آیا می‌توان از تجربیات کنترل و پیشگیری بیماری‌ها در حوزه دامپزشکی بخصوص برونشیت عفونی که یک بیماری کروناویروسی پرندگان است، به نفع کنترل اپیدمی کووید-۱۹ سود جست؟ - دکتر رضا طرقی

آیا می‌توان از تجربیات کنترل و پیشگیری بیماری‌ها در حوزه دامپزشکی بخصوص برونشیت عفونی که یک بیماری کروناویروسی پرندگان است، به نفع کنترل اپیدمی کووید-۱۹ سود جست؟

دکتر رضا طرقی

عضو هیأت علمی موسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی، مشهد
مسئول آزمایشگاه بیمارستان تخصصی طیور ماد، مشهد

در بعضی از بیماری ها اصول پیشگیری، کنترل و درمان در طب انسانی و دامی شباهت‌های زیادی دارد. از این روی در بسیاری از کشورهای پیشرفته سعی شده است در این گونه موارد از تجربیات این دو طب به صورت تلفیقی جهت پیشبرد اهداف از پیش تعیین شده و کاهش هزینه‌های ناشی از بیماری استفاده شود. از آنجا که کروناویروس ها عامل بیماری بسیار مهم برونشیت عفونی در مرغ است، سال های بسیار زیادی است که تقریباً تمامی دست اندرکاران پرورش مرغ در سرتاسر جهان با این ویروس دست به گریبان هستند. تداوم این مشکل در طی زمان باعث شده است که دامپزشکان تجربیات با ارزشی در خصوص این بیماری کسب نمایند. در تعطیلات نوروز امسال که همگی در قرنطینه خانگی بسر می بردیم این فکر به ذهنم خطور کرد که شاید بتوان از مقایسه شباهت ها و تفاوت های بیماری کرونا ویروسی پرندگان و کووید 19 و همچنین از تجربیات بدست آمده در طب دامپزشکی پرندگان در سطح کشور به نفع این اپیدمی سود جست. مواجه چالشی با مواردی از نکته های اشاره شده در طول ماههای گذشته مرا متقاعد کرد که بهتر این بود که این مطب را زودتر به اشتراک گذاشته می گذاشتم. با این وجود به نظر میرسد هنوز مطالبی در این نوشته وجود دارد که شاید ارزش تامل کردن را داشته باشد.

1- در طب پرندگان تجاری بر خلاف طب پرندگان زینتی اصولاً بیشترین تمرکز بر دید گله ای تا دید انفرادی بیماری‌هاست. لذا زمانی از برونشیت عفونی در جمعیت های تجاری پرندگان صحبت به میان می آید، تمرکز دامپزشکان همانند سایر بیماری های واگیر ویروسی پرندگان در مرحله اول به ارائه روشهایی است که بتوان از ورود بیماری به واحد مرغداری جلوگیری نمود ( رعایت اصول پیشگیری بیماری) و در مرحله دوم چنانچه بیماری وارد واحد مرغداری شد چه تدابیری را بایستی به کار گیریم که واگیری بیماری در واحد به حداقل ممکنه برسد (رعایت اصول کنترل بیماری) و در مرحله سوم چه روش های درمانی را باید اتخاذ کنیم که پرندگان بیمار با حداقل خسارت از بیماری عبور کرده و پس از کسب سلامتی لازمه بتوانند تولید بیشتری داشته باشند. اصولا نگاه جمعیتی به بیماری ها در طب دامپزشکی پرندگان در سطح منطقه، شهر ،استان و کشور نیز با همین روند می باشد. در طب انسانی بعضی کشورها، تمرکز بر مرحله سوم یعنی درمان بیماری‌ها و همچنین تمرکز بر دید انفرادی بیماری ها از اولویت بیشتری نسبت به رعایت روش‌های پیشگیری و کنترل بیماری‌ها برخوردار می باشد. لذا تجربه پزشکان در این کشورها بیشتر متمرکز بر پروتکل های درمانی بیماری‌ها می باشد. شاید اپیدمی کووید 19 از معدود اپیدمی هائی باشد که کارشناسان بهداشت و درمان این کشورها را وادار کرده است که به اصول پیشگیرانه و کنترلی بیماری ها بیش از اصول درمانی آنها اهمیت دهند.

