مروری بر بیماری‌های قابل انتقال بین انسان و حیوان (Zoonosis)

 

مروری بر بیماری‌های قابل انتقال بین انسان و حیوان (Zoonosis)

دکتر سید شهرام میرزمانی  (DVM-MPH)

معاون بهداشت اداره بهداشت، امداد و درمان نیروی دریایی راهبردی آجا

(ss.mirzamani@gmail.com)

مقدمه:

یکی از مشکلات اصلی و عمده بهداشتی کشور بیماری های قابل انتقال بین انسان و حیوانات می باشد. از شیوع بیماری هایی نظیر لیشمانیوز جلدی (سالک) و توسعه کانون های آن در کشور گرفته تا بحران های ناشی از بیماری تب و خونریزی دهنده کریمه -کنگو و خطر ورود تب دره ریفت و نیز آنفولانزای پرندگان و استقرار دیرپای بیماری هایی نظیر کیست هیداتیک، تب مالت و هاری که بدلیل پیچیدگی عوامل متعدد ایجاد کننده آنها بعنوان یک تهدید برای جامعه انسانی مطرح می باشند و کنترل آنها به همکاری و مشارکت تمامی بخش ها و حوزه های مختلف نیاز خواهد داشت. بنابراین لزوم هوشیاری و آگاهی جامعه از خطرات ناشی از این بیماری ها و راه های انتقال آنها و همچنین تبیین اهمیت تاثیر همکاری بخش های مختلف در کنترل و مبارزه با این بیماری ها بسیار حائز اهمیت است. ‌مهمترین راه کنترل بیماریهای قابل انتقال بین انسان و حیوان افزایش آگاهی و دانش و عملکرد آحاد جامعه به ویزه افراد در معرض خطر درباره این بیماری ها و  بهبود همکاری بین بخشی بین وزارت بهداشت، سازمان دامپزشکی، وزارت جهاد کشاورزی و سایر نهادهای ذی ربط است.

تاریخچه:

واژه زئونوز‌ (Zoonosis )، اولین بار در 1888 توسط رادولف ویرشو (80-1875) به بیماری‌های قابل انتقال بین انسان و حیوان اطلاق گردید و آنها را تحت عنوان بیماری‌های عفونی واگیردار ، قابل انتقال بین انسان‌ها و حیوانات تعریف کرد.این واژه ، از Zoio  یونانی یا Zoo  به معنی "حیوانات" به علاوه nosos یونانی به معنی "بیماری" ساخته شده است.  

در فرهنگ وبستر ، زئونوز ، بیماری است که می‌تواند به انسان به وسیله حیوانات مهردار منتقل شود .

در فرهنگ اکسفورد، زئونوز ، بیماری است که می‌تواند به انسان‌ها از حیوانات منتقل شود.برای مثال،

1)     بیماری خواب آفریقای شرقی ، به وسیله تریپانوزوما بروسی رودئزنسیس ایجاد می‌شود یک بیماری قابل انتقال بین انسان و حیوان با یک مخزن حیوانی گسترده در تک سمی از جمله حیوانات مسابقه است.

2)     آنفلوانزای جهانگیر، اکنون به عنوان یک بیماری قابل انتقال بین انسان و حیوان غیر قابل ریشه کنی مورد توجه قرار گرفته است، همچنین مجموعه سئوال وجود دارد که SARS  و MERS  یک زئونوز است.

3)     سایر زئونوزها که پرندگان وحشی را درگیر می‌کنند همچنین اهمیت برجسته‌ای به عنوان مسائل بیماری بدست آورده‌اند.

تعریف:

بیماری‌های قابل انتقال بین انسان یا حیوان، عفونت‌ها یا بیماری‌هایی هستند که به طور مستقیم یا غیر مستقیم بین حیوانات و انسان‌ها،از جمله از راه مصرف مواد غذایی آلوده یا از طریق تماس با حیوانات آلوده منتقل ‌شوند. شدت این بیماری‌ها در انسان‌ها از نشانه‌های بالینی خفیف تا شرایط تهدیدکننده حیات متغییر است.

زئونوزها (Zoonosis) فرآیندی را تشریح می‌نماید که از طریق آن یک بیماری عفونی بین گونه‌ها (برخی اوقات به عنوان ناقل) از حیوانات به انسان‌ها یا از انسان‌ها به حیوانات منتقل‌می‌شود.

سازمان جهانی بهداشت (WHO) در سال 1959، بیماری‌های قابل انتقال بین انسان و حیوان، بیماری‌ها و عفونت‌هایی هستند که به شکل طبیعی بین حیوانات مهردار و انسان منتقل می‌شوند.

بیماری‌های قابل انتقال بین انسان و حیوان ، بیماری‌ها ، عفونت‌ها و آلودگی‌های انگلی هستند که بین انسان و سایر حیوانات مهردار (وحشی، اهلی شده و اهلی) و یا بالعکس در شرایط طبیعی منتقل می‌شوند. این تعریف شامل عوامل غیر عفونی مانند توکسین ها و سموم نیز می‌شود.

1)     به جزء توکسین‌هایی‌که توسط حیوانات مهره‌دار منتقل می‌شوند.

2)     به جزء بیماری‌هایی‌که بطور آزمایشگاهی منتقل می‌شوند.

3)     به جزء بیماری‌هایی‌که توسط حیوانات یا مواد غذایی به عنوان حامل عوامل بیماری‌زا منتقل می‌شوند مانند هپاتیت A و بستنی

4)     به جزء بیماری‌هایی‌که تنها از انسان به انسان از طریق یک بندپا مانند مالاریا ، تب دانگ و تب زرد منتقل می‌شود.

