درباره مالاریا به مناسبت روز جهانی مالاریا - ندا اظهری

حکیم مهر -  درباره مالاریا به مناسبت روز جهانی مالاریا (25 آوریل - 5 اردیبهشت) -  ندا اظهری

مالاریا بیماری عفونی‌ است که از طریق انگلی به نام پلاسمودیوم که توسط نیش پشه ماده آنوفل منتقل می‌شود، ایجاد می‌گردد. اگرچه این بیماری در کشورهایی‌‌ با آب و هوای معتدل ریشه‌کن شده است ولی هنوز هم در کشورهای مناطق گرمسیری و استوایی همانند آفریقا، مناطقی‌ از آسیا، خاورمیانه و آمریکای جنوبی و مرکزی شایع بوده و شاهد مرگ و میر افراد براثر آن هستیم. مالاریا یکی از عوامل عفونی مرگ و میر بخصوص در میان کودکان آفریقایی محسوب می‌شود و طبق آمارهای به دست آمده، هر 30 ثانیه یک کودک در دنیا بر اثر ابتلا به مالاریا جان خود را از دست می‌دهد.

تقریباً نیمی از جمعیت جهان بخصوص افرادی که در کشورهای کم درآمد زندگی می‌کنند در معرض خطر ابتلا به بیماری مالاریا قرار دارند. همه ساله به طور تقریبی 350 تا 500 میلیون مورد ابتلا به مالاریا در سطح جهان اتفاق می‌افتد که بین یک تا 3 میلیون نفر را به کام مرگ می‌کشاند که همان‌طور که اشاره کردیم بیشترین قربانیان آن هم کودکان آفریقایی هستند. به طور کلی حدود 90‌درصد مرگ و میرهای ناشی از ابتلا به مالاریا در آفریقا رخ می‌دهد در‌ حالی که بیشتر موارد ابتلا به مالاریا در آمریکا ناشی از مسافران و گردشگرانی است که از بخش‌هایی از جهان که مالاریا شیوع دارد مانند هند و آفریقا به این کشورها مسافرت کرده‌اند. روز 25 آوریل مصادف با 5 اردیبهشت از سوی مجمع بهداشت جهانی به نام مالاریا نامگذاری شده است. این روز بهانه‌ای است برای بازبینی تلاش‌ها و ارائه راهکارهای جدید درخصوص تلاش‌های جهانی صورت گرفته برای کنترل موثر این بیماری در سطح دنیا. نامگذاری این روز به ‌روز جهانی مالاریا، بهانه یا فرصتی است برای یادگیری بیشتر کشورها از تجارب یکدیگر درخصوص کنترل این بیماری و حمایت از تلاش‌های یکدیگر، پیوستن اعضای جدید به این مجمع، ارائه تحقیقات، مطالعات و کشف‌های جدید محققان و دانشمندان سراسر جهان در سطح عمومی و جهانی و نهایتاً نمایش تلاش‌های اعضا، انجمن‌ها و نهادها در زمینه بیماری مالاریا.

نشانه‌های‌ بروز مالاریا

عفونت ایجاد شده براثر مالاریا در بدن معمولاً با حملات عودکننده همراه با علائم و نشانه‌هایی همراه است که می‌توان به احساس سرما و لرزش ناشی از آن، تب بالا، تعریق فراوان همراه با بالا رفتن دمای بدن، احساس ناراحتی و بی‌قراری، سردرد، حالت تهوع، استفراغ و اسهال اشاره کرد. به‌طور کلی‌ علائم مالاریا شبیه آنفلوآنزا یا سایر بیماری‌های ویروسی است. دردهای عضلانی، سرفه، زردی پوست و سفیدی‌ چشم‌ها به‌خاطر از بین رفتن سلول‌های قرمز خونی و سلول‌های کبدی از دیگر علائم مالاریا به شمار می‌رود.

