مشروح یک گفتگوی خواندنی درباره چگونگی پرتاب حیوانات به فضا و آینده کشورمان در این زمینه

حکیم مهر - دانشگران فضایی ایران در اخرین روزهای سال 89 موفق شدند «کاوشگر 4» حامل نخستین کپسول زیستی ایرانی را به فضا پرتاب کنند. گرچه این پرتاب بدون سرنشین بود اما بر اساس اعلام مسوولان «کاوشگر 4» در پرتاب بعدی حامل یک میمون خواهد بود تا گامی باشد در تحقق رویای اعزام نخستین فضانورد ایرانی با فضاپیمای ایرانی به فضا. 
در آستانه پرتاب نخستین کپسول زیستی ایرانی حامل موجود زنده انسان نما به فضا، در گفت‌وگو با سیروس برزو، کارشناس و پژوهشگر تاریخ کیهان نوردی و مدیرمسوول و سردبیر مجله «مرزهای بیکران فضا» از تاریخچه پرتاب محموله های زیستی و سفر حیوانات به فضا پرسیده است.

* اصولا چه ضرورتی وجود دارد که قبل از سفر انسان به فضا از حیوانات استفاده شود؟

- لازم می دانم قبل از پاسخ دادن به سوال شما این نکته اشاره کنم که ایران در حال برداشتن گام های نخست در عرصه فضانوردی است و به جا خواهد بود مسوولان سازمان فضایی کشورمان، با تجربه دیگر کشور ها آشنا شوند تا بدین وسیله، ضمن کوتاه تر کردن راه برای دستیابی به اهداف تعیین شده در هزینه ها نیز صرفه جویی کنند.

بهره بردن از حیوانات برای بررسی خطر های احتمالی که می تواند باعث به خطر انداختن جان انسان ها شود امر تازه ای نیست. حتی در آغاز اختراع بالن ها، نخستین پرواز سرنشیندار را چند حیوان انجام دادند و بعد از آن بود که پرواز ها توسط انسان صورت گرفت. در آزمایش های پزشکی هم، نخست حیوانات تحت تاثیر دارو ها و یا بررسی ها قرار می گیرند.

*قبل از پرواز انسان به فضا از چه حیواناتی استفاده شد؟

- حیوانات مختلف مثل خوک، سگ، خرگوش، موش، خوکچه هندی و میمون قبل از انسان به فضا پرواز کردند. بر روی آنها دستگاه‌های مختلف و سامانه های تامین حیات آزمایش می‌شد. این حیوانات بودند که در آغاز عصر فضایی برای جواب دادن به سوال های ما در مورد تاثیر پرتاب ها و پرواز های فضایی به کار رفتند و ما از طریق آزمایش بر روی آنها توانستیم بفهمیم موجود زنده در شرایط بی‌وزنی که روی زمین ایجاد نمی‌شود چه حالتی پیدا کرده و چه چیزی را حس می‌کند. بدون اغراق این حیوانات بودند که راه فضا را برای انسان باز کردند.

* بعد از آغاز پرواز های فضایی سرنشیندار هم از حیوانات استفاده ای شد؟

بله! وقتی که فضا به تدریج از جایی برای کارهای قهرمانانه به جایی برای کارهای عادی هم تبدیل ‌شد، آزمایش‌های پزشکی-زیست شناسی زیادی جهت مطالعه و پژوهش تأثیر عوامل پرواز فضایی به خصوص تأثیر بی‌وزنی بر مکانیزم مختلف زیستی و غیره بر روی حیوانات انجام شده و می شود. به این ترتیب می توان گفت هنوز هم جانداران دیگر به انسان در کسب تجربیات کمک می کنند.

* آزمایش ها و تجربیات فضایی با حیوانات چه مراحلی داشته است؟

- به طور کلی این بررسی و پژوهش ها را می توان به چهار بخش اصلی تقسیم کرد:

1- پروازهای بالستیک با موشک‌های ژئوفیزیک و مداری. این پروازها در دهه های 1950-1960 قرن 20 در شوروی و آمریکا انجام شد که در آنها بیشتر سگ و میمون شرکت داشتند. هدف اصلی این پروازها، بررسی تأثیر بی‌وزنی بر روی موجودات زنده بود.

2- پروازهایی که در آنها حیوانات برای آزمایش سامانه های مورد نیاز در سفینه های سرنشیندار به کار رفتند. این پروازها در شوروی، آمریکا و احتمالاً در چین انجام گرفت. سگ‌ها در شوروی و میمون‌ها در آمریکا "فضانوردان اولیه" در این پروازها بودند.