5)     معمولا به جزء بیماری‌هایی برای حیوانات و انسان ها مشترک است مانند عفونت کلوستریدیایی

نامگذاری گروهی از بیماری‌ها تحت عنوان زئونوزها،باعث ایجاد یک مسئولیت حرفه‌ای مشترک بین پزشکان و دامپزشکان و سایر متخصصین به ویژه بیولوژیست‌ها شده که زمینه همکاری در تحقیقات و کنترل این بیماری‌ها را به منظور تامین بهداشت عمومی فراهم آورده است.

یک بررسی سیستماتیک نشان داد که از 1415 عامل بیماری‌زای شناخته شده برای انسان‌ها ، 61 درصد(868 عامل) آنها جزء بیماری‌های قابل انتقال بین انسان و حیوان هستند.همچنین نکته مهم این است که در بیش از 70 درصد بیماری‌های نوپدید زئونوز هستند که حیوانات به عنوان میزبان مخزن فعالیت می‌نمایند.

تمامي عوامل بيولوژيك گروه A بيوتروريسم بجز يك مورد و اكثر عوامل گروه B & C بيوتروريسم، جزء بیماری های قابل انتقال بین انسان و حیوانات هستند. با توجه گسترش تهدیدات زیستی در سطح منطقه دامپزشکان نقش مهمی شناسایی ، کنترل ، رفع آلودگی و مبارزه با بیماری های قابل انتقال بین حیوان و انسان و تشریح اقدامات پیشگیری از بیماری ها در سطح جهان ایفا می نمایند.

راه های انتشار و انتقال بیماری های زئونوز:

احتمال انتقال بیماری های قابل انتقال انسان و دام از طریق تماس های شغلی با حیوانات، زندگی در مجاورت آنها، انتقال از طریق حمله حیوانات به انسان، استفاده از فراورده های دام و طیور ، تماس با محیط های آلوده، مصرف آب و مواد غذایی آلوده و غیره وجود دارد. مهمترین راه های انتقال و انتشار این بیماری ها بین حیوانات و انسان را می توان موارد زیر برشمرد، از جمله:

1- تماس بين انسان و حيوانات مولد غذائي مانند حيوانات زنده از جمله كشاورزان، دامپروران، كارگران دامداري و خانواده هاي ساكن در دامداريها ، دامپزشكان ، واسطه هاي خريد و فروش حيوانات ، كاركنان كشتارگاهها و غیره حيوانات كشتار شده كاركنان كشتارگاه ها، قصابها، كاركنان شركت هاي بسته بندي مواد غذائي، كاركنان آزمايشگاهها و تمامي مصرف كنندگان غذاهاي با منشاء دامي

2- تماس بين انسان و حيوانات دست آموز و خانگی مانند  تمامي افراد خانواده بويژه كودكان، شاغلين حرف دامپزشكي، پروش دهندگان و فروشندگان و غیره

3- تماس بين انسان و حيوانات وحشي از جمله كاركنان و كارگران محيط زيست ، شكارچيان ،  صيادان ، كارگران نواحي جنگلي و كوهستاني، كاركنان و كارگران باغ وحش ها ، نگهداري حيوانات دست آموز وحشي ( بويژه كودكان ) و غیره

3- واردات و صادرات حيوانات زنده، غذاهاي با منشاء حيواني (گوشت و فراورده هاي گوشتي، شير و فراورده هاي لبني،تخم مرغ )، استحصالات غير خوراكي با منشاء حيواني (پشم، پوست،روده،شاخ وغيره ) و كالاها و فرآوري هاي تهيه شده از مواد حيواني (لوازم آرايشي وغيره ) و غیره.

تقسیم‌بندی زئونوزها:

بیماری‌های قابل انتقال بین انسان و حیوان برحسب روابط عامل عفونی بیماری‌زا ، میزبان و مخزن و نشانه‌های بالینی آنها به دسته‌های زیر طبقه‌بندی شده‌اند:

1)    عامل بیماری‌زا:

ü      نوع عامل، بیماری‌های ویروسی، ریکتزیایی، باکتریایی، قارچی و انگلی (تک یاخته‌ای، کرمی و با منشاء بندپائی)

ü      شدت ابتلای میزبان

o       ابتلای انسان به کمپیلوباکتریوز با C.fetus ، نادر و بسیار خفیف اما با ایجاد سقط جنین دامی از نظر بهداشتی و اقتصادی در دام مهم است. در مقابل C.jejuni  در مسمومیت‌های غذایی انسان بیشتر از بیماری در حیوانات اهمیت دارند.

o       ابتلای انسان به تب کیو (Q fever ) با عوارض بالینی شدید اما در حیوانات اهمیت بهداشتی و اقتصادی چندانی ندارد.

2)    سیر تکامل یا تکثیر عامل بیماری‌زا  در بدن میزبان

ü      اورتوزئونوزها (Orthozoonoses ) یا زئونوز‌های مستقیم (Direct Zoonoses):

o       زئونوز تک میزبانی – مهره‌دار (فقط یک میزبان مهره‌دار)

o       انتقال مستقیم عامل بیماری‌زا از یک میزبان مهره‌دار بیمار به یک میزبان مهره‌دار حساس از طریق تماس مستقیم با بیمار یا تماس با یک ناقل بی‌جان یا انتقال مکانیکی

o       بدون تغییر یا تکامل یا تکثیر عامل بیماری‌زا

o       تداوم چرخه حیات عامل بیماری در طبیعت فقط در بدن یک گونه مهره‌دار

o       برای مثال هاری ، تریشینوز و بروسلوز

ü      زئونوزهای چرخه‌ای (Cyclozoonoses )

o       زئونوز دو یا چند میزبانی – مهره‌دار – بیش از یک میزبان مهره‌دار

o       در چرخه انتقال بیماری دو یا چند میزبان مهره‌دار نقش دارند

o       عامل بیماری‌زا در بدن یک میزبان مهره‌دار تغییر پیدا کرده تا بتواند برای میزبان مهره‌دار دیگر بیماری‌زا باشد.

