گزارش تحلیل وضعیت، پیشرفت‌ها و الزامات پیش‌روی برنامه جهانی ریشه‌کنی طاعون نشخوارکنندگان کوچک (PPR) تا سال ۲۰۳۰ - دکتر محمدرضا شعله‌پاش

گزارش تحلیل وضعیت، پیشرفت‌ها و الزامات پیش‌روی برنامه جهانی ریشه‌کنی طاعون نشخوارکنندگان کوچک (PPR) تا سال ۲۰۳۰

Global Control and Eradication Strategy for Peste des Petits Ruminants (PPR GCES)

دکتر محمد رضا شعله‌پاش

رئیس گروه مطالعات اپیدمیولوژیک بیماری‌های دامی سازمان دامپزشکی کشور

چکیده

طاعون نشخوارکنندگان کوچک (Peste des Petits Ruminants; PPR) یکی از بیماری‌های ویروسی، واگیردار و زیان‌بار در نشخوارکنندگان کوچک به‌ویژه گوسفند و بز است. این بیماری تهدیدی جدی برای امنیت غذایی، معیشت و اقتصاد دامپروران در بیش از ۷۰ کشور به شمار می‌رود. برنامه جهانی ریشه‌کنی PPR که از سال ۲۰۱۵ توسط FAO و WOAH راه‌اندازی شده، هدف‌گذاری بلندمدت ریشه‌کنی جهانی این بیماری تا سال ۲۰۳۰ را دنبال می‌کند. در این گزارش، چارچوب برنامه جهانی، روند پیشرفت کشورها، الزامات اپیدمیولوژیک و اجرایی برای حذف بیماری و وضعیت کنونی جمهوری اسلامی ایران بررسی می‌شود. این تحلیل، با تکیه بر داده‌های رسمی WOAH، FAO و مطالعات جدید، وضعیت کشورها را مرور کرده و چالش‌های اصلی در مسیر ریشه‌کنی جهانی بیماری را باز می‌نماید.

۱. مقدمه

PPR یک بیماری ویروسی حاد در نشخوارکنندگان کوچک با تلفات بالا و نرخ سرایت قابل توجه است که توسط ویروسی از جنس Morbillivirus (خانواده Paramyxoviridae )  ایجاد می‌شود. انتشار بیماری به‌ویژه در مناطق پرجمعیت دامی با تحرک بالا به‌سرعت رخ داده و خسارات اقتصادی و اجتماعی گسترده‌ای به همراه دارد.

با توجه به موفقیت برنامه جهانی ریشه‌کنی طاعون گاوی (Rinderpest)، سازمان جهانی بهداشت دام (WOAH) و سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO) در سال ۲۰۱۵ برنامه‌ای چهارسویه برای ریشه‌کنی PPR طراحی کردند. این برنامه با مشارکت کشورها، مؤسسات تحقیقاتی و شرکای بین‌المللی دنبال می‌شود.

۲. اهداف و چارچوب راهبردی برنامه جهانی ریشه‌کنی PPR

این برنامه مبتنی بر یک رویکرد مرحله‌ای چهارگانه است که شامل :

۱. مرحله اول – ارزیابی (Assessment): بررسی اپیدمیولوژیک و تحلیل ظرفیت‌های کشور برای مقابله با بیماری.

۲. مرحله دوم – کنترل (Control): اجرای مداخلات کنترلی شامل واکسیناسیون، آموزش و بهبود سامانه‌های نظارتی.

۳. مرحله سوم – ریشه‌کنی (Eradication): کاهش موارد بیماری تا سطح صفر از طریق کنترل هدفمند، ردیابی تماس‌ها و پاسخ سریع به بروز موارد مشکوک.

۴. مرحله چهارم – حفظ وضعیت عاری بودن از بیماری (Post-Eradication Maintenance): استقرار سیستم‌های پایش مداوم و مستند‌سازی‌های لازم برای کسب تأییدیه رسمی سازمان جهانی بهداشت دام (WOAH) مبنی بر عاری بودن از بیماری.

