حکیم مهر - پمفلت آموزشی معاونت بهداشت و تضمین کیفیت سازمان میادین میوه و ترهبار و فرآوردههای کشاورزی شهرداری تهران درباره گرمازدگی
تعریف گرمازدگی
افزایش دمای بدن به بیش از حد نرمال را گرمازدگی (Hyperthermia) می گویند.
گرمازدگی یک طیف بیماری است که درجات مختلفی دارد. که بسته به دمای بدن و میزان اختلالات وابسته به آن می تواند متفاوت باشد. این اختلال به دلیل از دست رفتن آب و نمک بدن از طریق عرق کردن بیش از حد روی می‌دهد. این حالت معمولاً به صورت تدریجی ظاهر می‌شود. گرمازدگی معمولاً افرادی را گرفتار می‌کند که به آب و هوای گرم و مرطوب عادت ندارند. افرادی که وضعیت عمومی مناسبی ندارند ، نسبت به سایرین، بیشتر در خطر گرمازدگی هستند. یک علت شایع و خطرناک گرمازدگی، افزایش بیش از حد درجه حرارت بدن است . با پیشرفت گرمازدگی ، ممکن است علائم زیر بوجود آید:
- سردرد، گیجی و منگی
- از دست دادن اشتها و تهوع
- عرق کردن همراه با پوست رنگ‌پریده و سرد
- گرفتگی عضلانی در دست، پا یا دیواره شکم
- نبض و تنفس تند و ضعیف
علایم گرمازدگی
عرق ریزی شدید، رنگ پریدگی، گرفتگی عضلات، خستگی یا ضعف، تهوع ، استفراغ ، سردرد و سرگیجه از علایم گرمازدگی هستند. در صورت عدم درمان، فرد گرمازده دچار بیهوشی ناشی از گرما زدگی می شود.
نکته مهم: مردان بیش اززنان مستعد ابتلای به گرما زدگی هستند. علت این امرعرق کردن بیشترمردان و همچنین از دست دادن سریع تر آب بدن در مقایسه با زنان است.
چگونگی ایجاد گرمازدگی
هنگامی که بدن با گرما مواجه می شود برای حفظ دمای خود شروع به عرق کردن می کند، به این ترتیب بدن آب و املاح خود را به تدریج به همراه عرق از دست می دهد و انسان احساس تشنگی می کند و با خوردن آب معمولی عملاً آب بدون املاح را جایگزین می کند و به تدریج دچاراختلال در مقدار و غلظت املاح بدن و بروز اولین علائم گرمازدگی می شود. ادامه این روند با افزایش تعریق باعث کاهش آب بدن (دهیدراتاسیون) و تشدید گرمازدگی می شود و در صورتی آب و املاح جایگزین نشود اختلال شدید آب و املاح و افزایش دمای بدن می تواند منجر به گرما زدگی شدید و حتی مرگ شود.
مثلث گرمازدگی
سه عامل گرمـا، فعالـیـت، رطوبـت را می تــوان عـوامـل اصـلی ایجاد کـننده گـرمـازدگـی دانست. این سه عامـل مـثلث گرمازدگی را تشکیل میدهند و وقتی درکنار هم قرار می گیرند اثر یـکدیگر را تشدید می کنند.
۱- گرما
دمای محیط که منبع بیرونی گرمـا است باعـث مـی شود تا بـدن در معرض افزایش دما قرار گیرد و مثلث گرما زدگی فعال شود.
۲- فعالیت
فعالیت، منبع درونی گرمای بدن است. به خــصوص اگر در زمانی که دمای محیط بالاست (ضلع دیگر مثلث) اتــفاق افـتد با سـرعت بیشـتری مثلث گرما زدگی را فعال می کند.
۳- رطوبت
محیط مرطوب با بی اثر کردن تبخیر عرق از پوست ، که از مهمترین سیستم های دفاعی بدن است باعث می شود تا بدن نسبت به گرما بی دفاع شود. و در فعال شدن مثلث گرمازدگی نقش مهمی دارد.
نکته مهم: دقت کنید که برای ایجاد گرمازدگی لازم نیست تا حتـما هر سـه ضلع مثلث فعال باشند. گاه قدرت یک ضـلع، مـی تواند ضعیف یا غیر فعال بودن ضلع دیگر را جبران کند.