o       در چرخه حیات بیماری غیر از انسان یک یا دو میزبان مهره‌دار دیگر دخالت دارند.

o       در چرخه حیات عامل بیماری‌زا میزبان بی‌مهره نقش ندارد.

o       برای مثال

§        کیست هیداتید ؛ سگ به گوسفند و بلعکس و سگ به انسان

§        تنیازیس (تنیا ساژیناتا)؛ گاو به انسان و انسان به گاو

 

ü      متازئونوزها (Metazoonoses ) یا فئروزئونوزها (Pherozoonoses ):

o       یک میزبان مهره‌دار و یک میزبان غیره مهره‌دار

o       بیماری‌هایی‌که در چرخه حفظ مکانیکی خود هم به مهره داران و هم به بی‌مهرگان نیاز دارند تا چرخه انتقال آنها تکمیل شود.

o       عامل بیماری‌زا برای تداوم حیات خود علاوه بر میزان مهره‌دار حداقل به یک میزبان بی‌مهره نیز نیاز دارد.

o       عامل بیماری‌زا قبل از انتقال به میزبان مهره‌دار باید مدت زمانی از مراحل سیر تکاملی خود را در بدن میزبان بی‌مهره ، بندپایانی مانند پشه و شپش بگذراند.

o       برای مثال؛

§        فاسیولیازیس (کپلک)؛ گاو و گوسفند به حلزون (میزبان واسط) و حلزون به انسان

§        آربوویروس‌ها، تریپانوزوماها، طاعون، شیستوزوماها و لیشمانیاها

§        ویروس نیل غربی (WNV )

 

ü      ساپروزئونوزها (Saprozoonoses ):

o       یک میزبان مهره‌دار و یک مخزن یا محیط غیر حیوانی

o       عامل بیماری‌زا مرحله‌ای از رشد و تکامل خود را خارج از بدن میزبان مانند خاک ، آب و گیاهان و غذاها ، محیط غیر حیوانی و بی‌جان (non-animal site ) باید بگذراند.

o       برای مثال

§         هیستوپلاسموز در انواع قارچ‌ها

§        لاروهای مهاجر احشایی در خاک

§        برخی کچلی‌ها در خاک

§        لیستریوز در شیر (لیستریا منوسیتوژنز)

ü      یک میزبان مخزن و یک میزبان تشدید کننده لازم است

o       مانند لوپینگ ایل

§        حیوانات وحشی – مخزن

§        کنه – میزبان واسط

§        گاو و گوسفند – میزبان تشدید کننده

§        کنه – میزبان واسط

§        انسان – میزبان نهایی

3)    مخازن طبیعی بیماری‌ها (نگهداری عامل عفونت در بدن حیوانات مهره‌دار و انسان)

ü      آنتروپوزئونوزها (Anthropozoonoses ):

o       بیماری‌های حیوانی که از حیوانات بیمار و آلوده به انسان منتقل می‌شود.

o       عفونت‌های انسان که بطور طبیعی از میزبان‌های مهره‌داری که وظیفه حفظ مکانیکی عفونت را دارند، (maintenance host ) کسب می‌نماید.

o       حیوانات مهره‌دار مخزن عفونت و منشاء آلودگی برای انسان

o       مانند هاری، سیاه زخم ، بروسلوز، اکینوکوکوز، تریشینوز و غیره

o       انسان میزبان بن بست است یعنی نمی‌تواند مخزن عفونت برای سایر میزبان‌ها باشد.

§        البته مانع انتقال قطع بیولوژیک نیست بلکه مانع اجتماعی و فرهنگی است.یعنی

·        انسان مبتلا به کیست هیداتیک   با دفن یا سوزندان جسد آن پس از مرگ مانع انتقال بیماری به سگ می‌شود در غیر این صورت می‌تواند به کفتار یا شغال حساس به بیماری با خوردن جسد انسان بیمار دفن نشده(بومیان آفریقای شرقی) منتقل شود.

ü      زئوآنتروپونوزها (Zooanthroponoses ):

o       بیماری‌های انسانی که از انسان بیمار و آلوده به حیوان منتقل می‌شود.

o       عفونت‌های حیوانات مهره‌دار که به طور طبیعی از انسان کسب می نمایند و انسان تنها وظیفه حفظ مکانیکی عفونت (maintenance host ) را بعهده دارد.

o       انسان مخزن عفونت برای حیوانات مهره‌دار است .

o       تعداد این بیماری‌ها چندان زیاد نیست.

o       به علت عدم شناسایی سیر طبیعی برخی از بیماری‌های عفونی هنوز نقش اساسی انسان در انتشار بیماری‌های قابل انتقال از انسان به حیوان کاملا روش نشده است.

o       برای مثال:

§        انتقال آمیب اسهال خونی ، آنتامبا هیستولیتیکا از انسان به سگ(بدون دفع کیست انگل و تنها دفع شکل تروفوزوئیت انگل)

§        انتقال سل انسانی از انسان به سگ‌ها ، گربه‌ها و میمون‌ها

§        انتقال سرخک از انسان(اطفال) به میمون

ü      آمفیکسونوزیس (Amphixonosis ):

o       بیماری‌های‌که   انسان‌ها و حیوانات را مبتلا می‌نماید و می‌تواند هم از انسان به حیوان و هم از حیوان به انسان منتقل ‌شود.