در هر یک از این مراحل، کشورها ملزم به تقویت پنج عنصر کلیدی در نظام پیشگیری و کنترل بیماری هستند:

·         نظام تشخیص آزمایشگاهی (Diagnostic System)

·         سامانه‌های مراقبت و پایش (Surveillance System)

·         برنامه‌های پیشگیری و کنترل (Prevention and Control System)

·         چارچوب قانونی (Legal Framework)

·         مشارکت ذینفعان (Stakeholder Involvement)

اجرای صحیح این پنج مؤلفه، مسیر حرکت کشور به سوی مراحل بالاتر کنترل و ریشه‌کنی را هموار می‌سازد.

ارزیابی وضعیت کشورها با استفاده از ابزار PMAT (PPR Monitoring and Assessment Tool) انجام می‌شود که شاخص‌های فنی، ظرفیت نهادی و عملکرد برنامه‌های کنترلی را می‌سنجد.

پیشرفت در ریشه‌کنی PPR به شدت وابسته به تحقیقات مستمر و توسعه واکسن‌های کارآمدتر است. تحقیقات جاری بر روی واکسن‌های نسل جدید، از جمله واکسن‌های نشانگرMarker Vaccines)  ) که امکان تمایز دام‌های واکسینه‌شده از دام‌های آلوده طبیعی (DIVA strategy) را فراهم می‌کنند، راهکارهای نوینی برای برنامه‌های کنترل و ریشه‌کنی ارائه می‌دهند. با این حال، چالش‌های تولید انبوه واکسن‌های با کیفیت، حفظ زنجیره سرد Cold Chain) ) و توزیع عادلانه آنها، به‌ویژه در مناطق دورافتاده و صعب‌العبور، نیازمند سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی دقیق است.

۳. وضعیت فعلی کشورها: شناسایی کشورهای عاری از PPR  (تا ژوئن ۲۰۲۵)

بر پایه اعلام رسمی WOAH در ژوئن ۲۰۲۵، تاکنون ۶۰ کشور و یک منطقه موفق به دریافت تأییدیه رسمی مبنی بر عاری بودن از بیماری شده‌اند:

الف) آفریقا

• بوتسوانا، اسواتینی، ماداگاسکار، موریس، آفریقای جنوبی
• منطقه‌ای: ناحیه جنوبی خط قرنطینه دامپزشکی در نامیبیا

ب) آسیا

• جمهوری آذربایجان (از سال ۲۰۲۴)، قزاقستان، قرقیزستان، مغولستان

ج) اروپا

• اتریش، بلژیک، کرواسی، قبرس، جمهوری چک، دانمارک، استونی، فنلاند، فرانسه، آلمان، ایرلند، ایتالیا، لتونی، لیختن‌اشتاین، لیتوانی، لوکزامبورگ، روسیه ، مالت، هلند، لهستان، پرتغال، اسلواکی، اسلوونی، اسپانیا، سوئد، بریتانیا.
• کشورهای با وضعیت تعلیق‌شده: یونان، رومانی، مجارستان و بلغارستان(به دلیل بروز موارد در سال‌های ۲۰۲۳–۲۰۲۵)

د) قاره آمریکا

• ایالات متحده آمریکا، کانادا، مکزیک، برزیل، آرژانتین، اروگوئه، شیلی

ه) اقیانوسیه و کارائیب

• استرالیا، نیوزیلند
• کشورهای حوزه کارائیب: دومینیکا، سنت لوسیا، سنت‌کیتس و نویس، باربادوس، ترینیداد و توباگو و سایر کشورهای جزیره‌ای

۴. تحلیل وضعیت جهانی و منطقه‌ای بیماری PPR

تحلیل وضعیت فعلی بیماری PPR نشان می‌دهد که با وجود گذشت یک دهه از آغاز برنامه جهانی ریشه‌کنی، همچنان بیش از ۵۰ کشور در آسیا، آفریقا و بخش‌هایی از خاورمیانه با گردش فعال ویروس مواجه‌اند. این امر دلایل متعددی دارد که می‌توان آنها را در چند محور کلیدی طبقه‌بندی کرد:

۴.۱ تحلیل اپیدمیولوژیک

·           الگوی پراکنش بیماری: در شاخ آفریقا، آسیای جنوبی (هند، پاکستان)، و خاورمیانه شیوع بالاتر است. تحرکات بین‌مرزی، بازارهای    دامی، کوچ‌های فصلی و نمایشگاه‌ها، بدون نظارت بهداشتی مؤثر، عامل اصلی انتقال هستند.

