دانستنیهای عمومی درباره تب برفکی + عکس - دکتر حمید خانقاهی ابیانه

حکیم مهر -  دانستنیهای عمومی درباره تب برفکی / دکتر حمید خانقاهی ابیانه

تب برفکی بیماری بسیار واگیری است که تقریباً‌ همه زوج‌سمان از جمله نشخوارکنندگان اهلی را مبتلا می‌کند و باعث خسارات اقتصادی قابل توجهی می‌شود. ویروس عامل بیماری هفت سروتیپ به نامهای A,O,C,SAT1,SAT2,SAT3,Asia1 دارد. مقاومت ویروس در طبیعت و عفونت‌زایی شدید آن ،‌تغییرات آنتی‌ژنتیکی ویروس و پیدایش تحت تیپ‌های جدید آن و مهمتر از همه ، توان بیماریزایی در انواع نشخوارکنندگان اهلی و وحشی و وجود دامهای ناقل و حامل ویروس تب برفکی ،‌ در بقاء عفونت و بیماری در یک جمعیت و منطقه تأثیر دارند و کنترل این بیماری را بسیار مشکل و همراه با هزینه‌های زیاد می‌کند.

سبب شناسی

عامل بیماری تب برفکی ویروسی از خانواده پیکورناویریده و از جنس آفتوویروس است که هفت سروتیپ مشخص به نامهای A,O,C,SAT1,SAT2,SAT3,Asia1 دارد.

مقاومت دربرابر عوامل فیزیکی و شیمیایی

ویروس عامل بیماری تب برفکی از جمله مقاوم‌ترین ویروس‌های شناخته شده در طبیعت است.

دما :‌ویروس عامل تب برفکی با سرد کردن و منجمد کردن زنده می‌ماند (حفظ می‌شود) و در دمای بیش از 50 درجه سانتی‌گراد به طور تصاعدی غیرفعال می‌شود.
pH: ویروس عامل تب برفکی در PH پایین‌تر از 6 یا بالاتر از 9 غیرفعال می‌شود.
مواد ضدعفونی کننده :‌هیدروکسید سدیم 2% ، کربنات سدیم 4% و اسید سیتریک 2/0% ویروس عامل تب برفکی را  غیرفعال می‌کنند. این ویروس نسبت به یدوفورها ،‌ترکیبات چهارتایی آمونیوم ،‌هیپوکلریت و فنل ،‌به ویژه در حضور مواد آلی، مقاوم است.

ماندگاری ویروس

ویروس عامل تب برفکی در گره‌های لنفاوی و مغز استخوان در pH خنثی فعال می‌ماند، اما در عضلات وقتی pH پایین‌تر از 6 باشد (یعنی پس از طی دوره جمود نعشی) تخریب می‌شود. ویروس عامل تب برفکی در علوفه آلوده و نیز در محیط،‌بسته به اندازه دما و pH می‌توان بیش از یک ماه زنده بمند.

همه‌گیرشناسی

واگیری و مرگ و میر
تب برفکی، از واگیرترین بیماریهای دامی است که باعث خسارات اقتصادی قابل توجهی می‌شود. میزان مرگ و میر در دامهای بالغ، کم است. اما به دلیل ایجاد میوکاردیت ،‌میزان مرگ و میر در دامهای جوان زیاد است.

میزبان‌ها
گاوسانان (گاو،گاو کوهان‌دار هندی – زبو -  گاومیش اهلی ،‌یاک -  گاو میش اهلی تبت) ،‌گوسفند،‌بز ، خوک، همه‌ نشخوارکنندگان وحشی و میزان حساسیت شترسانان (شتر، شتر جماز -  شتر تک کوهانه بومی عربستان و شمال آفریقا،‌شتر بی‌کوهان آمریکایی -  لاما،‌شتر بی‌کوهان پشم بلند آمریکایی) کم است.

راه انتقال

ویروس بیماری تب برفکی از راههای مستقیم و غیرمستقیم به شرح زیر انتقال می‌یابد:

-  تماس مستقیم یا غیرمستقیم (ریزقطره‌ها)
- جانداران ناقل (انسان و مانند آن)
- ناقلین بیجان (وسایل نقلیه،‌ابزار کار)
- از طریق هوا،‌به ویژه در مناطق استوایی (تا 60 کیلومتر در خشکی و 300 کیلومتر در دریا)

منبع ویروس

منابع ویروس تب برفکی عبارتند از :