o       عفونت‌های قابل انتقال بین انسان و مهره دارانی که هم می‌توانند  انسان یا حیوان باشند که وظیفه حفظ مکانیکی عفونت را بعهده دارند .

o       انسان و حیوانات مهره‌دار می‌توانند مخزن عفونت باشند.

o       انتقال دو سویه از حیوان به انسان و از انسان به حیوان وجود دارد.

o       برای مثال

§        انتقال دو سویه بین انسان و سگ

·        عفونت استافیلوکوک کوآگولاز مثبت  ،

·        کالا آزار یا لیشمانیوز احشایی در منطقه مدیترانه و چین

§        انتقال دو سویه بین انسان و بوزینه

·        شیستوزوما مانسونی در آفریقای غربی   

·        شیستوزما ژاپونیکوم و تریپانوزما کروزی

§        انتقال دو سویه بین انسان و پریمات‌ها

·        سرخک

·        شیگلا

·        مایکوباکتریوم

§        انتقال دو سویه بین انسان و راسوها

·        انفلوانزا

ü      زئونوزهای اجباری (Euzoonoses ):

o       بیماری‌های که انسان یک میزبان اجباری عامل عفونی است.

o       انسان میزبان قطعی و حیوان میزبان واسط مشابه زندگی انگلی است.

o       برای مثال، تنیا سولیوم و  یا تنیا ساژیناتا 

4)    نشانه های بالینی در میزبان (انسان یا حیوانی)

ü      کریپتوزئونوزها (Cryptozoonoses ): بیماری‌های قابل انتقال بین انسان و حیوان که تنها به شکل عفونت بدون نشانه بالینی در حیوانات و انسان‌ها وجود دارند.مانند اورنیتوز  یا پسیتاکوز ، عفونت در حیوانات و بیماری در انسان و ایبولا / ویروس ریستون ایبولا ، عفونت در انسان  و بیماری در حیوانات.

ü      زئونوزهای آنیزوسیمپتوماتیک (Aniso-Symptomatic Zoonoses): بیماری قابل انتقال بین انسان و حیوان که نشانه‌های بالینی آن در انسان‌ها و حیوانات متفاوت هستند. مانند تب‌کیو و سیاه‌زخم .

ü      زئونوزهای ایزوسیمپتوماتیک(Iso-Symptomatic Zoonoses): بیماری‌های قابل انتقال بین انسان و حیوان که نشانه‌های بالینی آن در انسان‌ها و حیوانات مشابه است. مانند هاری و سل.

ü      فانئروزئونوزها (Phanerozoonoses ): بیماری‌های قابل انتقال بین انسان و حیوان که نشانه‌های آن در حیوانات و انسان‌ها مشاهده‌ می‌شود.

5)    گروه حیوانات مخزن (برای کنترل بیماری‌های قابل انتقال بین انسان و حیوان ارزشمند است)

ü      عفونت‌های مشترک بین حیوانات وحشی و انسان (Wild Animal-Man shared Infections )

o       افراد در معرض خطر:

§        تماس مستقیم؛شکارچیان، صیادان، ماهی‌گیران، محیط‌بانان، جنگل‌بانان، گردشگران و کوهنوردان

§        تماس غیر‌مستقیم؛کارگران و کارکنان باغ‌وحش، محققان، بازدیدکنندگان باغ‌وحش، فروشندگان حیات وحش، صاحبان حیوانات دست‌آموزان اگزوتیک (Exotic )

ü      عفونت‌های مشترک بین حیوانات اهلی‌ شده و انسان (Domesticated Animal-Man shared Infections )

ü      عفونت‌های مشترک بین حیوانات  اهلی و انسان (Domestic Animal-Man shared Infections )

ü      عفونت‌های مشترک بین حیوانات دست آموز و انسان(Pet Animal-Man shared Infections )

ü      عفونت‌های مشترک بین حیوانات تولید کننده غذا و انسان (Food Animal-Man shared Infections )

6)    پویا‌شناسی همه‌گیری‌های بیماری‌های قابل انتقال بین انسان و حیوان

ü      اغلب ، همه‌گیری‌ها در حیوانات شروع خواهند شد و سپس به جمعیت‌های انسانی انتشار می‌یابند مانند هاری ، تب دره ریفت ، انسفالیت ویروسی اسب ، طاعون و غیره.

ü      برخی اوقات ، همه‌گیری‌ها بطور همزمان در انسان‌ها و حیوانات هنگامی که با یک منبع مشابه(اندمیک) مواجهه شوند اتفاق می‌افتد. مانند سیاه زخم ، سالمونلوز، لیستریوز ، کوکسیدیوایدومایکوز ، غیره

ü      در موارد نادر، همه‌گیری ها اول در انسان‌ها و سپس در حیوانات مشاهده می‌شوند مانند ویروس نیل غربی در امریکا در انسان‌ها و سپس در اسب‌ها، سرخک در گروه‌های پریمات‌ها.

ü      اگر یک بیماری قابل انتقال بین انسان و حیوان از انسان به انسان انتشار نیابد به عنوان خود محدود شونده (Self-limited ) نامیده می شود یعنی ، انسان معمولا یک بن بست (Cul-de-sac ) اپیدمیولوژیک است.

ü      اگر یک بیماری قابل انتقال بین انسان و حیوان با برگشت از انسان به حیوانات منتقل شود ، تحت عنوان برگشت‌پذیر (Reversible ) نامیده می‌شود.

