«روزنامه اطلاعات» در شماره امروز خود نوشت:
«نایبندان» را می‌شناسید؟ منطقه‌ای در حاشیه غرب دشت لوت شهرستان طبس خراسان جنوبی و روستایی با معماری پلکانی و خانه‌های کاهگلی و نخلستان‌‌ها و باغ‌های مرکبات و نیز تنوع گیاهان زیبای بیابانی که در حاشیه آن، یکی از آخرین زیستگاه‌های یوزپلنگ ایرانی وجود دارد یوزپلنگ در ارتفاعات صخره‌ای کوه «نایبندان» زندگی می‌کند و در کنار حیوانات دیگری مانند کل، بز، قوچ و جبیر، روزگار می‌گذراند. شاید برای بسیاری از هموطنان‌مان و حتی مردم جهان، جای سئوال و تردید باشد که آیا مناطقی از ایران، می‌تواند زیستگاه پلنگ محسوب شود که پاسخ محیط‌بانان و دوستداران محیط‌زیست به این سؤال، مثبت است: در سراسر آسیا کمتر از 70 یوزپلنگ باقی مانده است که فقط در ایران زندگی می‌کنند!
نایبندان، آفریقای کوچک
آرش مودی، در گزارشی زیر عنوان «نایبندان، آفریقای کوچک» که در نشریه «یوزنامه» دو فصل‌نامه انجمن یوزپلنگ ایرانی به چاپ رسیده از جمله یادآور شده است: پناهگاه حیات وحش «نایبندان» با وسعتی نزدیک به یک و نیم میلیون هکتار در شهرستان طبس، بزرگ‌ترین منطقه تحت مدیریت سازمان محیط‌زیست است که در سال 1374 منطقه شکار ممنوع اعلام شد و در سال 1380 به پناهگاه حیات‌وحش ارتقاء یافت.
بحش عمده این پناهگاه از دشت‌‌ها، شوره‌زارها و تپه ماهورهایی است که حاشیه کوه «نایبند» با ارتفاع 3 هزار و 50 متر را فرا گرفته و وجود چشمه‌های آب شیرین در مناطق کوهستانی و حتی دشت‌‌ها، باعث حیات گونههای جانوری و گیاهی بسیاری شده و آن را به زیستگاه یکی از نادرترین گربه سان‌های جهان، یعنی یوزپلنگ آسیایی تبدیل کرده است. امروز از 8 گربه‌سان باقی‌مانده در طبیعت ایران 5 گونه در پناهگاه حیات‌وحش، نایبندان، زندگی می‌کنند و در ارتفاعات صخره‌ای کوه نایبندان هم بزرگ‌ترین گربه‌سان ایران، یعنی پلنگ ایرانی بر قلمروی خود حکم می‌راند و کل و بُز و قوچ و میش، محبوب‌ترین رژیم غذایی آن را تشکیل می‌دهند. امروزه خشکسالی و ورود معادن ذغال سنگ و ساخت جاده‌‌ها، خطری جدی برای این آفریقای کوچک به شمار می‌آید و تأثیر منفی آن، کم‌کم خودنمایی می‌کند و اگر فکری به حال آن نشود، به زودی شاهد نابودی یکی از بزرگ‌ترین و غنی‌ترین زیستگاه های حیات‌وحش ایران خواهیم بود.
