ماهی قرمز جثه کوچکی داشته و به فضای زیادی نیاز ندارد.

باید توجه داشت که میزان رشد ماهی قرمز با ابعاد محیط زندگی آن متناسب است (دلیل این امر شاید به دلیل اثرات مهارکننده استرس ناشی از محیط کوچک بر میزان رشد ماهی باشد). اندازه ماهی قرمز در هنگام بلوغ، به 20 سانتی متر یا بیشتر می رسد. آنچه که در منابع علمی توصیه شده است، ظرفی با حجم 76 لیتر (مثلاً با ابعاد 45×35×60 سانتیمتر) برای یک ماهی بالغ حدوداً 20 سانتیمتری و 38 لیتر آب اضافه به ازای هر ماهی بالغ افزوده شده، می باشد. البته برای بسیاری از افراد تهیه چنین فضایی بسیار مشکل می نماید، ولی شاید در نظر داشتن این عدد، صرفاً بتواند مقیاسی از فضای مورد نیاز برای آسایش ماهی را در ذهن ایجاد نماید. یکی از دلایل نیاز ماهی قرمز به حجم زیاد آب، تولید مقادیر بسیار بالایی از مواد دفعی و مضر توسط این ماهی (در مقایسه با سایر ماهیان) است. تجمع مواد سمی در آب، می تواند منجر به مرگ ناگهانی ماهی گردد.

در صورت تهیه فیلترهای مخصوص آکواریوم (که در فروشگاههای لوازم آکواریومی موجود است)، کیفیت آب و شرایط زندگی ماهی به میزان زیادی بهبود می یابد. در مورد نوع فیلتر مناسب این نوع ماهی می توانید با دامپزشک مشورت نمایید.

محل نگهداری

در صورت نگهداری ماهی قرمز در تُنگ، باید آب آن هر روز عوض شود. چنانچه حجم آب محل نگهداری ماهی، 76 لیتر باشد، تعویض حداقل 25 درصد از حجم آب در هفته کفایت می نماید. تعویض آب موجب حذف مواد زائد (ناشی از مدفوع، باقیمانده های مواد غذایی یا مواد وارد شده از محیط اطراف، غذای خورده نشده و گیاهان در حال پوسیدگی)، آمونیاک (دفع شده از بدن ماهی)، نیتراتها و فسفاتها شده و در عین حال آب اکسیژن دار و حاوی ریز مغذی ها را در اختیار حیوان قرار می دهد.

برای تهیه آب محل زندگی ماهی، می توان از آب لوله کشی شهری استفاده نمود. پیش از جمع آوری، بهتر است به مدت یک دقیقه آب شیر جریان داشته باشد. سپس آب را در محفظه ای درباز جمع آوری نموده و برای خارج شدن کلر موجود در آن (که برای ماهی، ماده ای سمی بوده و می تواند موجب بی حالی و حتی مرگ آن شود) و هم­دما شدن با محیط، حداقل به مدت یک شبانه­روز درون خانه نگهداری شود.

دمای مناسب آب محل نگهداری ماهی قرمز معادل 22-20 درجه سانتیگراد بوده و درجه حرارت بالای 25 درجه می تواند برای ماهی قرمز بسیار آسیب زننده باشد. اغلب ماهیان (بویژه ماهی قرمز) به تغییرات دمای آب بسیار آسیب پذیر بوده و دچار اضطراب و ناراحتی می شوند. ماهی قرمز تمایل زیادی به خوردن گیاهان معمول آکواریومی دارد و مثلاً قرار دادن گیاه کابومبا (Cabomba) در آب، منبع تغذیه ای خوبی برای این ماهی ایجاد خواهد نمود! استفاده از گیاه سرخس Java (که گیاهی مقاوم است) برای تزئین محل زندگی ماهی قرمز بسیار مناسب بوده و ماهی نیز از آن لذت می برد، ولی کمتر ممکن است قادر به خوردن آن باشد.

استفاده از تکه های سنگ که با آب شیر به خوبی شسته شده اند (دقت شود که در صورت استفاده از مواد شوینده برای شستن ظرف، مواد و وسایل در تماس با ماهی، حتماً ماده شوینده با آب فراوان کاملاً زدوده شود؛ در غیر اینصورت خطر مسمومیت و مرگ ماهی وجود دارد) و ابزارهای چوبی به منظور ایجاد فضایی برای مخفی شدن و استراحت ماهی امری بسیار ضروری است؛ چرا که بسیاری از ماهیان فقط در پناهگاه خود آرامش داشته و به خواب می روند و در غیر اینصورت دائماً به دلیل ترس از محیط اطراف، بیدار و مضطرب خواهند بود. همچنین افزودن سنگ و گیاهان مناسب به محیط زندگی ماهی، به حذف نیترات از آب کمک نموده و برای ماهی نیز سرگرم کننده است.

ماهی قرمز به بیرون پریدن از آب علاقه مند است. برای جلوگیری از بیرون افتادن آن، لازم است سرپوشی بر روی ظرف قرار داده شود.

معمولاً از ماهی قرمز به تنهایی یا همراه با ماهیان هم گونه خود در یک محل نگهداری می شود. نگهداری انفرادی از ماهی قرمز مشکلی برای آن ایجاد ننموده، با اینحال در صورت وجود ماهی دیگر ممکن است فعالیت و جنب و جوش آنها بیشتر شود.