7)    اهمیت بیماری‌های قابل انتقال بین انسان و حیوان

ü      از نظر بهداشت عمومی (Public Health ):

o       بیماری‌هایی زئونوز از منظر بهداشت عمومی مهم هستند زیر تعداد ، فراوانی و شدت آنها در انسان زیاد باشد.

§        تعداد : بیش از 150 یا 183 بیماری زئونوز

§        فراوانی:

·        برخی بیماری‌های زئونوز بسیاری از محیط‌ها و زیستگاه‌ها و مشترک وجود دارند مانند سالمونلوز ،

·        برخی به منطقه جغرافیایی محدود می شوند مانند طاعون و تب زرد ،

·        برخی بسیار محدود هستند مانند ابولا .

§        شدت:

·        بسیار شدید مانند هپاتیت B ، ابولا و هاری

·        شدید مانند  طاعون ، هانتا ویروس و

·        خفیف مانند آبله گاوی ، بیماری خراش پنجه گربه

o       در سال 1988، سازمان بهداشت جهانی گزارش کرد که در بین 54 میلیون فردی که در سال فوت کردند 25 درصد آنها به علت بیماری‌های عفونی فوت کردند .

§        میلیون ها مورد سالمونلوز در سراسر جهان

§        در سال 2001، سازمان بهداشت جهانی 2671 مورد (شامل 175 مرگ) طاعون در 14 کشور گزارش کرد.

§        بررسی سرمی بیماری‌های زئونوز در جمعیت روستایی در انگلستان (96-1991)

·        کلامیدیا، 6/79 درصد

·        تب Q ، 3/27 درصد

·        توکسوپلاسموز، 2/50 درصد

·        هانتا ویروس، 7/4 درصد

·        بارتونلا هنسه لا (عامل بیماری خراش پنجه گربه) ، 2 درصد

ü      از نظر آثار اقتصادی:

o       بیماری‌ها و عفونت‌های منتقله از راه غذا ، در امریکا ، 5/1 تا 7/2 میلیارد دلار

o       توکسوپلاسموز انسانی ، در امریکا، بیش از 400 میلیون دلار در سال

o       بیماری خراش پنجه گربه ، در امریکا ، 22000 مورد در سال با خسارت 12 میلیون دلار

o       سیستی سرکوز خوکی ، 164 میلیون دلار در امریکای لاتین

o       سل گاوی در سراسر جهان ، خسارتی بیش از 5/1 میلیارد دلار 

o       گزش حیوانی و هاری

§         1 تا 3 میلیون گزش ، 90 تا 270 میلیون هزینه‌های پزشکی

§         18000 مورد هاری پس از گزش سالانه در امریکا با هزینه بیش از 9 میلیون دلار

ü      از نظر آثار قانونی و حقوقی برای سازمان‌های مسئول و دامپزشکان:

o       شرکت‌های بیمه امریکا یک میلیار دلار برای ادعای مسئولیت گزیدگی سگ در سال 1996 پرداخت کردند.

o       درسال 1997 ، بیمه کشاورزی ایالتی امریکا گزرش کرده بیش از 11000 ادعای گزیدگی سگ و بیش از 80 میلیون دلار خسارت پرداخت کرده است.

o       خدمات دامپزشکی امریکا برای شکایت ناشی از ابتلا کودکان به پسیتاکوز از طوطی استرالیایی (Cockatiel ) بیش از 150 هزار دلار خسارت پرداخت کرده است.

o       خدمات دامپزشکی امریکا برای شکایت ناشی از مواجهه با گربه‌های ولگرد مبتلا به هاری که برای افراد پیاده مشکل ایجاد کردند بیش از 100 هزار دلار پرداخت کردند.

o        

8)    مخازن (Reservoir )

ü      یک مخزن، یک جاندار یا شئ بی‌جان یا سازواره‌های محیط زیست (ecological niche ) برروی یا درون آن یک عامل عفونی معمولا زنده می‌ماند و بنابر این ، اغلب یک منبع عفونت برای عامل بیماری‌زا است.

ü      حیوانات ، اشیاء یا مکانیسم‌ها برای مثال عبورها یا پاساژ‌های موفق در جمعیت گیرنده که ادامه حیات عامل عفونی را اجازه می‌دهد.

ü      برای مثال،

o  موش صحرایی برای لپتوسپیروز

o  خاک برای سیاه زخم

o  خوک وحشی و کنه‌ها برای ویروس تب خوکی آفریقایی

o  روباه‌ها برای هاری

9)    منبع عفونت(Source of infection ):

ü      حیوانات ، اشیاء یا سازواره‌های محیط زیست که منشاء انتقال یک بیماری است.

ü      برخی اوقات شامل جنبه مخزن نیز می شود. میزبان یا بومگاه (Milieu ) است که بقاء عامل عفونی برای منشاء انتقال بیماری را اجازه می‌دهد.

ü      چهار دسته بندی دارد:

o  میزبان زنده

§        حاملین بیمار

§        حاملین قبل از بروز نشانه بالینی

§        حاملین دوره نقاهت

§        ناقلین بدون علامت و سالم

o  لاشه یا جسد

o  فرآورده های حیوانی

o  محیط

10) ناقلین (Vector ):

ü      یک ارگانیسم زنده، اغلب بندپایان که یک عامل عفونی را از یک حیوان آلوده به حیوان حساس منتقل می نمایند، تب زرد و آئدس اجیپتی

ü      به معنی گسترده، هر چیزی که حمل یا انتقال یک عامل عفونی را ممکن می‌سازد .معمولا ویژه ارگانیسم‌های زنده هستند در حالی که حمل و انتقال اشیاء بی‌جان توسط حامل (Vehicle ) انجام می‌‌شود.