مراحل گرمازدگی
گرما زدگی بسته به شدت و میزان پیشرفت به سه دسته اصلی تقسیم می شود:
۱) گرفتگی عضلانی ناشی از گرما (HEAT CRAMPS)
۲) خستگی ناشی از گرما (HEAT EXHAUSTION)
۳) حمله گرمایی (HEAT STROKE)
و در بعضی مواقع:
۴) سنکوپ (غش) ناشی از گرما (HEAT SYNCOPE)
۱- گرفتگی عضلانی ناشی از گرما (HEAT CRAMPS)
در مراحل اولیه مواجه با گرما از دست دادن آب و املاح توسط عرق و جایگزینی آب بدون املاح (آب معمولی) و یا عدم جایگزینی مناسب آب منجر به اختلال در املاح بدن و بروز دردهای عضلانی (بیشتر در عظلات ساق و شانه) می شود. این دردها بیشتر آزار دهنده هستند تا خطرناک و در صورت بهبودی و رعایت اصول پیشگیری، بیمار می تواند به فعالیت خود ادامه دهد.
نکته مهم : شروع دردها و گرفتگی های عضلانی می تواند نشانه بد بودن شرایط و وجود خطر پیشرفت گرمازدگی باشد.
۲- خستگی ناشی از گرما (HEAT EXHAUSTION)
هرچه زمان مواجهه با گرما افزایش یابد تعریق بیشتر و در نتیجه از دست دادن آب و املاح نیز بیشتر می شود و بدن با کمبود آب مواجه می شود و دمای بدن بالا می رود اما هیچ وقت به بالاتر از 40 درجه سانتی گراد نمی رسد، این حالت نوع خفیفی از شوک است و فرد آسـیب دیـده نباید بـه فعالیت ادامه دهد زیرا گرمازدگی در این حالت می تواند به سرعت پیشرفت کرده به مراحل شدیدتر و وخیم تر برسد.
۳- حمله گرمایی (HEAT STROKE)
مواجهه بیش از حد بدن با گرما (بیرونی یا درونی) منجر به افزایش جدی دمای بدن می شود (بالاتر از 40 درجه سانتی گراد). در این وضعیت افزایش بیش از حد تعریق منجر به کاهش جدی آب و املاح می شود که این کمبود آب، گاهی به حدی می رسد که دیگر بدن آبی برای تعریق ندارد و تعریق متوقف شده و دمای بدن باز هم بالاتر می رود. حمله گرمایی یک اورژانس واقعی و بسیار خطرناک است که در افراد جوان و سالم تا بیست درصد و در افراد مسن تا هفتاد درصد مرگ و میر دارد.این مرحله با اختلال هوشیاری همراه است و برای درمان نیاز به اقدامات بیمارستانی دارد.
۴- سنکوپ (غش) ناشی از گرما (HEAT SYNCOPE)
حرکت ناگهانی خون به سمت پوست موجب اختلال موقت در خونرسانی مغز شود و کاهش سطح هوشیاری ناگهانی و برگشت پذیر یا همان سنکوپ بوجود می آید. این حالت در هر مرحله ای از گرمازدگی ممکن است اتفاق بیفتد. گرچه در زنان و در افراد غیر سازگار با محیطهای گرم شایع تر است. این حالت با استراحت در محیط خنک و بالا گرفتن پاها برطرف می شود.
راه های دفاعی بدن در برابر گرما
۱- تعریق
تعریق اولین و مهم ترین واکنش بدن نسبت به گرما است. بـدن طی تعریق آب و املاح را از دست می دهد. خروج آب از بدن و تبـخیر عرق از پوست منجر به خنک شدن بدن می شود. هرچه بدن با گرمای بیشتر مواجه شود، میزان تعریق بیشتر می شود و در نتـیجه از دسـت رفتن آب و املاح هم افزون تر می شود. رطوبت محیط به شـدت از میزان تعریق می کاهد به طوری که در رطوبت نـسبی هفـتاد درصـد تبخیر به میزان قابل توجهی کاهش یافته ودر رطوبت نسبی نود درصد تبخیر کاملا بی اثر می شود. پس مـی تـوان تـصور کرد که در هوای مرطوب، بدن با از دست دادن ایـن مـکانـیسم دفـاعی تحمل کمتری نسبت به گرما خواهد داشت و بیشتر در معـرض خـطر گـرمازدگی خواهد بود. از دیگر سو بـاد با افـزایش سـرعت تـبخیر باعث خنک تر شدن پوست می شود.
۲- عملکرد پوست
پوست علاوه بر تبخیر با تشعشع و همرفت نیز باعـث از دست دادن دمـای بدن می شود، اما این موضوع فقط در صورتیکه دمای محیط پایین تر از پوست باشد اتفاق می افتد.
۳- تنفس
بدن توسط تبخیر از راه تنفس، خنک خواهد شد.
۴ - عملکرد دستگاه قلب و عروق
افزایش سرعت و قدرت ضربان قلب با افزایش جریـان خـون در پوست باعث خنک شدن بیشتر آن می شود (مثل رادیاتور). به همین علت در هوای گرم پوست قرمز و برافروخته می شود.
فعالیت دارند بخصوص بسیار مفید است