-  دامهای بیماری که نشانه‌های درمانگاهی بیماری را نشان می‌دهند یا در دوره کمون قرار دارند.
- ترشحات تنفسی ، بزاق ،‌مدفوع و ادرار ،‌شیر و منی (تا 4 روز پیش از بروز نشانه‌های درمانگاهی)
- گوشت و آلایشی که pH آن ‌، به کمتر از 6 کاهش نیافته باشد.
- دامهای ناقل : به ویژه گاو و گاومیش اهلی شده آسیایی ،‌دامهایی که دوره نقاهت پس از بهبود را طی می‌کنند و دامهای واکسینه شده دفع کننده ویروس (ویروس در ناحیه پایینی حلق گاو به مدت 30 ماه و در گاومیش به مدت طولانی‌تر و در گوسفند به مدت 9 ماه باقی می‌ماند). گاومیش دماغه آفریقا میزبان نگهدارنده اصلی سروتیپ‌های SAT است.
وقوع

بیماری تب برفکی در مناطقی از قاره آسیا، آفریقا،‌ خاورمیانه و آمریکای جنوبی (همه‌گیری‌های انفرادی در مناطق عاری از بیماری) بومی است.

دوره کمون

دوره کمون بیماری تب برفکی از 2 تا 14 روز متفاوت است.

نشانه‌های درمانگاهی

-  گاو : نشانه‌های درمانگاهی تب برفکی در گاو به شرح ذیل است :

تب ،‌بی اشتهایی ،‌لرز ‌،کاهش تولید شیر به مدت 2 تا 3 روز و سپس صدای ملچ ملوچ لب‌ها،‌ سائیدن دندان‌ها روی یکدیگر، ریزش بزاق (کش‌دار)، لنگش ،‌لگدزدن یا پا بر زمین کوبیدن (به دلیل وجود وزیکول (تاول/آفت) روی مخاط داخلی گونه و بینی و / یا شکاف بین سمی و تاج سم)
پس از 24 ساعت تاول‌ها پاره می‌شوند. گاهی تاول‌ها روی پستان نیز ظاهر می‌شوند.
به طور کلی بیماران ظرف 8 تا 15 روز بهبود می‌یابند.
عوارض ثانویه ‌: تخریش‌های بیماری زبان آبی،عفونت ثانویه ضایعات، تغییر و بدشکلی سم‌ها،‌ورم پستان و کاهش دائمی تولید شیر، میوکاردیت،‌سقط جنین ،‌مرگ دامهای جوان،‌کاهش مستمر وزن ،‌ناتوانی در کنترل دما

- گوسفند و بز : ضایعات تب برفکی ،‌کمتر مشخص و مشهود است. گاهی ضایعات سم‌ها تشخیص داده نمی‌شوند. ضایعات سکوی دندانی در گوسفند دیده می‌شود. توقف شیردهی در گوسفند و بز، یک چهره درمانگاهی بیماری است. مرگ دامهای جوان.

ضایعات

تاول‌های ریز و درشت روی زبان، سکوی دندانی ،‌لثه، گونه،‌ کام سخت و نرم، لب‌ها،‌سوراخ‌های بینی، پوزه، نوک پستانک‌ها،‌ پستان، شکاف بین سمی و تاج سم
ضایعات پس از مرگ روی پرده‌های ماهیچه‌ای عرضی شکمبه، در لایه عضلانی قلب دامهای جوان (قلب ببری)

تشخیص تفریقی

تب برفکی را باید از دو گروه بیماری تشخیص تفریقی داد :

1 -  بیماریهایی که از نظر درمانگاهی قابل تفریق با تب برفکی نیستند :
-  التهاب تاولی دهان
2 -  سایر موارد :
-  طاعون گاوی
- بیماری مخاطی
- رینوتراکئیت عفونی گاوان
- بیماری زبان آبی
- ورم پستان
- التهاب پاپولار گاوان
- اسهال ویروسی گاوان (BVD)

تشخیص آزمایشگاهی

1 -  روش‌های تشخیص
-  شناسایی ویروس : الایزا / آزمون ثبوت عامل مکمل/جداسازی ویروس : تلقیح یاخته‌های اولیه تیروئید گاوی و یاخته‌های اولیه خوک ،‌یاخته‌های کلیه گوساله و بره،‌ تلقیح رده‌های یاخته‌ای BHK-21 and IB-RS-2 ،‌ تلقیح موش.
-  آزمون‌های سرمی : الایزا/آزمون خنثی‌سازی ویروس

2 -  نمونه‌برداری و ارسال نمونه
-  نمونه تاول‌ها
نمونه باید :
-  از تاول‌ها نترکیده و یا تازه ترکیده برداشت شود.
- به اندازه کافی و حداقل یک گرم باشد.
- در بافر مخصوص انتقال نمونه تب برفکی (که pH را بین 2/7 تا 4/7 حفظ می‌کند) و در کنار یخ به آزمایشگاه ارسال گردد.
- فاصله زمانی بین نمونه‌برداری و انجام آزمایشات نباید بیشتر از 48 ساعت باشد.
-  مایع مری- حلقی بوسیله یک میله جام‌دار گلو برداشته شود. نمونه‌ها باید بلافاصله پس از جمع‌آوری،‌ در برودت زیر منهای 40 درجه سانتی‌گراد منجمد شود.