11) حاملین:

ü      اشیاء ، موادی که به عنوان میانجی بین یک میزبان آلوده و یک میزبان گیرنده عمل می‌نمایند .

o  گاهی اوقات شامل یک ارگانیسم زنده غیر گیرنده نیز می‌شود.

12) تحلیل مقایسه‌ای بیماری‌های عفونی در حیوان و انسان

ü      محدودیت‌ها

o  عوامل عفونی ممکن است

§        بیماری زایی متفاوتی در انسان و حیوان داشته باشند.

§        گرایش به اندام متفاوتی داشته باشند.

§        حساسیت آنها ممکن است متفاوت باشد.

§        دز تلقیح بالا در مقابل دز تلقیح پائین

§        روش‌های انتقال ممکن است متفاوت باشد.

پیوند اندام و بیماری‌های قابل انتقال بین انسان و حیوان (xenozoonoses):

پیوند سلول، بافت یا اندام حیوان به انسان را پیوند غیرخودی (Xenotransplantation) نامیده می شود.که احتمالا در آینده نزدیک محتمل می شود، که دو پیامد مهم می تواند به همراه داشته باشد:

1)     انتقال یک عامل زئونوز که به شکل خاموش یا غیر فعال در حیوان دهنده در زمان مرگ یا پیوند وجود دارد به انسان گیرنده

2)     سدهای دفاعی بین دو گونه شکسته شده ، یک عفونت جدید ایجاد می شود.

3)     فرد گیرنده با یک عامل بیماری‌زای زئونوز هنگام یا مدت کوتاهی پس دریافت عضو پیوندی مواجهه می‌یابد که اغلب کشنده است.

بیماری‌های قابل انتقال از راه غذا بین انسان و حیوانات کدام هستند؟

بیماری‌‌های قابل انتقال بین انسان و حیوان منتقله از راه غذا، به وسیله مصرف غذا و آب شرب آلوده به میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا(ایجادکننده بیماری) از جمله باکتری‌ها و توکسین آنها، ویروس‌ها و انگل‌ها و پریون‌ها ایجاد می‌شوند. آنها به بدن از طریق مجاری معدی روده‌ای وارد می‌شوند و اولین نشانه بیماری را در این بخش ایجاد می‌نمایند. بسیاری از میکروارگانیسم‌ها بطور معمول در روده حیوانات تولیدکننده غذا سالم یافت می‌شوند. خطر آلودگی از مزرعه تا سفره وجود دارد ، بنابراین پیشگیری و کنترل این بیماری‌ها در سرتاسر زنجیره غذایی ضروری است. این بیماری‌ها یک تهدید بهداشت عمومی گسترده و مهم هستندسالانه موارد زیادی در انسان ثبت و گزارش می‌شود اما تعداد واقعی آن احتمالا بیشتر از موارد گزارش شده است که ارتباط مستقیم به استقرار و پیاده سازی نظام مراقبت بیماری ها و مسمومیت های غذایی دارد. متداولترین عفونت‌های قابل انتقال بین از راه غذا انسان و حیوانات، کمپیلوباکتر، سالمونلا و بوتولیسم است. برای محافظت از مصرف‌کنندگان از این بیماری‌ها باید یک رویکرد جامع و فراگیر ایمنی غذایی در سرتاسر زنجیره غذایی از مزرعه تا سفره اتخاذ شود. این رویکرد شامل هر دو روش‌ ارزیابی خطر شامل جمع آوری اطلاعات، تحلیل داده، توصیه‌ها؛ و مدیریت خطر می‌شود.

بیماری‌های قابل انتقال از طریق آب بین انسان‌ و حیوان (Water Borne Zoonotic Diseases)

انتقال محیطی بیماری‌های قابل انتقال بین انسان و حیوان و ارتباط انتقال عوامل بیماری‌زای منتقله از راه آب بین حیوانات حیات وحش، مزرعه و اهلی و جمعیت انسانی وجود دارد.انسان ممکن است بیماری‌های منتقله از راه آب را از حیوانات با نوشیدن آب شرب یا پس از آلودگی منابع و مخازن آب با مواد عفونی به ویژه مدفوع(انسان یا حیوانات) یا هنگام طی مراحل چرخه زندگی عوامل عفونی در میزبا‌ن‌های واسط در یک محیط‌ آبی کسب نمایند.

بیماری‌های باکتریایی قابل انتقال از طریق آب بین انسان‌ و حیوان ، شامل کامپیلوباکتر ، اشریشیا کلی (به ویژه VTEC)، سالمونلاها ، شیگلاها ، لپتوسپیراها، ویبریوها و لژیونلاها می‌باشند.

علل بیماری‌ها و عفونت‌های ویروسی قابل انتقال از طریق آب بین انسان‌ و حیوان شامل نوروویروس‌ها در بالغین و روتاویروس‌ها در کودکان هستند که باعث گاستروآنتریت در سراسر جهان می‌شوند.هر دوی این ویروس‌‌ها از طریق آب آلوده منتقل می‌شوند. آستروویروس‌ها، آدونوویروس‌ها و انتروویروس‌ها می‌توانند در محیط برای دوره طولانی باقی بمانند و همه در آب آلوده به مدفوع تشخیص داده شده‌اند.

