حکیم مهر - چاپ نخست کتاب «حیوانات، قوانین حمایتی و حدود بهره‌وری در اسلام» نوشته سعید نظری‌توکلی از سوی موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی منتشر و روانه بازار نشر شد.
در پژوهش حاضر، تلاش شده است مساله بهره‌گیری از حیوانات در سه حوزه، کلامی، حقوقی و اخلاقی در اسلام بررسی می‌شوند. نتایج به دست آمده از مجموع این سه حوزه، می‌تواند دیدگاه اسلام و عالمان مسلمان را درباره حیوانات، حقوق آنها و بایستگی‌های رفتاری انسان با آنها را اندکی روشن سازد.
احساس نیاز به مدل‌های حیوانی برای تحقیقات، روز به روز در جامعه پزشکی بیشتر می‌شود. هرچند احساس نیاز به مدل‌های حیوانی از همان نخستین روزهایی که پزشکی از توصیف بیماری به شناخت بیماری روی آورد قابل درک است، اما با گذشت زمان، این پرسش ابتدا در ذهن خود پزشکان و سپس در ذهن حقوق‌دانان شکل گرفت که آیا انسان مجاز است برای تثبیت موقعیت سلامت خود در دو حوزه بهداشت و درمان، سلامت حیوانات را به خطر بیندازد؟
از این‌جا بود که با ورود نگرش‌های حقوقی ـ اخلاقی به حوزه مطالعات و تحقیقات پزشکی، زمینه پیدایش دانشی میان‌رشته‌ای به نام اخلاق زیستی (Bio Ethic) فراهم آمد. محققان اخلاق‌زیستی بر این باورند که هرچند جایگاه ممتاز انسان در میان سایر موجودات به او اجازه بهره‌وری از حیوانات را به سود پیشبرد تحقیقات پزشکی می‌دهد، اما از آن‌جا که حیوانات نیز به عنوان موجودی از همین نظام، دارای حق زیستن و البته سالم زیستن‌اند، معلوم نیست بتوان بدون هیچ محدودیتی از آنها به سود خود بهره جست.
چنین نگرشی به حوزه حیوانات باعث شد محققان اخلاق‌زیستی با بررسی مساله بهره‌وری از حیوانات در دو حوزه حقوق و اخلاق، ضمن تنظیم مقررات و قوانین لازم برای نگهداری و کار با حیوانات در محیط‌های آزمایشگاهی، بایستگی‌ها و اصول اخلاقی استفاده از حیوانات را نیز یادآور شوند.
حیوانات از جمله شگفتی‌های جهان آفرینشند که خداوند متعال انسان‌ها را به تامل در آفرینش آنها فرا می‌خواند تا از یک سو به پیچیدگی وجودی آنها پی برده و از سوی دیگر به بزرگی آفریننده‌شان اذعان کنند؛ «افلا ینظرون الی الابل کیف خلقت؛ آیا به شتر نمی‌نگرند که چگونه آفریده شده است؟(غاشیه، آیه 17)».
نویسنده این اثر، در بخشی از پیشگفتار کتاب حاضر می‌نویسد: «آن‌گونه که پس از این به تفصیل توضیح خواهیم داد، قرآن کریم دوست داشتن حیوانات و احساس لذت انسان از ارتباط با آنها را به عنوان یک اصل مورد پذیرش قرار داده، دیدگاه حضرت سلیمان(ع) را در این باره چنین بیان می‌کند: "به‌یاد آور هنگامی را که عصرگاهان اسب‌های چابک تیزرو را بر او عرضه داشتند، سلیمان گفت: من این اسب‌ها را به خاطر پروردگارم دوست دارم. (او همچنان به آنها نگاه می‌کرد) تا از دیدگانش پنهان شدند. (آنها به قدری جالب بودند که گفت): بار دیگر آنها را نزد من باز گردانید و با دست خود ساق و گردن آنها را نوازش می‌داد.(سوره ص، آیه 31-33)."