پیشگیری و کنترل

کنترل بیماری تب برفکی بسیار مشکل است. مقاومت ویروس عامل بیماری در طبیعت و عفونت‌زایی شدید آن (ضایعات پاتولوژیک در پستان و دست و پا) همراه با عوامل دیگری از جمله تغییرات آنتی‌ژنتیکی ویروس و پیدایش تحت تیپ‌های جدید آن و مهم‌تر از همه ‌،توان بیماریزایی در انواع نشخوارکنندگان اهلی و وحشی و وجود دامهای ناقل و حامل ویروس تب برفکی (که اغلب متعاقب عفونت طبیعی پدیدار می‌شوند) در بقاء عفونت و بیماری در یک جمعیت و منطقه تأثیر دارد و کنترل این بیماری را بسیار مشکل و همراه با هزینه‌های زیاد می‌کند.
کنترل بیماری بر پایه سه اصل زیر استوار است :

1 -  اقدامات بهداشتی و قرنطینه‌ای :‌ اقدامات بهداشتی و قرنطینه‌ای که به منظور جلوگیری از ورود ویروس تب برفکی بویژه تیپ‌های جدید و غیربومی انجام می‌شود عبارتند از :
-  محافظت از مناطق عاری از بیماری با کنترل و مراقبت حمل و نقل دام در نوار مرزی منطقه
- کشتار دامهای آلوده ،‌بهبود یافته و دامهای حساس در تماس با دامهای بیمار
- ضدعفونی جایگاه و همه مواد آلوده (ابزار کار، خودروها،‌لباس‌ها و مانند آن) -  مناسب‌ترین مواد ضدعفونی کننده عبارتند از ‌: فرمالین 5%،‌سود سوزآور 2% و آهک (مناسب برای محوطه) می‌باشند.
- امحاء لاشه دامهای تلف شده ،‌بستر و فرآورده‌های دامهای حساس در مناطق آلوده
- اقدامات قرنطینه‌ای
2 -  مراقبت درمانگاهی و سرولوژیکی : مراقبت درمانگاهی و سرولوژیکی به منظور شناخت تغییرات بیماری و ماهیت سویه‌های درگردش انجام می‌شود.
3 -  مایه‎‌کوبی (ایمن‌سازی) : واکسیناسیون به منظور ایجاد پوشش ایمنی در دامهای حساس و با استفاده از واکسن کشته (حاوی یک ماده کمکی) انجام می‌شود. مدت ایمنی حاصله ،‌بسته به میزان قرابت ژنتیکی واکسن با سویه عامل همه‌گیری،‌شش ماه پس از دو بار مایه‌کوبی اولیه – به فاصله یک ماه از یکدیگر – است. تاکنون از واکسن زنده تب برفکی به دلیل ایجاد میوکاردیت شدید و انتشار ویروس استفاده نشده است.

بررسی ،‌مبارزه و مراقبت تب برفکی در ایران

اهداف :

1 -  برقراری سامانه ملی مراقبت فعال بیماری به منظور ردیابی کامل بیماری
2 -  افزایش سطح پوشش واکسیناسیون جمعیت حساس و همگونی ایمنی ناشی از واکسیناسیون
3 -  کاهش رخدادهای بیماری و خسارات افتصادی ناشی از آن
به دنبال اجرای سیاست و برنامه مایه‌کوبی همزمان و سراسری تب برفکی که از بهمن ماه سال 1381 شروع گردید و نیز طرح توسعه خدمات روستایی و عشایری که از فاز 15 سال 1386 به اجرا گذارده شد و راه‌‌اندازی کامل سیستم اطلاعات جغرافیایی، برنامه و سیاست مایه‌کوبی همزمان تب برفکی در سال 1388 با اولویت‌های زیر در دستور ادارات کل دامپزشکی استان‌ها قرار می‌گیرد.