بیماری‌ها و آلودگی‌های انگلی قابل انتقال از طریق آب بین انسان‌ و حیوان شامل شکل‌های متفاوتی از ارگانیسم‌ها با چرخه زندگی پیچیده می‌شوند. تک یاخته‌های ژیاردیا و کریپتوسپوریدیوم هر دو با همه‌گیری‌های اصلی بیماری منتقله از راه آب ارتباط دارند. توکسوپلاسما گوندی نیز ممکن است از طریق آب منتقل شود.کرم‌های درانکوکولوس مدیننسیس ، شیستوزوماها و فاسیولاها (کپلک‌ها) نیز می‌توانند از طریق آب منتقل شوند.

سایر عوامل بیماری‌زای قابل انتقال بین انسان و حیوان از طریق آب شامل آیروموناس‌ها ،آنتروباکترها ، کلبسیلا ، یرسیناها ، میکوباکتریوم‌ها،میکروسپوریاها، بالانتیدیوم کلی، تنیاها و اکینوکوکوس‌ها، گانتوستوما و پریون‌ها می‌شوند.

تک یاخته‌های کریپتوسپوریدیوم ، ژیاردیا و توکسوپلاسما گوندی و باکتری‌های کمپیلوباکتر ، اشریشیا کلی وروسیتوتوکسین (VTEC) و سالمونلا از طریق مدفوع میزبان‌های آلوده از جمله حیوانات مزرعه یا اهلی و یا وحشی دفع می‌شود.محیط آبی از میزبان‌های واسط بسیاری از کرم‌ها مانند دراکونکلوس ، شیستوزماها و فاسیلاها و ویروس آنفلوانزای پرندگان پشتیبانی می‌نمایند.

درمان کامل آب با روش‌های لخته‌سازی، تصفیه(فیلتراسیون) و کلرزنی بسیاری از این عوامل بیماری‌زا را کنترل خواهد کرد. اگرچه کیست‌های تک یاخته‌ها به کلرزنی مقاوم هستند و ممکن است گیاهان مرحله تصفیه آب را با شکست مواجهه نمایند.اگر کلرزنی ناکافی باشد یا انجام نشود ، عوامل بیماری‌زای باکتریایی و ویروسی کنترل نخواهند شد. بسیاری از جمعیت‌های انسانی به آب شرب با کیفیت بالا به ویژه در مناطق گرمسیری دسترسی ندارند.

عوامل خطر این بیماری‌ها برای مصرف‌کنندگان چند عاملی است و شامل میزبان ، عوامل بیماری‌زا و عوامل محیطی می‌شود. روش‌های ارزیابی عوامل خطر منجر به پیشگری و کنترل این بیماری‌ها می‌شود. اصلاح روش‌های درمان و تصفیه آب ضروری است. پیشرفت‌های آزمایشگاهی با راهبردهای نمونه‌برداری و پایش مستمر و روش‌های شناسایی، جداسازی و تشخیص هویت عوامل بیماری‌زای باعث درک بهتری از بیماری‌های قابل انتقال از طریق آب بین انسان‌ و حیوان خواهد شد.

بیماری‌های نوپدید قابل انتقال بین انسان و حیوان (Emerging and Re-emerging zoonoses )

بیماری‌هایی‌که به تازگی یا کاملا جدید تشخیص داده شده‌اند یا به‌تازگی  عامل بطور جزئی جدید تکامل‌یافته‌اند ، یا بیماری‌هایی‌که قبلا شناخته شده‌اند اما افزایشی در میزان بروز یا گسترش در حوزه جغرافیایی (geographical host) یا گستره‌ای از ناقلین  به‌تازگی نشان داده یا در مکان یا گونه جدید که بیماری قبلا ناشناخته بوده اتقاق افتاده است. دلایل بیماری‌های نوپدید قابل انتقال بین انسان و حیوان عبارتند از:

1)     تغییرات آب و هوایی

2)     حساسیت انسان به عفونت

3)     تشدید روش‌های کشاورزی

4)     تغییرات صنعت غذا

5)     جنگ و قطحی

6)     استفاده گسترده از آنتی بیوتیک‌ها

7)     تجارت گوشت حیوانات وحشی از جمله گوشت حیات وحش مناطق جنگی و دشت افریقا مانند میمون‌ها، گوریل‌ها و شامپانزه‌ها و سایر پریمات‌ها، جوجه‌تیغی ، مورچه‌خوار ، خفاش‌های میوه‌خوار ، فیل ، بزکوهی ،کروکودیل و غیره

8)     سفرهای بین‌المللی و جهانی بیش از 698 میلیون نفر در سال 2000 (WTO )

9)     مهاجرت کارگران ، بیش از 70 تا 80 میلیون نفر در سال 2001 (ILO )

10) افراد پناهنده یا بی‌خانمان ، بیش از میلیون نفر در سال 2002 0UNHCR )

11) مهاجرت‌های ثبت نشده ، بیش از 10 تا 15 میلیون نفر در سال 2000(ILO )

12) قربانیان ترافیکی مهاجرت ، بیش از 7/0 میلیون نفر در سال 2001 (IOM )

13) افزایش جمعیت جهان (حدود 7 میلیارد نفر)

14) افزایش تماس انسان ها با حیوانات آلوده

15) مهاجرت به ویژه در اطراف شهرها

16) کاهش روزهای سفر از یک نقطه به نقطه دیگر جهان از 350 روز در سال 1850 تا کمتر از یک روز از سال 1950 تا کنون (با هواپیما، اتومبیل و کشتی)

17) افزایش سرعت انتشار عوامل عفونی جدید از طریق پروازهای بین المللی

ü      در سال 2000 ، تعداد 27 میلیون امریکایی با هواپیما سفر کردند

ü      میزان بروز تب نقطه ای ریکتزیایی 14 مورد در میلیون نفر مسافر به افریقا

o  در سال 2000 ، تنها 540000 نفر امریکایی (حدود 2 درصد جمعیت) ه افریقا سفر کردند.