زیستگاه‌های اصلی یوزپلنگ
روزی که برای نخستین‌بار تصویری از یوزپلنگ ایرانی بر پیراهن بازیکنان تیم ملی فوتبال کشورمان نقش بست، این اقدام برای بسیاری از هموطنان‌مان سئوال برانگیز شد، اما پس از توضیحات مسئولان و دوستداران محیط‌زیست در حیات‌وحش، شماری از شرکت‌‌ها حمایت خود را از یوزپلنگ اعلام کردند و این حیوان زیبا و کمیاب به صورت نمادی از شکوه و قدرت برای ایرانیان درآمد و حمایت از آن، کمابیش همگانی شد. با این حال به گفته مهندس مرتضی اسلامی دهکردی ـ مدیرعامل انجمن یوزپلنگ ایرانی، بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد که جمعیت یوز پلنگ‌های ایران متأسفانه همچنان روبه کاهش است. برخی از آنها کماکان براثر تصادف در جاده‌‌ها کشته می‌شوند و از سرنوشت تعدادی از یوزپلنگ‌هایی که در سال‌های گذشته از آنها تصویر‌برداری شده بود نیز اطلاعی در دست نیست و بیم آن می‌رود که کشته شده باشند. توله‌های تازه به دنیا آمده ثبت شده یوزپلنگ‌‌ها هم بسیار کاهش یافته‌اند، به طوری که در سال 1393 از میان 10زیستگاه اصلی‌تر یوزپلنگ، فقط در یک زیستگاه زادآوری یوزپلنگ ثبت شده اسـت و در همان حال 2 یوز پلنگ در همان منطقه بر اثر تصادف با خودروهای عبوری کشته شده‌اند!
حمایت از یوزپلنگ های ایرانی
طی قرون متمادی آدمیان در شهرهای نزدیک به زیستگاه حیوانات وحشی، زندگی مسالمت‌آمیزی با آنها داشته‌اند، تا این که با رشد صنعت و شهرنشینی، رفته‌رفته قلمروی حیات وحش توسط انسان اشغال شد و منابع طبیعی و زیست محیطی با شتاب زائدالوصفی به تاراج رفت که حاصل آن، انقراض ناگزیر نسل بسیاری از حیوانات در زیستگاه‌های طبیعی آنها بوده است.
با این حال به ویژه در سال‌های اخیر، سازمان‌های مردم نهاد برای حفاظت از محیط‌زیست و حیات‌وحش کشورمان به یاری مسئولان ذی‌ربط برخاسته‌اند و علیرغم تمامی مشکلات و محدودیت‌‌ها، به موفقیت‌های قابل توجهی دست یافته‌اند، که از جمله به اقدام‌های انجام یافته برای حفاظت از یوزپلنگ ایرانی، می‌توان اشاره کرد.
هم‌زیستی انسان و طبیعت
مهندس مرتضی اسلامی دهکردی ـ مدیر عامل انجمن یوزپلنگ ایرانی با یادآوری این که انجمن یاد شده یک مؤسسه غیردولتی زیست محیطی، مستقل و غیرانتفاعی است که توسط شماری از دانشجویان دوستدار طبیعت و حیات وحش مرداد ماه 1380 تأسیس شده و به ثبت رسیده است، می‌گوید: اساس فعالیت‌های آموزشی انجمن یوزپلنگ ایرانی بر تحقیقات استوار است تا از این طریق بتواند به حفظ گونه مزبور در زیستگاه‌های طبیعی کمک کند و برای این منظور در زیستگاه‌‌ها ابتدا به مطالعه و بررسی بوم‌شناختی یوزپلنگ و زیست بوم آن اقدام می‌کند و سپس بر مبنای نتایج به دست آمده، با همکاری تشکل‌های غیردولتی مردمی، در مورد طراحی برنامههای آموزشی در سطح جوامع محلی می‌پردازد. انجمن در عین حال می‌کوشد تعامل سازنده‌ای با اداره‌های محیط زیست در استان‌‌ها و شهرستان‌‌ها و به ویژه مأموران آنها یعنی محیط‌بانان برقرار سازد تا از این راه بتواند به حفاظت مناطق مورد نظر کمک کند.