2- دامپزشکان شاغل در طب پرندگان تجاری شاید از معدود افرادی بودند که از اپیدمی کووید 19 بسیار شگفت زده نشدند. چون تصویری که ما هم اکنون از بیماری کرونا ویروس در بین جمعیت مرغ های تجاری داریم بسیار بدتر و پیچیده تر از آن چیزی است که در شیوع اخیر کووید 19 به وقوع پیوسته است. بدون در نظر گرفتن اختلاف نظرها در خصوص منشاء ویروس، به نظر میرسد در اپیدمی کووید 19 یک واریانت جدید از کرونا ویروس در جمعیت انسانی شایع شده است که هنوز در همان تیپ کرونا ویروس های قبلی و با همان تروپیسم غالب به دستگاه تنفسی است ولی واجد میزان واگیری و بیماریزایی بیشتر نسبت به کرونا ویروس های شایع قبلی است. چنین پدیده ای بارها در بیماری های کروناویروسی مرغ اتفاق افتاده است با این تفاوت که گاهی این تغییرات ژنتیکی آنقدر زیاد است که منجر به تشکیل یک تیپ جدید (سروتیپ یا ژنوتیپ) یا تروپیسم های جدید می شود. تفاوت عمده دیگر وجود واکسن های زنده و غیرفعال برای سروتیپ های مختلف ویروس برونشیت عفونی در طب دامپزشکی پرندگان است که تاکنون در طب انسانی به علل مختلف معرفی نشده است.

3- قدرت تغییر ژنتیکی و ایجاد موتاسیون در ویروس برونشیت عفونی بالاست به طوری که تاکنون تعداد بسیار زیادی سروتیپ و ژنوتیپ از این ویروس گزارش شده است. عموماً ایمنی متقاطع بین این سروتیپ ها وجود ندارد و یا اینکه حداقلی است. به عبارتی برای جلوگیری از خسارات اقتصادی هر سروتیپی می بایست از واکسن همان سروتیب استفاده نمود. در کشورهایی که با چندین سروتیپ ویروس آلوده می باشند بطور اجباری بایستی از چند نوع سروتیپ واکسن استفاده نمود. نکته قابل تامل در ویروس برونشیت عفونی این نکته است که همواره این تغییرات ژنتیکی و موتاسیون در سطح فیلد اتفاق می افتد که بیشتر این تغییرات منجر به تشکیل ویروس های با قابلیت واگیری و تلفات زیاد نمی شوند بلکه بیشتر این موتانت ها در طی زمان در جمعیت دژنره می شوند. ولی آن دسته از ویروس هایی که بتوانند قابلیت های بیشتری از حیث سازگاری، ماندگاری و قدرت بیماری زایی را کسب نمایند، قادر خواهند بود در جمعیت باقی مانده و به عنوان یک تهدید جدی مطرح شوند. از اینروی زمانی که از نظر ژنوتیپی این تغییرات را رصد می نماییم به معیار ماندگاری واریانت جدید در طول زمان توجه ویژه ای داریم. لذا اثبات ظهور یک واریانت جدید در جمعیت با استفاده از آنالیزهای فیلوژنی به تنهایی برای ما کافی نبوده بلکه حضور و تداوم جداسازی یا ردیابی واریانت جدید از کیس های جدید در طول زمان معیار بسیار با اهمیت تری است. چنین واقعه ای در طی چند ده سال گذشته بارها اتفاق افتاده است. به احتمال فراوان این نگاه در خصوص واریانت های جدید کووید 19 مورد توجه قرار خواهد گرفت.