تغذیه ماهی قرمز

ماهی قرمز همه چیز خوار است؛ به این معنی که برای رشد و سالم بودن هم به غذاهای گیاهی و هم به غذاهای جانوری نیاز دارد. یک حقیقت بسیار مهم در مورد ماهی قرمز این است که این حیوان تا زمانی که غذا در اختیار داشته باشد، فارغ از اینکه گرسنه باشد یا نه، تغذیه می نماید. در طبیعت، ماهی قرمز همواره در جستجوی غذا بوده و نهایتاً مقدار انرژی مصرف شده برای این امر با غذای مختصری که هر از چند گاهی یافته می شود، تقریباً برابری می کند. لیکن در آکواریوم وضعیت متفاوت است. ماهی بدون صرف انرژی چندانی، ممکن است به مقادیر زیاد غذا دسترسی یابد. این حالت می تواند در مواردی خطرناک باشد. مسیر گوارشی به حدی از غذا پر می شود که روده ها پاره شده و موجب مرگ ماهی می گردند. همچنین غذای زیاد منجر به تولید مقادیر بیشتر مواد زائد و مدفوع شده، که آب محل نگهداری ماهی را آلوده می نماید. میزان غذای داده شده به ماهی قرمز در هر وعده باید در حدی باشد که بتواند تمام آن را ظرف 4-3 دقیقه مصرف نماید. به این ترتیب تعداد دفعات غذادهی باید حداکثر 3 بار در روز باشد. یکی از روشهای اطمینان از صحت تغذیه ماهی قرمز، بررسی مدفوع آن است. رشته مدفوع ماهی باید کوتاه و کمی حجیم بوده، به رنگ غذای مصرف شده باشد. رشته های طویل مدفوع که در هنگام شنا، شبیه دم به ماهی متصل هستند، نشانه تغذیه بیش از حد است. در صورت بزرگ بودن اندازه ذرات غذایی، ماهی در مدت فوق قادر به تغذیه به میزان مناسبی نمی باشد.

بنابراین وعده های غذایی کوچک ولی به دفعات متعدد در روز، بهترین شیوه تغذیه ماهی قرمز است. انواع تجاری غذاهای ماهی قرمز در بازار موجود است که در صورت استفاده صحیح، نیازهای اولیه این حیوان را برآورده نموده و رشد آن را سرعت می بخشد. در هنگام انتخاب غذا باید دقت نمود که غذای ماهیان آبهای گرم (ماهیان گرم­آبی) برای ماهی قرمز مناسب نمی باشد. در صورتیکه ماهی قرمز در یک زمان مقدار زیادی غذای خشک را مصرف کند، ممکن است دچار نفخ شدید شود. خیساندن غذاهای خشک پیش از ارائه به ماهی، می تواند از بروز این امر جلوگیری نماید. استفاده از سبزیجات برگ دار تازه، اسفناج، گیاهان زنده، زرده تخم مرغ آب پز شده، کرم خاکی و میگوی ریز شده، نیز به رفع نیازهای تغذیه ای این حیوان کمک می نماید. در صورت بروز مشکلات گوارشی، لازم است که سریعاً غذادهی به ماهی متوقف شده و پس از رفع معضل، مجدداً تغذیه به حالت عادی برگردانده شود. از نشانه های سلامتی ماهی قرمز، تلألو رنگ فلسهای آن، درخشش چشمها، جنب و جوش زیاد و هوشیار بودن نسبت به محیط اطراف (عکس العمل مناسب به تحریکات محیطی)، داشتن تعادل در هنگام شنا کردن و غالباً شنا در قسمت میانی آب (نه در کف آب و نه در سطح آن) می باشد.

وضعیت نور محیط

ماهی قرمز برای سالم ماندن به دوره های نوری شب و روز نیاز دارد. در هنگام روز، نور طبیعی پنجره از نورهای مصنوعی (نظیر لامپ فلورسنت یا رشته ای) بسیار بهتر است. باید توجه داشت که از تابش طولانی مدت آفتاب به ماهی جلوگیری شود (مثلاً با قرار دادن شیء یا گیاهی برای مخفی شدن در سایه آن)؛ چراکه این امر می توان به بروز زخمهای آفتاب سوختگی شدید در حیوان منجر شود. روشنایی به مدت 10 ساعت در روز برای ماهی کافی است. در صورتیکه نور طبیعی در دسترس نیست، تأمین نور (ترجیحاً فلورسنت) از ضروریات می باشد.

آنچه که در اینجا آورده شد، تنها نکات مختصری درباره شیوه نگهداری و نیازهای ماهی قرمز بود. برای کسب اطلاعات بیشتر می توانید به کتابهای بسیار زیادی که در رابطه با نگهداری از ماهیان سردآبی گردآوری شده اند، یا سایتهای اینترنتی مراجعه نموده یا با دامپزشک مرتبط با امور آبزیان مشاوره نمایید.

با آرزوی زندگی و شادی؛ نه­تنها برای خود، بلکه برای تمام جانداران...

خبر (مطلب) مرتبط :