ü      میزان بروز تب نقطه‌ای کوه راکی در امریکا تنها 2 مورد در میلیون جمعیت

18) تجارت جهانی و منطقه‌ای محصولات کشاورزی و دامپروری(برای مثال در سال 2000 ، پنج برابر سال 1950 )

19) واردات حیوانات زنده

20) تهدیدات جهانی ، مانند همه‌گیری لپتوسپریوز ، در رقابت اکو در سال 2000 ، مالزی با عث انتقل بیماری امریکا(10 نفر) ،انگلستان (9 نفر)، کانادا، استرالیا ، فرانسه(هر کدام 4 نفر)، برزیل و اروگوئه(هر کدام یک نفر)

راهبردهای جلوگیری و یا کاهش انتقال بیماری های قابل انتقال بین انسان و حیوانات:

براي كاهش خطر ابتلا به بيماري هاي قابل انتقال بین انسان و حیوانات اقداماتي شامل رعايت بهداشت فردي، تميز كردن و ضدعفونی محل نگهداري حيوانات، كنترل حشرات حامل بيماري، انجام منظم واكسيناسيون و پیشگیری های داروی، مراقبت منظم دامپزشكي و حتی پزشکی، استفاده از وسایل حفاظت فردی هنگام تماس با آنها و غیره حائز اهمیت است اما در کل می توان به موارد زیر در جهت کاهش بار بیماری ها قابل انتقال بین انسان و حیوانات موارد زیر را نیز برشمرد:

1)     ارتقای فرهنگ و اصول پرورش، نگهداری و مراقبت از حیوانات خانگی در کشور در بین آحاد جامعه به ویژه فروشندگان و صاحبان آنها در کشور حائز اهمیت است.

2)     به رسمیت شناختن حوزه سلامت واحد(One Health ) و تقویت همکاری طب انسانی، حیوانی و محیط زیست به منظور کنترل و مبارزه با بیماری های قابل انتقال بین انسان و حیوان به ویژه بیماری های نوپدید و بازپدید به عنوان تهدید جهانی یک از اولیت های کشور باید باشد. رویکرد مشارکت و همکاری های سازمان غذا و کشاورزی(FAO ) ، سازمان بهداشت جهانی(WHO )، سازمان جهانی بهداشت حیوانات(OIE ) و سازمان تجارت جهانی(WTO ) برای مقابله با تداخل حیوان، انسان و زیست بوم ها در سطح کشور توسعه داده شود. در سراسر جهان، با محوریت دامپزشکی مفهوم سلامت واحد برای رسیدگی به مسائلی مانند ایمنی، امنیت و دفاع غذایی، مقاومت ضد میکروبی، تغییرات آب و هوایی و پیوند انسان و حیوانات و مبارزه با تروریسم ترویج داده شده است.

3)     سرشماري جمعيت حيوانات خانگي( اهلي و اهلی شده): مركز آمار ايران در سرشماري دوره اي خود از خانوارهاي شهري و روستایی وضعيت تعداد و نوع جمعيت حيوانات خانگي را مورد سئوال قرار دهد   . 

4)     در سطح سازمان های مسئول سلامت کشور نظام مراقبت از بیماری های قابل انتقال بین انسان و حیوانات  به طور موثر و كارا تشكيل نشده است و موارد بروز و شیوع این گونه از بیماری ها در کشور بطور یکپارچه و منظم در مراکز بهداشتی و درمانی پزشکی و دامپزشکی ثبت، گزارش دهی و پیگیری نمی شود .

5)     تقویت همکاری پزشک و دامپزشک با توجه به اینکه توزیع، تنوع و شدت موارد بالینی بیماری های قابل انتقال بین انسان و حیوان و ظرفیت استفاده از آنها به عنوان سلاح های بیولوژیک و مخاطرات آنها در بهداشت عمومی حائز اهمیت است. . این همکاری در ارتباط با گروه های خاص از جمله سالمندان ، زنان باردار و نوزادان و کودکان زیر 5 سال و افراد مبتلا به بیماری های مزمن و  تضعیف کننده ایمنی که حیوانات دست آموز نگهداری می نمایند بسیار مهم است .

6)     شناسایی میزبان و مخزن و روش های انتقال عفونت های قابل انتقال بین انسان و حیوانات، روش های کنترل، پیشگیری و درمان این بیماری ها با تدوین راهبردهای ملی و استقرار نظام مراقبت از بیماری های قابل انتقال بین انسان و حیوان قدیمی، نوپدید و بازپدید ضروری بنظر می رسد  .

7)     تدوين و اجراي برنامه بهداشت و ايمني شغلي براي ارائه اطلاعات درباره احتمال خطر ابتلا به بيماري منتقله از حيوان به انسان، رعايت بهداشت فردي و ساير خطرات بالقوه همراه با تماس با حيوانات ، به افرادي كه با حيوانات در آزمايشگاه ها كار مي كنند يا آنها را پرورش مي دهند يا آنها را منزل يا مراكز فروش نگهداري مي كنند، ضروري است . كليه افراد شاغل در مراكز نگهداري ، پرورش و آزمايشگاه هاي حيواني بايد در اين برنامه براي اطمينان از مراقبت هاي پزشكي مناسب ثبت نام نمايند .

8)     افزایش نظارت بر مراکز پرورش، توزیع و فروش و واردات رسمی و قاچاق حیوانات خانگی به ویژه حیوانات غیر بومی و اگزوتیک در سطح کشور که البته گسترش شبکه توزیع خانگی این نظارت را با مشکل مواجه کرده است.