مهندس اسلامی دهکردی با اشاره به این که مأموریت انجمن یوزپلنگ ایرانی کمک به حفاظت از حیات وحش و زیستگاه‌های آنها و به ویژه یوزپلنگ است، درباره اهمیت حفاظت از محیط زیست و حیات وحش اظهار می‌دارد: میلیون‌‌ها گونه حیات وحش در کره‌زمین در ارتباط با هم به صورت متعادل، منظم، پیچیده و اعجاب‌انگیز زندگی می‌کنند و طی قرن‌‌ها تکامل یافته‌اند که انسان هم به عنوان یکی از مخلوقات پروردگار همواره در کنار آنها می‌زیسته است و در یک مجموعه بزرگ، با طبیعت ارتباط مستقیم داشته است. از اینرو این تفکر که انسان برای ادامه زیست در کره زمین به گونههای دیگری که در طبیعت زندگی می‌کنند نیازی ندارد، نادرست است. آدمی برای ادامه حیات وحش به طبیعت و هرآنچه که از آن به دست می‌آید، نیاز مبرم دارد. زیرا از منابع آب گرفته تا سوخت‌های فسیلی، به نوعی از طبیعت نشأت گرفته است و علاوه بر اهمیت دریاها، تالابها و آب‌های زیرزمینی در تأمین آب مورد نیاز آشامیدنی و کشاورزی و تولید غذا برای انسان، تولید پوشاک آدمی هم وابسته به طبیعت و منابع آن است. از اینرو است که امروز به ویژه روستائیان کشورمان برای طبیعت احترام بسیاری قایل هستند و زیست و معیشت خود را به طبیعت سالم و پایدار وابسته می‌دانند و برای حفظ آن، می‌کوشند.
تخریب محیط زیست انسان
مهندس اسلامی دهکردی با تأکید بر این که مواردی مانند آلودگی دریا و رودخانه‌‌‌ها، فرسایش خاک، آلودگی هوا، تخریب مراتع و خشک شدن تالابها از نتایج بی‌توجهی انسان به طبیعت است، می‌افزاید: در این میان آلودگی هوا به دلیل این که آثار منفی مستقیم‌تر و قابل لمس‌تری بر سلامت انسان دارد، به طور نسبی بیشتر از سایر آلاینده‌های طبیعت مورد توجه مردم و مسئولان قرار گرفته و مسایلی مانند خشکیدن دریاچه ارومیه فقط هنگامی مطرح شده که متأسفانه ابعاد فاجعه گسترش یافته است. مدیرعامل انجمن یوز پلنگ‌ایرانی با یادآوری این که خشک شدن تالابها علاوه بر آسیب‌رساندن به تنوع زیستی منطقه و پرندگان مهاجر، معیشت ساکنان اطراف تالابها را هم به خطر می‌اندازد، اظهار می‌دارد: با کم‌آب و یا خشک شدن تالابها، ماهیگیری به عنوان یکی از راه‌های امرار معاش ساکنان اطراف آنها دچار مشکلاتی می‌شود و یا هجوم ریزگردها، زندگی را بر ساکنان شهرها و روستاهای کشورمان سخت می‌کند.
اکوسیستم پایدار
طبیعت شامل اجزای غیرزنده مانند آب و خاک و هوا می شود و اجزای زنده نیز در برگیرنده تمامی گونههای جانوری و گیاهی است که در مجموع چرخه حیات کره زمین را تشکیل می‌دهند زندگی انسان و تأمین غذای مورد نیاز او به این چرخه بستگی دارد و از سطحی به سطح دیگر آن می‌رسد.
مدیر عامل انجمن یوز پلنگ ایرانی با بیان این که تأمین امکانات زندگی از قبیل غذا و پوشاک از منابع طبیعی به دست می‌آید که نه فقط به گونههای جانوری و گیاهی مرتبط است، بلکه به اکوسیستم پایدار هم بستگی دارد، اضافه می‌کند: شرایط پایدار زیست در کره زمین را به یک تور ماهیگیری بافته شده در هم و گسترده می‌توان تشبیه کرد که اگر یک یا تعدادی از گره‌های آن باز شود، تور آسیب می‌بیند و در نهایت ممکن است یکسره پاره و غیرقابل استفاده شود. گونههای گیاهی و جانوری کره زمین هم، همین وضع را دارد و نابودی یک گونه می‌تواند بر حیات سایر گونه‌ها تأثیر بگذارد که در نهایت بر زیست انسان هم آثار منفی‌اش را نشان می‌دهد.