3- پروازهای "همراه". پرواز "همراه" پرواز سرنشینداری بود که در آن فضانوردان بر روی حیوانات مختلف آزمایش‌های پزشکی و بیولوژیکی انجام می‌دادند.

*این آزمایش ها از چه زمانی شروع شدند؟

- بستگی به دستیابی کشور های مختلف به موشک های بالستیک متفاوت است اما به طور کلی می توان گفت از اواخر دهه 1940 و اوایل سال های دهه 1950 نخستین قدم ها برداشته شد.

در اواخر دهه 1940 پزشکان دیگر با واکنش بدن انسان و حیوانات در برابر فشار بیش از حد، لرزش، سروصدا و عوامل دیگر پرواز با هواپیما آشنا بودند. اما اطلاعات لازم در مورد تأثیر بی‌وزنی را نداشتند. در شوروی، در سال 1947 سرگئی کارالیف برجسته‌ترین طراح سامانه فضایی این کشور که سرپرستی فعالیت های موشکی و فضایی به او واگذار شده بود، زمینه آغاز پژوهش بر روی حیوانات برای پرواز های فضایی را به وجود آورد.

به دستور وی، انستیتوی پژوهش های پزشکی هوایی وابسته به نیروی هوایی وزارت دفاع شوروی، برنامه پژوهش مسایل پزشکی و زیستی پرواز با موشک در قشرهای فوقانی جو را طرح‌ریزی کرد.

کارشناسان این پژوهشگاه امکان پرواز انسان با موشک به فضا و آماده کردن مجموعه اقداماتی که امنیت انسان را در چنین پرواز تامین خواهد کرد را باید بررسی می کردند. همین وظایف در آمریکا طی دوران مشابهی بر عهده موسسه آزمایشگاه پزشکی هوایی که آن نیز زیر نظر نیروی هوایی آمریکا کار می کرد گذاشته شد.

اما گام کارشناسان این دو موسسه به اصطلاح شرقی و غربی برای انتخاب نخستین « فضانوردان» متفاوت بود. روس ها سگ را برای آزمایش های خود انتخاب کردند و آمریکایی ها، میمون را.

*دلیل این اختلاف فاحش چیست؟

- نوع نگاه علمی و اقتصادی دانشمندان آمریکایی و روس. آمریکایی ها، میمون ها را از نظر زیست شناسی به انسان شبیه تر می دانستند. روس ها معتقد بودند سگ ها از چند جنبه برتری دارند. حتما شما داستان سرمایه گذاری کلان آمریکایی ها برای ساخت خودکاری که بتواند در فضا و شرایط بیوزنی بنویسد را شنیده اید. پول زیادی خرج شد تا چنین قلمی ساخته شود. روس ها در عوض به جای انتخاب این راه دشوار و صرف هزینه از همان اول تصمیم گرفتند فضانوردانشان از مداد استفاده کنند!

در جریان انتخاب حیوانات، روس ها از سگ استفاده کردند چون قرار بود در پرتاب های زیر مداری و پرواز ها، نحوه کار دستگاه های بدن در شتاب بالا و یا بی وزنی و یا صحت کار سیستم های سفینه مورد بررسی قرار گیرد. از نظر آنها، پاسخ های به دست آمده در کار بر روی این حیوان، برای سفر انسان به فضا کافی به نظر می رسید.

مساله بعدی صرفه جویی در هزینه ها بود. سگ حیوان نایاب و یا کمیابی نیست به ویژه که کارشناسان روس اعتقاد داشتند برای تحمل شرایط سخت مربوط به فشار پرتاب و یا وضعیت دشوار بی وزنی، باید از سگ های ولگرد استفاده کرد و نه سگ های لوس تربیت شده در خانه ها.

از نظر دانشمندان روس، میمون نسبت به سگ، ضمن آن که حیوانی گرانقیمت و نایاب است، ظریف و به اصطلاح نازک نارنجی است و در شرایط سخت تاب نمی آورد.

*آیا این نظریه ها در عمل هم ثابت شد؟

- البته میمون ها هم توانستند از عهده پرتاب ها و پرواز ها برآیند اما به طور کلی می توان گفت که انتخاب روس ها، همان نتایجی را در بر داشت که انتخاب آمریکایی ها، با این تفاوت که سگ ها هم ارزان تر بودند، هم سخت جان تر و هم حرف شنو تر.