معمولاً کودکانی که به این بیماری مبتلا می‌شوند، به دلایلی‌ از جمله فشار درون جمجمه‌ای بالا، دچار حالات بدنی غیرعادی و علائم شدید آسیب مغزی می‌شوند. مالاریا بخصوص در کودکان ایجاد اختلالات شناختی می‌کند. در شدیدترین نوع مالاریا معمولاً علائم 6 تا 14 روز پس از عفونت بروز می‌کند. در موارد شدید مالاریا، فرد دچار کما و در مواردی مرگ می‌شود و در صورتی که علائم آن درمان نشوند، کودکان و زنان باردار بیش از دیگران در معرض خطر قرار دارند. در مواردی هم سردرد‌های شدید، کم خون شدن مغز، بزرگ شدن کبد، کاهش قند خون و نارسایی کلیوی ممکن است بروز کند.

علل و فرآیندهای ایجاد بیماری

حدود 170 گونه انگل‌های پلاسمودیوم وجود دارد ولی‌ تنها 4 نوع از آنها عامل ایجاد بیماری مالاریا هستند که از طریق پشه ماده آنوفل به انسان منتقل می‌شود. لازم به ذکر است که تنها پشه‌های ماده از خون تغذیه می‌کنند و پشه‌های نر ناقل این بیماری‌ نیستند. زمانی که پشه‌ای فرد مبتلا به مالاریا را نیش می‌زند، نوعی انگل وارد بدن آنها می‌شود. پلاسمودیوم بخشی از چرخه حیات خود را درون بدن پشه کامل می‌کند که نهایتاً منجر به ورود این انگل به غدد بزاقی پشه می‌شود. سپس با نیش زدن پشه، این انگل وارد جریان خون افراد می‌شود. این انگل به سرعت وارد کبد شده و سلول‌های کبد را عفونی کرده و طی چند هفته گسترش می‌یابد. نهایتاً سلول‌های کبد از بین رفته و باعث آزاد شدن نوعی عفونت در جریان خون می‌گردد. براثر نابودی شدید سلول‌های قرمز خونی، بیمار ممکن است دچار کم خونی‌‌ شود. بین گزش پشه و شروع بیماری مالاریا معمولا یک تا 3 هفته (7 تا 21 روز) فاصله است. ولی‌ نهفتگی بیماری‌ در بعضی‌ از انواع انگل‌های مالاریا بیشتر طول می‌کشد و حدود 8 تا 10 ماه زمان می‌برد تا علائم بیماری‌ ظهور کند. در طول این مدت، انگل‌ها در کبد به صورت غیرفعال باقی‌ می‌مانند و گاهی‌ پس از بهبودی بیمار هم برخی از این انگل‌ها همچنان باقی مانده که می‌توانند باعث بروز مجدد بیماری‌ شود.

تاثیر مالاریا روی زنان باردار

در آفریقا، سالانه حدود 30 میلیون زن در مناطقی‌ که مالاریا شیوع دارد، باردار می‌شوند. در زنان باردار، ابتلا به مالاریا خطر جدی برای خود آنها و نوزادانشان محسوب می‌شود. به طوری‌ که هر ساله 200 هزار نوزاد تازه متولد شده بخاطر ابتلا به مالاریا در دوران بارداری مادر از بین می‌روند. در واقع مستعد بودن به ابتلا به مالاریا در زمان بارداری، مصونیت زنان را نسبت به مالاریا کاهش داده و آنها را مستعد ابتلا به عفونت مالاریا و افزایش خطر ابتلا به آن، کم خونی شدید و حتی‌ مرگ می‌کنند. ابتلا به مالاریا در زنان باردار، برای‌ جنین هم خطرناک بوده و خطر سقط جنین‌های ناگهانی، تولد نوزادان مرده، زایمان پیش از موعد و تولد کودکان با وزن کم را بالا می‌برد. هر ساله بیماری مالاریا تنها در آفریقا علت مرگ حدود 10 هزار زن باردار و بیش از 200 هزار نوزاد محسوب می‌شود.