بررسی و مراقبت

در سال 1387 شبکه ملی مراقبت فعال بیماری تب برفکی با پوشش 4 درصد واحدهای اپیدمیولوژیک در هر ماه در سطح کشور از طریق سامانه اطلاعات جغرافیایی به اجرا گذاشته شده است. بر اساس نتایج حاصله از این شبکه ،‌نقش واحدهای اپیدمیولوژیک روستایی در رخداد بیماری بیش از هر واحد اپیدمیولوژیک دیگر می‌باشند. شبکه ملی مراقبت تب برفکی در سال 1388 نیز استمرار خواهد یافت و اهم فعالیت‌های آن بر محورهای زیر استوار خواهد بود:
1 -  بازدید از تمامی کانون‌های مشکوک بیماری و نمونه‌برداری و ارسال به موقع نمونه‌های مرضی مناسب از دامهای آلوده در شرایط مناسب
2 -  مراقبت و نظارت بر میادین عرضه دام و مناطق پرتراکم نگهداری و پرورش دام و گزارش به موقع بیماری بویژه در این مناطق
3 -  بازرسی و مراقبت بیماری در واحدهای اپیدمیولوژیک واقع در اطراف کانون‌های بروز بیماری به شعاع حداقل 10 کیلومتر در حداقل زمان ممکن
4 -  اخذ نمونه‌های سرمی به منظور ارزیابی سطح ایمنی ناشی از مایه‌کوبی در واحدهای تحت پوشش مایه‌کوبی در فواصل زمانی مناسب (قبل از اجرای هر فاز و یا 21 روز بعد از اجرای مایه‌کوبی) در شرایط مناسب با درج کدهای خاص و ارسال به بخش دریافت نمونه‌های سازمان دامپزشکی کشور
5 -  کلیه دامهای حساس به این بیماری در سنین و نژادهای مختلف که ترکیبی از علائم زیر را دارند مشکوک به تب برفکی تلقی می‌شوند:
-  تاول و زخم در دهان (لثه، زبان و کام)
- تاول و زخم متعاقب تاول روی پستان و سرپستانک‌ها
- تاول و زخم بین سم‌ها و تاج سم
- ضایعات قلب ببری در کالبدگشایی بره ،‌بزغاله و گوساله
گزارشات مربوط به این بیماری ‌،درمانگاهی بوده و با توجه به اینکه از هر کانون بیماری باید نمونه اخذ و مورد آزمایش قرار گیرد وضعیت بیماری با مقایسه نتایج آزمایشگاهی و گزارشات فیلدی تجزیه و تحلیل شود.

پیشگیری و کنترل
1 -  اعمال مقررات بهداشتی -  قرنطینه‌ای به منظور جلوگیری از ورود ویروس تب برفکی به ویژه تیپ‌های جدید و غیربومی در کلیه واحدهای اپیدمیولوژیک و نظارت کامل بر اجرای دقیق آنها در واحدها ، سامان‌دهی تردد دام و ایجاد انضباط بهداشتی در جابجایی دام یا کدگذاری کامیون‌های حامل و اطمینان از سلامت دام و اعمال اقدامات پیشگیری و کنترلی و مشخص کردن مقصد حمل دام با هماهنگی اداره کل دامپزشکی استان مقصد
2 -  واکسیناسیون و ایجاد پوشش ایمنی در دامهای حساس و هدف با استفاده از واکسن‌های کشته حاوی سویه‌های مناسب(تولید داخل یا وارداتی) طبق دستورالعملهای سازمان دامپزشکی کشور به منظور برقراری ایمنی مناسب و یکنواخت در دامهای حساس به شرح زیر :
الف -  در فازهای مایه‌کوبی تحت پوشش قرار دادن جمعیت گاو، گوساله و گاومیش استان در واحدهای اپیدمیولوژیک پرتراکم و پرخطر و کانون‌های بیماری و واحدهای تحت پوشش فازهای قبلی همراه با اجرای مایه‌کوبی راپل در گوساله‌ها
ب -  مایه‌کوبی جمعیت گوسفند و بز روستایی و  عشایری یک بار در سال در فصل زمستان حداکثر ظرف مدت 45 روز
ج -  مایه‌کوبی جمعیت دامی حساس واقع در اطراف کانون‌های بیماری در شعاع مناسب (حداقل 3 کیلومتر)
ادارات کل دامپزشکی استان‌ها ملزم به برنامه‌ریزی جهت مایه‌کوبی سریع تمامی واحدهای اپیدمیولوژیک واقع در شعاع فوق می‌باشند.
3 -  برگزاری دوره‌های آموزشی و ترویجی با استفاده از کلیه امکانات در سطوح مختلف : آموزش دامداران و دامپروران و کلیه دست‌اندرکاران خرید و فروش دام و ... ،‌نوآموزی و بازآموزی پرسنل دامپزشکی (اکیپ‌های مایه‌کوبی) و دامپزشکان بخش‌های دولتی و غیردولتی، به منظور آشنایی با برنامه سازمان در امور بررسی،‌مراقبت و مبارزه ،‌دستورالعملها ،‌روشهای اطلاع‌رسانی،‌برداشت و ارسال نمونه، رعایت زنجیره سرد و همکاری در انجام برنامه‌های واکسیناسیون دام
4 -  نظارت بر عملیات واکسیناسیون توسط بخش‌های دولتی و غیردولتی با رعایت نکات بهداشتی،‌قرنطینه‌ای در کلیه مراحل کار (برنامه‌ریزی دقیق و کامل در مصرف درست و به موقع واکسن‌های دریافتی در فاز و رعایت بخشنامه‌ها  و دستورالعمل‌های مربوطه)