به طور مثال آمریکایی ها، برای این که میمون‌ها از روی ترسِ ناشی از سر‌و‌صدا و فشار بیش از حد، به خود آسیب نرسانند و نتایج آزمایش را خراب نکنند، قبل از پرواز آنها را بی‌هوش می‌کردند.

سگ‌های ولگردی که روس ها از خیابان‌های مسکو جمع ‌کردند بهتر می‌توانستند به اضطراب و وضعیت ناجور عادت کنند. این سگ‌ها سالم، قوی و زرنگ بودند. از نظر غذا خوردن پرتوقع نبودند. زود حرف شنو می شدند و تحت فرمان قرار می‌گرفتند.

* این حیوانات را چگونه آموزش می دادند؟

- در پرتاب های اولیه، آمریکایی ها همانطور که گفتم، میمون ها را بیهوش می کردند به همین دلیل نوع آماده‌سازی آنها با روس ها متفاوت بود. روس ها سگ ها را طوری تربیت کردند که می‌توانستند مدت نسبتاً طولانی بدون حرکت در اتاقک کوچک پرواز بمانند و فشار بیش از حد و لرزش را تحمل کنند. سگ‌ها از سروصدا دیگر نمی‌ترسند، می‌توانستند در لباس آزمایشی خود طوری بشینند که تغییرات در تپیدن قلب، تغییرات در ماهیچه، مغز، فشار شریانی، سرعت تنفس و غیره ثبت شود.

* پرتاب این حیوانات عملا از چه زمانی شروع شد و چه نتایجی در آغاز داشت؟

- آمریکایی ها که در پایان جنگ جهانی دوم توانسته بودند تعداد زیادی موشک های آماده ها و حدود 400 دانشمند و مهندس رده اول آلمانی را به غنیمت بگیرند و به آمریکا ببرند، زودتر پرتاب های سرنشیندار را شروع کردند. طی سال های 1948 تا 1950، سه میمون از نژاد "رزوس" و یک میمون از نژاد"کرابوید" فدای این آزمایش ها شدند. آنها طی آزمایش های مربوط به چهار پرتاب به دلایلی مثل خفگی در محفظه پرتاب، انفجار موشک و یا از کار افتادن سامانه چتر هنگام فرود آمدن کشته شد. در اقدام بعدی از یک موش استفاده شد که به سلامتی به زمین بازگشت.

با این حال باز هم نمی‌شود گفت پرواز‌های انجام شده کلا ناموفق بود یا هیچ نتیجه ای به بار نیاورد. اطلاعاتی که پژوهشگران آمریکایی ازتنفس و کار قلب حیوانات به دست آوردند نشان داد تا آخرین لحظه فرود، هیچ انحرافی در حال آنها مشاهده نشده است. موشی که 31 اوت 1950 با موشک پرتاب شد اولین حیوانی بود که بدون بی‌هوش کردن به فضا پرواز کرد. البته معلوم نیست موش هنگام فرود آمدن زنده ماند یا نه و در منابع اختلاف وجود دارد.

روس ها از ژوئن 1951 آزمایش بر روی های حیوانات را با موشک های بالستیک آغاز کردند. در هر پرتاب، دو قلاده سگ در محفظه مخصوص قرار داشتند. شش پرواز با 9 قلاده سگ (سه قلاده از آنها دو بار پرواز کردند) صورت گرفت. در جریان این آزمایش ها نیز چهار سگ، در دو پرواز، به علت خرابی و باز نشدن چتر نجات، همچنین بسته ماندن در محفظه محل استقرار آنها، کشته شدند.

* گفتید میمون ها را برای پرتاب بیهوش کرده بودند اما سگ ها نه، آیا این دو در شرایط مساوی به فضا پرتاب شدند؟

- فکر می کنم تشریح تمام وضعیت و وارد شدن به جرئیات بیشتر برای کارشناسان جذابیت داشته باشد. به همین دلیل به برخی موارد که برای همه خوانندگان ممکن است خسته کننده باشد نمی پردازم. در مورد میمون‌هایی که در سال های 1948 تا با موشک های بالستیک پرتاب شدند، متاسفانه من به منبع دقیقی برنخورده ام. اما سگ ها در محفظه ای قرار می گرفتند که ترکیب و فشار هوای محفظه برابر با جو زمین نگهداری می‌شد. آنها را با کمربندها به صندلی‌های مخصوص می بستند. بر اساس اطلاعات دریافتی از دستگاه های داخل محفظه زیستی، آنها فشار شتابی در حد 5 تا 6 جی را تحمل کردند.