·           تأثیر تغییرات اقلیمی (Climate Change): باعث تغییر مسیر کوچ‌ها، تمرکز دام‌ها و افزایش خطر شیوع می‌شود.

·           تنوع سویه‌های ویروسی: چهار لاین( I تا IV ) شناسایی شده‌اند که Lineage IV در آسیا غالب است.

·           ایمنی جمعیت: پوشش پایین واکسیناسیون، ناکافی بودن ردیابی Hotspots و عدم اجرای هدفمند کنترل.

۴.۲ تحلیل اقتصادی

·         برآورد زیان سالانه: بیش از ۱.۴ میلیارد دلار

·         نرخ بازگشت اقتصادی سرمایه‌گذاری در واکسیناسیون: تا ۳ برابر

۴.۳ تحلیل نهادی

*  عدم کفایت بانک‌های اطلاعاتی، نظام‌های مراقبت و آزمایشگاه‌های تشخیص سریع

* نقش فناوری‌های نوین:

• Rapid Diagnostic Tests (RDTs)
• Genomics برای طراحی واکسن
• GIS برای پیش‌بینی شیوع و طراحی واکسیناسیون

* جنبه‌های اجتماعی-فرهنگی: آگاهی دامداران، مشارکت جوامع محلی و تجربه کشورهایی مانند مغولستان

۴.۴ تحلیل منطقه‌ای و ژئوپولیتیکی

   ناپایداری‌های سیاسی در غرب آسیا و شمال آفریقا

   نبود هماهنگی منطقه‌ای در مدیریت مسیرهای انتقال دام آلوده

5. وضعیت جمهوری اسلامی ایران در برنامه ریشه‌کنی

تا سال ۲۰۲۵، ایران در مراحل میانی برنامه قرار دارد و هنوز موفق به کسب وضعیت عاری نشده

با این حال:

• برنامه‌های واکسیناسیون ملی علیه PPR به‌طور منظم در حال اجرا است؛
• تحلیل اپیدمیولوژیک و سامانه‌های نظارتی در حال بهبود هستند؛
• همکاری‌های منطقه‌ای به‌ویژه در سطح ECO و با کشورهای هم‌مرز برقرار است؛
• سند ملی کنترل PPR در چارچوب برنامه جهانی در حال اجرا می‌باشد.

6. چالش‌ها و الزامات پیش‌رو

برای موفقیت در تحقق هدف جهانی ریشه‌کنی بیماری PPR تا سال ۲۰۳۰، کشورها باید اقدامات زیر را در اولویت قرار دهند:

• تکمیل پوشش واکسیناسیون مؤثر در جمعیت حساس (بیش از ۷۰٪)؛
• افزایش ظرفیت تشخیصی آزمایشگاه‌های دامپزشکی؛
• تقویت نظام مراقبت اپیدمیولوژیک فعال (Active Surveillance)؛
• ارتقای هماهنگی منطقه‌ای و کنترل مرزها؛
• تأمین پایدار منابع مالی، انسانی و پشتیبانی فنی

7. نتیجه‌گیری

تحقق ریشه‌کنی جهانی بیماری PPR تا سال ۲۰۳۰ نیازمند پیاده‌سازی دقیق راهبردهای مرحله‌ای، استفاده از فناوری‌های نو، افزایش هماهنگی منطقه‌ای، و مشارکت فعال دامداران است. جمهوری اسلامی ایران با اجرای منسجم برنامه‌های ملی و استفاده از ظرفیت‌های فنی و منطقه‌ای، می‌تواند به عنوان یکی از کشورهای پیشتاز منطقه، به تحقق این هدف جهانی کمک کند.