4- اعتقاد بر این است که سروتیپ ماساچوست سروتیپ مادری بیشتر سروتیپ های ویروس برونشیت عفونی است که تاکنون شناسائی شده اند. به عبارتی سروتیپ هایی که در طول زمان در سطح فیلد شناسایی شده اند عموما منشعب شده از این سروتیپ می باشند. سروتیپ هایی همچون B793 یا QX  که بدوا به ترتیب از اروپا و چین ظاهر شده اند توانسته اند آنچنان قابلیتی پیدا نمایند که تقریبا به تمامی کشورهای دنیا گسترش یابند. اگر چه تاکنون واکسن‌های موثر زنده و غیر فعال زیادی برعلیه این سروتیپ ها به بازار آمده و مورد استفاده قرار گرفته اند ولی با این وجود هنوز برونشیت عفونی یک بیماری بسیار مشکل ساز صنعت پرندگان در کشورهای پیشرفته، در حال توسعه و توسعه نیافته می باشد. مشکل اصلی و محوری، ظهور و بروز سروتیپ ها، ژنوتیپ ها و واریانت های نوپدید است که عملا کار با این ویروس را بسیار مشکل می سازد. برای مثال سال هاست که ما نشان داده ایم که ویروس های برونشیت عفونی در حال گردش واحد های مرغداری استان خراسان رضوی شامل سروتیپ های ماساچوست، B793 و QX  می باشند ولی ظهور گسترده واریانت های I  و II  در سال های اخیر که در واقع ژنوتیپ هایی نوپدید هستند کار مبارزه با این بیماری را بسیار مشکل ساخته است. بطوریکه سال 1398 اگر کرونا ویروس بیماری شماره یک مسئله ساز انسان ها در خراسان رضوی بود در همین سال مهمترین مشکل ما با بیماری های ویروسی پرندگان به ترتیب مربوط به واریانت های II  و I کروناویروس برونشیت عفونی بود. زمانی که ویروس برونشیت عفونی به سد ایمنی جمعیتی ناشی از واکسیناسیون های فشرده روبرو می شود شروع به ایجاد تغییرات ژنتیکی و موتاسیون می‌نماید. پدیده ای دیگر که در عمل، مبارزه با این بیماری را بسیار مشکل می سازد. اگرچه تاکنون در خصوص کروناویروس های انسانی یک تیپ گزارش شده است ولی چنانچه اگر قرار باشد تداوم تغییرات ژنتیکی کروناویروس های انسانی همانند آنچه که در پرندگان اتفاق افتاده است به وقوع پیوندد، رویاروئی کووید 19 با توجه به اینکه هنوز واکسن زنده موثری که بتواند ایمنی موضعی قوی در انسان ایجاد کند وجود ندارد بسیار مشکل خواهد یود. گفتنی است با وجود واکسن های زنده موثر در برونشیت عفونی که توانایی تولید ایمنی موضعی فعال را دارند، ما هنوز در عمل جهت کنترل و پیشگیری این بیماری با مشکلات زیادی روبرو هستیم. به عبارتی اگر روند اتفاقات افتاده در کووید 19 به همان صورتی پیش رود که در پرندگان اتفاق افتاده است نمی توان به ایمنی جمعیتی انسانی در دراز مدت بسیار دل بست. بایستی در آینده دید که تفاوت های کروناویروس انسانی با پرندگان بهمراه تفاوت های سیستم های ایمنی پرندگان و انسان چه سرنوشتی را برای کووید 19 رقم خواهد زد.

5- در ایران علیرغم ظهور و بروز سروتیپ های ماساچوست، B793 و QX  و همچنین واریانت های I ،II ،IR1  و IR2  در سطح فیلد، از ابتدا همانند سایر کشورها فقط از واکسن سروتیپ ماساچوست استفاده می شد و سپس با واسواس زیادی مبادرت به ورود واکسن سروتیپ B793 شد. اگرچه واکسن های دیگری همچون واکسن سروتیپ QX  در بازارهای جهانی موجود بود ولی بخاطر کاهش خطر بروز نوترکیبی های ویروسی در سطح فیلد سعی بر این بود که با حداقل سروتیپ های واکسنی مدیریت بیماری در سطح فیلد انجام گیرد که به نظر میرسد تصمیم عاقلانه ای بوده است. اعمال واکسیناسیون با استفاده از دو واکسن سروتیپ های ماساچوست و B793 با یک فاصله زمانی تعریف شده نه تنها موجب ایجاد ایمنی علیه این دو سروتیپ می شود بلکه باعث افزایش دامنه ایمنی محافظتی در پرنده علیه سروتیپ های دیگر ویروس همچون سروتیپ QX  می شود. شواهد بالینی حاکی از آن است علاوه بر اینکه این پدیده در کنترل وقوع های بیشتر سروتیپ QX  در سطح کشور موثر بوده است، ایجاد یک گونه ایمنی جمعیتی در غیاب استفاده از واکسن این سروتیپ توانست تعداد وقوع های ناشی از این سروتیپ را در طول زمان در سطح فیلد به میزان محسوسی کاهش دهد. لازم به یادآوری است که حساسیت سنی زیاد پرندگان در طی چند هفته اول زندگی شان به جراحات ایجاد شده ناشی از سروتیپ QX  بسیار معنی دار می باشد. به عبارتی اگر ایجاد ایمنی جمعیتی بر علیه این سروتیپ در سطح فیلد ما بدون انجام واکسیناسیون نستبا موفق آمیز بوده است می تواند ناشی از انتقال ایمنی مادری به نتاج و محافظت آنها در مقابل رسیدن ویروس به دستگاه تولید مثلی در هفته های اول زندگی جوجه ها و همچنین وجود حساسیت سنی پایین جوجه ها باشد. اگرچه وقوع بیماری ناشی از سروتیپ QX در تمامی سنین مشاهده می شود ولی بیشترین تاثیر ویروس بر دستگاه تولید مثلی جوجه ها در چند هفته اول زندگی آنها می باشد. با توجه به اینکه به نظر میرسد حساسیت سنی در کووید 19 بیشتر معطوف به سنین بالاتر است این نوع ایمنی جمعیتی در اییدمی کووید 19 موضوعیت بسیار کمتری دارد. سیاست های کنترلی و پیشگیری برای بیشتر سروتیپ های برونشیت عفونی مبتنی بر عدم توجه به ایمنی مادری و تکیه بر ایجاد ایمنی با واسطه سلولی در اولین فرصت ممکنه می باشد.