مهندس اسلامی دهکردی با بیان این که تا چند دهه پیش ببر مازندران و شیر ایرانی در مناطق مرکزی و جنوب کشورمان وجود داشته‌اند و اینک نسل آنها منقرض شده است، می‌افزاید: از میان رفتن حیواناتی مانند پلنگ در ایران سبب شده است جمعیت گیاه‌خوارانی مانند گراز که طعمه آنها بوده‌اند، به صورت انفجاری افزایش یابد و در بسیاری از مناطق ایران به مزارع کشاورزی آسیب برساند.
همچنین به دلیل تخریب جنگل‌های شمال، هر سال شاهد وقوع سیل در آنجا هستیم، در حالی که جاری شدن سیل در مناطق جنگلی از نظر کارشناسان، بی‌معنی است، اما چون جنگل و پوشش‌های گیاهی از میان رفته است، حتی با کوچک‌ترین بارندگی شاهد جاری شدن سیل در اغلب شهرهای شمال کشورمان هستیم. از یاد نبریم برگ درختان جنگلی و پوشش‌های گیاهی قطرات باران را می‌گیرد و آب جذب ریشه‌هایشان می‌شود و به همین دلیل نه فقط امکان جاری شدن سیل از میان می‌رود، بلکه خاک را متخلخل می‌سازد و قدرت باروری آن را نگه می‌دارد.
حفظ ذخائر ژنتیکی حیوانات
به گفته مهندس اسلامی دهکردی، گاهی شکار اصولی حیوانات وحشی گیاه‌خوار به وسیله حیوانات گوشتخوار، نه فقط برای حیات وحش زیانبار نیست، بلکه می‌تواند مفید هم باشد. به عنوان مثال، گاهی حیوان گیاه‌خوار پیر و بیمار است و توان تولید مثل هم ندارد که در این صورت شکار آنها موجب حفظ ذخائر ژنتیکی‌شان می‌شود و از این‌نظر شیبه هرس به موقع درختان برای حفظ نسل آنها مؤثر است. این تجربه در سال‌‌ها قبل در جزیره «کبودان» دریاچه ارومیه ثابت شده است. در آنجا تعدادی قوچ و میش‌های وحشی را رها سازی کرده بودند که پس از مدتی مشاهده شد تنبل و کم‌تحرک شده‌اند و به همین دلیل ذخائر ژنتیکی‌شان هم تحلیل می‌رود که با انتقال حیوان گوشتخواری به جزیره، قوچ و میش‌‌ها به تحرک افتادند و زاد و ولدشان هم افزایش یافت!
مثال‌هایی از این دست فراوان است و پیشرفت دانش بشری نشان می‌دهد که هرگونه دخالت نادرست و غیر اصولی انسان در چرخه محیط‌زیست، موجب تخریب آن می‌شود و زیان‌هایش هم به آدمی می‌رسد. کما این که امروزه در بسیاری از مناطق اروپا و آمریکا به دلیل استفاده‌های بیرویه از سموم شیمیایی و افزایش آلودگی‌های محیط‌زیست بر اثر فعالیت واحدهای کشاورزی و صنعتی، نسل زنبور عسل در حال انقراض است که مشکل عدم گرده افشانی و باروری درختان را هم به همراه داشته است.
جای پای انسان در خشکسالی
محیط زیست طبیعی و حیات‌وحش در ایران، طی‌سال‌های گذشته مانند بسیاری از دیگر نقاط جهان به نحو چشمگیری آسیب‌دیده و تخریب شده است که پیامدهای تأسف‌بار آن را به خوبی می‌توان دید و نشان داد. مدیرعامل انجمن یوزپلنگ ایرانی در پاسخ به این پرسش که چه خطرهایی محیط‌زیست و حیات‌وحش در ایران را تهدید می‌کند، اظهار می‌دارد: یکی از مسایلی که محیط‌زیست را در کره‌زمین و از جمله کشور ما به خطر انداخته، تغییرهای شدید اقلیمی است که خشکسالی از جمله پیامدهای آن است که متأسفانه چند سالی است در ایران استمرار دارد و این در حالی است در پدیدآمدن خشکسالی، جای پای انسان هم دیده می‌شود. زیرا گام نهادن در راه توسعه ناپایدار و بی‌توجهی به محیط‌زیست، موجب ویرانی جنگل‌‌ها و مراتع طبیعی شده و بر بیابان‌زایی در کشورمان افزوده است.