محفظه نفوذناپذیر با دستگاه تولید مجدد هوا، شرایط لازم را برای زنده ماندن دو سگ به مدت سه ساعت را داشت. تندتر شدن نبض و تنفس فقط هنگام لرزش در سیر نزولی زمان وارد شدن محفظه به قشرهای متراکم جو مشاهده می‌شد. هیچ تغییرای در حالت حیواناتی که دو بار پرواز کردند پیدا نشد. فشار بیش از حد، تشعشعات کیهانی، بی‌وزنی جزئی و عوامل دیگر پرواز بر کار بدن و رفتار حیوانات هیچ تأثیری نگذاشتند.

* مدت و شکل پرواز آنها چگونه بود. آیا در مدار هم می چرخیدند؟

- همانطور که گفتم این پرتاب ها شکل بالستیک داشت و محفظه زیستی در مدار قرار نمی گرفت. حیوانات در محفظه زیستی نفوذناپذیر توسط موشک به ارتفاع 100 کیلومتر و بالاتر پرواز می‌کردند. پس از حدود 6 دقیقه و رسیدن به ارتفاع تقریبی حدود 100 کیلومتر، دماغه موشک از بدنه آن جدا می‌شد و راه بازگشت را در پیش می گرفت. در ارتفاع 6-8 کیلومتر، چتر باز می‌شد و محفظه حیوانات را به زمین بر می‌گرداند. کل زمان پرواز بین 15 تا20 دقیقه بود.

*آیا بعد از آنچه گفتید تا زمان پرتاب «لایکا» در سال 1957، فعالیت دیگری هم صورت گرفت؟

- البته. پرتاب حیوانات به شکل بالستیک تا زمان لایکا، چه در آمریکا و چه شوروی مرتبا پیگیری شد. در حقیقت می‌توان گفت که لایکا در ادامه پژوهش های بی وقفه قبلی راهی فضا شد.

آمریکایی ها در پرتاب های بعدی خود از موش و میمون استفاده کردند. در هر پرواز سرنشینان مختلط شرکت داشتند: میمون بی‌هوش شده و چند تا موش بدون آن که بیهوش شوند. حیوانات در محفظه مخصوص در نوک موشک قرار می‌گرفتند. این محفظه به وسیله چترنجات به زمین برمی‌گشت.

پرواز اولی که 18 آوریل 1951 روی داد پایان موفقیت‌آمیز نداشت. اطلاعات هنگام پرواز خوب دریافت می‌شد ولی به علت از کار افتادن سامانه چترنجات محفظه سقوط کرد و میمون و موش ها کشته شدند. 20 سپتامبر پرواز دوم انجام شد. در قسمت جلوی موشک یک میمون و 11 موش بودند. اطلاعاتی نشان می داد می‌داد همه حیوانات خوب پرواز را تحمل می‌کردند. گرچه محفظه به سلامت به زمین بازگشت اما متاسفانه میمون دو ساعت بعد از فرود به زمین مرد. اطلاعات دقیقی راجع به علت مرگ میمون وجود ندارد اما در بعضی منابع نوشته شده آسیبی که موقع فرود به میمون وارد شد یا گرمی زیاد داخل محفظه موجب مرگ میمون شد.

در پرواز سوم که در 21 مه 1952 رخ داد در محفظه زیستی دو میمون از نژاد "کرابوید" قرار داشتند. جهت تشخیص بهترین شکل قرار گرفتن بدن هنگام پرتاب موشک، یکی از میمون ها را روی صندلی نشاندند و با کمربند بستند و دومی را خواباندند. غیر ازآنها در بخش جداگانه ای در دو موش هم قرار دادند. هنگام بی‌وزنی که 2 دقیقه طول کشید موش‎ها در محفظه شناور شدند. دوربین فیلم‌برداری داخل ناو، این منظره به ایستگاه زمینی می فرستاد. همه حیوانات به راحتی پرواز را تحمل کردند و هیچ اثر منفی دیده نشد. آنها سالم به زمین بازگشتند. هر دو میمون را بعدا به پارک ملی واشنگتن سپردند. آنها تا آخر عمر آنجا به سر ‌بردند. مرگ هر دوی آنها طبیعی بود یکی در سال 1954 مرد و دیگری تا 1967 عمرکرد. نتایج آزمایش‌ها نشان داد که بی‌وزنی بر سرعت تنفس، فشار خون و سرعت نبض هیچ تاثیر منفی نمی‌گذارد.