آیا پشه مالاریا ناقل ویروس HIV است؟

سال‌ها همه مردم بر این باور بودند که پشه با نشستن روی بدن فرد مبتلا به ایدز و نیش زدن او و گرفتن خون آن فرد و سپس با نشستن روی بدن فردی سالم، ویروس HIV را که از فرد ناقل گرفته به فرد سالم منتقل می‌کند. این نظریه باعث نگرانی‌های بسیاری در افراد شده بود که البته هنوز هم شاهد این باورهای غلط در میان عده‌ای از افراد هستیم که متأسفانه اطلاع‌رسانی صحیح و کافی انجام نگرفته است. پس از شیوع این خبرها و گسترش نگرانی‌ در سراسر جهان، محققان تحقیقات بسیاری‌ را روی گزش پشه‌ها و انتقال ویروس ایدز انجام دادند و در نهایت به این نتیجه رسیدند که پشه‌ها قادر به انتقال ویروس ایدز نیستند. زمانی‌ پشه‌ها قادر به انتقال یک بیماری از فردی به فرد دیگر هستند که آن عامل عفونی یا ویروسی در داخل بدن آنها زنده بماند تا عمل انتقال به طور کامل صورت گیرد. ولی چنانچه پشه، انگل عفونی را هضم کند، چرخه انتقال پایان یافته و پشه قادر به انتقال انگل به میزبان بعدی‌ نیست. انگل مالاریا در بدن پشه‌ها حدود 9 تا 12‌روز زنده می‌ماند و به همین دلیل این انگل طی‌ این چند روز قابلیت انتقال به افراد دیگر را از طریق نیش پشه دارد. تحقیقاتی که محققان درخصوص ویروس HIV انجام داده‌اند نشان می‌دهد که برای‌ این ویروس هم دقیقاً همان هضم در بدن پشه اتفاق می‌افتد و در واقع این ویروس در بدن پشه به عنوان یک غذا عمل کرده و به همراه خون هضم می‌شود. در نتیجه، پشه‌هایی که خون آلوده به ویروس HIV را می‌مکند، طی یک تا 2 روز آن را هضم کرده و کاملا آن ویروس از بین می‌رود.

از تشخیص تا درمان

تنها راه کاهش درد و جلوگیری‌ از خطر مرگ در فرد مبتلا، تشخیص زودهنگام و درمان بیماری‌ است. درمان‌های دارویی که درخصوص درمان مالاریا مورد استفاده قرار می‌گیرند حتماً باید با توجه به نوع انگل عفونی ایجادکننده بیماری و توسط پزشک تجویز شود. در موارد خفیف مالاریا، داروهای خوراکی‌ مورد استفاده قرار می‌گیرد. در موارد شدید ابتلا به مالاریا که دارای‌ علائمی‌ چون هوشیاری نسبی یا گاهی کما، کم خونی ‌‌شدید، نارسایی کلیوی، ادم ریوی، نشانگان ایست تنفسی حاد، شوک، خونریزی ناگهانی، اسیدوز، وجود خون در ادرار، زردی و وجود انگل در خون است، از داروها و مایعات درون وریدی‌ استفاده می‌شود و گاهی‌ هم از ترکیبی از داروها برای‌ درمان استفاده می‌شود. باز هم گوشزد می‌کنیم که این داروها حتماً باید تحت نظر پزشک مورد استفاده قرار گیرند تا احتمالاً فرد دچار عوارض احتمالی داروها نشود.درحال حاضر واکسن قطعی‌ برای‌ پیشگیری‌ از بروز بیماری‌ مالاریا وجود ندارد و واکسن‌هایی هم که در بازار وجود دارد اثرات پیشگیری‌کننده قوی به همراه ندارد، ولی‌ محققان در تلاشند که این واکسن را تهیه کنند.

برای‌ پیشگیری مؤثر از بروز مالاریا، محققان توصیه کرده‌اند که: 1) از اسپری‌های دفع‌کننده حشرات روی‌ نقاطی‌ از پوست که در معرض گزش پشه قرار دارد استفاده کنید، 2) از لباس‌های محافظ و بلندی مانند شلوار و لباس آستین بلند بخصوص شب‌ها در مناطقی که پشه مالاریا وجود دارد استفاده کنید، 3) از پشه بند استفاده کنید و شب‌ها در زیر آن بخوابید تا خطر گزیده شدن توسط پشه را کاهش دهید.

به خاطر داشته باشید که تشخیص زودهنگام و تا حد امکان درمان فوری پس از بروز علائم می‌تواند مدت ابتلا به عفونت را کاهش داده و از عوارض بعدی مانند شدت یافتن بیماری و مرگ احتمالی جلوگیری‌ کند.