از اینرو است یا باران در تابستان بسیار کم می‌‌بارد و اگر هم ببارد به دلیل از میان رفتن پوشش‌های گیاهی و خشک شدن زمین، باران، سیل‌آسا روان می‌شود و ویرانی‌هایی به بار می‌آورد. امروزه متأسفانه خیلی از عرصه‌های طبیعی و زیستگاه‌های ارزشمند حیات‌وحش بر اثر حفاری معادن و ساخت مطالعه نشده جاده‌‌ها و سدها از میان رفته است و تغییر کاربری اراضی جنگلی و مراتع و احداث شهرک‌های صنعتی در آنها، بر مشکلات زیست محیطی کشور افزوده است. علاوه بر آن، چرای بیرویه دامها به تخریب مراتع انجامیده و جاده‌سازی در جنگل‌‌ها سبب تغییر فرم و ماهیت طبیعی آنها شده و بازگشت منابع طبیعی و جنگل‌هایی که جاده‌های آسفالته از میانه آنها کشیده شده است به وضع صدها هزار ساله گذشته‌شان را ناممکن کرده است.
مهندس اسلامی دهکردی راهکار بهبود محیط‌زیست و حیات وحش کشورمان را در نظر گرفتن توأمان محیط‌زیست و توسعه پایدار می‌داند و توضیح می‌دهد : برای هرگونه بهره‌برداری از زمین، ظرفیت و توانایی ماندگاری آن باید مورد توجه قرار گیرد و به عبارت دیگر، در این رابطه آمایش سرزمین در توسعه پایدار، اهمیت بسیاری دارد.
ما در کنار تمامی فعالیت‌های مرتبط با صنعت و توسعه اقتصادی کشور باید اکوسیستم را هم به خوبی حفظ کنیم و در راه حراست از محیط‌زیست و حیات‌وحش، با همه توان و امکانات‌مان بکوشیم.
زمین، سیاره زنده
یکی از برنامههای انجمن یوزپلنگ ایرانی، برپایی کارگاه یک روزه آموزشی با نام« زمین، سیاره زنده »در مدارس است، ریحانه روحی، عضو انجمن درباره کارگاه آموزشی یاد شده می‌گوید: هدف از تشکیل این کلاس‌‌ها آشنایی دانش‌آموزان با مفاهیم مرتبط با اکوسیستم و تنوع زیستی و نیز عوامل تهدیدکننده محیط‌زیست و حفاظت از تنوع زیستی در کشورمان است. در این برنامه آموزش بابازی، فعالیت‌های متنوع گروهی، استفاده از ابزارهای آموزشی و تماشای فیلم آمیخته می‌شود تا دانش‌آموزان در کنار تجربه فضای متفاوت آموزشی و لذت‌بخش، درباره تنوع‌زیستی کشورمان بیشتر و کاربردی‌تر بیاموزند.
پارک ملی تندوره
پارک ملی «تندوره» واقع در خراسان شمالی، نزدیک مرز ترکمنستان یکی دیگر از زیستگاه‌های یوزپلنگ است و رویا قناعت‌پیشه، در سفری آموزشی به منطقه یاد شده می‌نویسد: در پارک ملی «تندوره» دسته‌های کَل، بز، قوچ و میش را با دوربین چشمی می‌بینیم. شوق همه برای دیدار با پلنگ وصف‌ناشدنی است. در طول راه ردپای پلنگ را می‌بینیم. پس از کوه‌پیمایی سبک و طی‌مسافتی 2 ساعته به محل علامت‌گذاری بسیار تازه پلنگ می‌رسیم، هیجان گروه بالا می‌رود و نشانه‌ای از وجود پلنگ در این نزدیکی خبر می‌دهد. لحظاتی بعد جذاب‌ترین و مهیج‌ترین صحنه سفر اتفاق می‌افتد. پلنگ نر جوانی که روی صخره روبه‌رو، در فاصله تقریبی 50 متری ما حرکت می‌کرد، اکنون تغییر مسیر می‌دهد و از ما دور می‌شود!