همچنین احساس زیبایی و شکوهی را که انسان از دیدن چهارپایان دارد این‌گونه توصیف می‌کند: "و لکم فیها جمال حین تریحون و حین تسرحون؛ در چهارپایان برای شما زیبایی است آنگاه که (شامگاه) آنها را از چرا بر می‌گردانید و هنگامی که (صبحگاه) آنها را به چرا می‌برید.(نحل، آیه6)".
این احساس زیبا و خوشایند هم‌زیستی با حیوانات، باعث شده است که امامان معصوم(ع) برخی از حیوانات را از جمله ساکنان خانه به‌حساب می‌آورند. "عن ابی عبدالله فی‌الهرة: انها من اهل‌البیت؛ امام صادق(ع) درباره گربه فرمودند: گربه از ساکنان خانه است."»
در نتیجه حیوانات نیز مانند انسان از منزلت و جایگاهی خاص برخوردارند که از یک سو، خداوند درخواست و دعای آنها را پذیرفته و به‌واسطه وجود آنها، کیفر رفتار زشت انسان‌ها را به تاخیر می‌اندازد و از سوی دیگر، انسان نیز موظف به حفظ و رعایت حرمت آنها است تا آن‌جا که پیامبر گرامی اسلام(ص) حیوانات را شایسته سلام دادن می‌داند. «اتی رجلا النبی فسلم علیه، فقال‌النبی: و علیکم‌السلام. فقال‌الرجل: یا رسول‌الله. انما انا وحدی. فقال: علیک و علی فرسک؛ مردی نزد پیامبر(ص) آمد و بر ایشان سلام کرد، پیامبر(ص) فرمود: بر شما باشد سلام؛ مرد گفت: ای رسول خدا، من یک نفر بیش نیستم، فرمود: بر تو و بر اسبت سلام». همچنان که امام صادق(ع) نیز حیوانات را از یاد نبرده، برای آنها به درگاه الهی دست به دعا برمی‌دارد: «انی لادعوالله لک. حتی اسمی دابتک (ادعو لدابتک)؛ من در پیشگاه الهی برای تو و چهارپایت دعا می‌کنم.» و امام کاظم و امام باقر(ع) هم برای برطرف شدن مشکلات برخی حیوانات، دست به دعا برمی‌دارند، چه آن حیوان، شیری درنده باشد یا پرنده‌ای کوچک چون قمری و کبوتر.
در چنین شرایط است که حیوانات همچون سایر افراد یک خانواده ضمن آن که باید مورد حمایت عاطفی سرپرست خانواده قرار گیرند، از حقوقی نیز برخورداند که سرپرست خانواده موظف به رعایت آنها است. به همین جهت در متون اسلامی از حقوق حیوان بر مالکش سخن به میان آمده است.
امام صادق(ع) برای حیوان شش حق را بر شمرده‌اند که مالک موظف به رعایت آنها است: بیش از طاقتش بر او بار نکند، پشت حیوان را محلی برای گفت‌وگو قرار ندهد، پس از استفاده به او غذا دهد، آب در اختیار او قرار دهد، به صورتش داغ نگذارد و به صورتش ضربه وارد نسازد.
این اثر در سه گفتار و هفت فصل سامان یافته است. گفتار اول: بررسی‌های کلامی (شامل زندگی اخروی حیوانات و زشتی و زیبایی آزار حیوانات)، گفتار دوم: بررسی‌های حقوقی (شامل پیش‌فرض‌های حقوقی، شاخصه‌های بهره‌وری از حیوانات و وظایف انسان در بهره‌وری از حیوانات)، گفتار سوم: بررسی‌های اخلاقی (شامل ملاحظات جسمانی و ملاحظات روانی).
چاپ نخست کتاب «حیوانات، قوانین حمایتی و حدود بهره‌وری در اسلام» در شمارگان 2000 نسخه، 199 صفحه و بهای 19000 ریال راهی بازار نشر شد.