در شوروی، پس از آن شش آزمایش، کار شکل بسیار جدی تری پیدا کرد. کارخانه ای که در آن زمان برای خلبانان هواپیما های بلند پرواز لباس مخصوص می ساخت ماموریت پیدا کرد لباس های ویژه برای سگ ها بسازد و به گروه صنایع نیز موشکی نیز دستور داده شد ساخت محفظه های زیستی مجهز تری بسازد از جمله این محفظه ها به سامانه پرتابی مجهز شوند تا در زمان بازگشت، بتوانند در ارتفاع مشخص از بقیه سیستم جدا شده و مستقل فرود آیند. دو صندلی پرتابی در محفظه قرار داشتند. هر صندلی مجهز به سامانه چترنجات، اکسیژن و دستگاه‌های ثبت مشخصه‌های فیزیولوژیکی بود.

کارخانه "زوزدا" لباس ویژه نفوذناپذیری آماده کرد که از پارچه سه لایه لاستیکی درست شده بود با کلاه فضانوردی و دو آستین برای دست های سگ. داخل لباس و روی آن کمربند‌هایی برای ثابت نگه داشتن حیوانات قرار داشت. سامانه تامین هوا از سه مخزن 2 لیتری اکسیژن تشکیل شده بود که برای دو تا دو و نیم ساعت کافی بود . در قسمت پایینی کلاه فضانوردی سوپاپی قرار داشت که هنگام فرود آمدن بوسیله چتر در ارتفاع 4 کیلومتر به طور خودکار باز می‌شد تا حیوانات بتوانند با هوای آزاد تنفس کنند.

* در مورد میمون ها گفتید که آنها را بیهوش می کردند اما سگ ها در حالت عادی پرتاب می شدند. این سگ ها چطور آموزش می دیدند که در برابر شرایط غیرعادی پرواز عکس العمل منفی نشان ندهند؟

- برای از بین بردن واکنش سگ در برابر وضعیتی که برای او غیر عادی بود به سگ لباس فضایی می‌پوشاندند، حسگر ها را به او وصل می‌کردند و رو صندلی با کمربند می نشاندند طوری که نتواند تکان بخورد. این تمرین به مدت سه ماه هر روزه انجام می‌شد و هر روز زمان نگهداری سگ در لباس فضایی را افزایش می‌دادند. در آزمایش‌های نهایی فقط از سگ‌هایی استفاده می‌کردند که طی روز آخر دوره تمرین ها به راحتی می‌توانستند دو ساعت در لباس فضایی بگذرانند.

روز پرتاب، سگ‌ها را سه، چهار ساعت قبل از پرتاب به میدان پرتاب می‌آوردند. دو ساعت قبل از پرواز به سگ‌ها سینه‌بندهای مخصوص می‌پوشاندند که برای ثبت تغییرات حالت سگ هنگام پرواز حسگر داشت داشتند. بعد «لباس فضایی» آنها را به تنشان می‌پوشاندند و سگ‌ها را در حالت ثابت قرار می‌دادند. 40-50 دقیقه قبل از پرتاب، صندلی‌های سگ در بالای موشک مستقر می شد. 20-35 دقیقه قبل از پرتاب کلاه فضانوردی را می بستند و اکسیژن رسانی از طریق سامانه تغذیه اکسیژن شروع می‌شد. سپس در محفظه را می بستند.

موشک‌ها تا ارتفاع 100 کیلومتر پرواز می‌کردند. بی‌وزنی حدود 4 دقیقه طول می‌کشید. در مسیر بازگشت در ارتفاع 75-86 کیلومتر ، صندلی سمت راست با سگی که روی آن نشسته بود به بیرون پرتاب می‌شد. بعد از پرتاب، صندلی حدود 3 ثانیه سقوط می‌کرد و سپس چتر باز می‌شد.

صندلی چپ با سگی که روی آن نشسته بود در ارتفاع 39-46 کیلومتر به بیرون پرتاب می‌شد و بعد از سقوط آزاد در ارتفاع حدود 4 کیلومتر چتر باز می‌شد. صندلی‌ها با سگ‌ها معمولاً در فاصله‌ای از 3 (صندلی چپ) تا 70 (صندلی راست) کیلومتر از میدان پرتاب به زمین می‌نشستند. طبق برنامه تا سال 1956، 9 پرواز با شرکت 12 سگ (6 تا از آنها 2 بار پرواز کردند) انجام شد. به دلایل مختلف در جریان این آزمایش ها پنج قلاده از سگ ها کشته شدند.

به این ترتیب، روس ها توانستند تجربه های خوبی برای پرتاب لایکا به دست آورند. لایکا در 3 نوامبر 1957 با دومین ماهواره ساخت دست بشر در مدار قرار گرفت.

البته این پایان به دست آوردن تجربه از پرواز حیوانات نبود بلکه می توان گفت آغازی بود بر سفر های مداری حیوانات که در جریان آنها، دانشمندان توانستند تجربه های بسیار با ارزشی برای ساخت ناو های کیهانی با سرنشین انسانی به دست آورند و اگر عمری بود در گفت‌وگوی دیگری خدمت شما خواهم گفت.

*می دانیم چندی پیش قرآنی که به ابتکار شما به فضا فرستاده شده بود به زمین بازگشت. قبلا هم مجموعه ای از مینیاتورهای استاد فرشچیان را به فضا فرستادید، آیا در زمینه فرستادن محموله ایرانی دیگری به فضا، برنامه دارید؟

- دو سال دیگر یکی دیگر از دوستان صمیمی قرار است به فضا برود. اگر عمری باشد، امکان فرستادن محموله ای دیگر را خواهم داشت. علاقمندم این بار، دیوان حافظ را بفرستم اما مایلم در انتخاب این محموله نظر هموطنانم را بپرسم. به همین دلیل در وبلاگم« موج»، نظرخواهی گذاشته ام تا هموطنانم، نظر دهند.

* قرآن ارسالی به شما تحویل شده است؟ تصمیم دارید با آن چه کنید؟

- در حال حاضر امکان سفر به مسکو را ندارم تا آن را تحویل بگیرم. اما تصمیم دارم اگر توانستم این قرآن تاریخی را در نمایشگاه قرآنی امسال تهران در معرض دید هموطنانم بگذارم.

*در پایان اگر نکته خاصی را ضروری می دانید، مطرح کنید.

- همانطور که مطلعید بنده بیش از سی سال است برای ترویج دانش فضانوردی در ایران فعالیت می کنم. من آرزویم روزی است که تمامی روزنامه های جهان خبر پرتاب نخستین فضانورد ایرانی را در صفحه اول خود بیاورند. به همین دلیل دوست دارم برادرانی که در زمینه فناوری فضایی در ایران تلاش می کنند نصیحت های این خادم و مروج کهنسال فضانوردی در ایران را بشنوند. به طور مثال به این عزیزان پیشنهاد می کنم دامنه مطالعات خودشان را به منابع غربی محدود نکنند.

خوشبختانه امروز ما جوانان هوشمندی داریم که در دانشگاه های روسیه تحصیل می کنند و به زبان روسی و دانش هوافضا آشنایی خوبی دارند. بعضی از آنان حتی در سطحی هستند که برای ما افتخار آفرین شده اند. از این افراد برای انتقال کسب تجربه های روسیه در زمینه فضانوردی و ترجمه کتب و مدارک علمی مربوط به فناوری کمک بگیرند.

فراموش نکنند که این کشور چه در گذشته و چه امروز، قدرت برتر فضایی جهان است و تجربه های با ارزشی در این زمینه دارد. بهره گیری از این مخزن عظیم علمی می تواند هم راه میانبری پیش پای کارشناسان فضایی ما باز کند و هم در پایین آمدن هزینه ها کمک کند.

نکته دوم، بردن دانش فضانوردی به میان اقشار جامعه و نشان دادن ضرورت این علم است. مردم باید بدانند سرمایه گذاری در زمینه فضانوردی همزمان با ایجاد توانمندی های صنعتی و علمی، می تواند سود های کلانی را در درازمدت نصیب ایران کند. برای آماده سازی جامعه، نیاز است مسوولان امر فضانوردی، به ترویج و تبلیغ و آشنا کردن مردم با این علم و مزایای آن بپردازند.

توضیح حکیم مهر : متأسفانه در متن این گفتگو از قرآن کریم به عنوان ابزار تحقیقات استفاده (سوء استفاده) شده و به فضا فرستاده شده است. حکیم مهر از انتشار این بخش از متن گفتگو که عیناً از ایسنا نقل شده پوزش می‎طلبد و اینگونه اعمال را صرفنظر از تأملاتی که درباره فرستادن موجودات زنده دارد کاری عبث و موجب وهن اسلام می‎داند.