6- ویروس برونشیت عفونی عموماً یک ویروس با قدرت واگیری بسیار بالا و قدرت بیماری زایی عموما کم است. میزان تلفات ایجاد شده در گله بسیار تحت تاثیر عواملی همچون سویه ویروس،سن پرنده، میزان ایمنی، جنس، نژاد، بیماری‌های همزمان باکتریایی یا ویروسی دیگر ، استرس، سرما، تغذیه، تراکم پرندگان، گرد و غبار و آلودگی هوای سالن می باشد. زمانی این عوامل با برونشیت عفونی همراه شوند، شدیداً ظهور و بروز علائم بالینی و میزان تلفات ناشی از برونشیت عفونی را افزایش می دهند. برای مثال در خصوص وجود عفونت های ویروسی همزمان، می توان به افزایش تلفات چشمگیر ناشی از اثر سینرژیسمی ویروس برونشیت عفونی و ویروس آنفلونزای پرندگان تحت تیپ H9N2  در سطح واحد های مرغداری کشور اشاره نمود. به عبارتی زمانی ویروس برونشیت عفونی با ویروس H9N2  و سایر عوامل باکتریایی به طور همزمان واحد مرغداری را مبتلا کنند میزان تلفات پرندگان شدیداً افزایش یافته بطوریکه گاهی ما تلفات تا 70 درصد را در این واحد ها تجربه کرده ایم. پدیده‌ای که تا قبل از ورود ویروس H9N2  در سطح فارم های کشور گزارشی از آن وجود نداشت. چنین نگرانی سینرژیسمی ویروسی ناشی از همکاری کووید 19 و ویروس‌های عامل آنفلوانزای انسانی همچون H1N1  و H3N2 شدیداً می‌تواند محتمل باشد. لذا پیشنهاد می‌شود در بیماران مشکوک به کووید 19 در فصول پاییز و زمستان که حال وخیمی دارند علاوه بر کنترل کووید 19 به ردیابی ویروس های آنفلونزای انسانی نیز پرداخته شود که در صورت مثبت بودن حضور ویروس آنفلونزا اقدامات درمانی لازم بر علیه این ویروس نیز صورت پذیرد.

7- به نظر میرسد شرایط حفرافیایی مختلف در میزان وقوع برونشیت عفونی نقش داشته باشد. بطور مثال در شرایط جغرافیایی مانند استان خراسان رضوی میزان وقوع برونشیت عفونی در پاییز که هوا سرد و رطوبت نسبی هوا کم است، بیشتر می‌باشد.

8- ویروس برونشیت عفونی یک ویروس با قدرت هوازاد (Airborne ) بسیار بالاست که براحتی در داخل یک سالن می تواند در طی ۲۴ تا ۴۸ ساعت تمامی پرندگان حساس غیر واکسینه را مبتلا کند. ابتلای به بیماری از طریق سیستم تنفسی و گوارشی بصورت مستقیم پرنده به پرنده یا از طریق غیر مستقیم یعنی تماس پرندگان با اشیاء آلوده صورت می گیرد. چون در زمان حاد بیماری میزان زیادی ویروس در دستگاه تنفسی تولید می شود لذا آئروسل های ایجاد شده از دستگاه تنفسی که حاوی میزان زیادی ویروس هستند یکی از مهمترین روش های بسیار مهم انتقال ویروس به پرندگان دیگر می باشد. قدرت آئروسل شدن زیاد ویروس در آزمایشگاههایی که جداسازی ویروس برونشیت عفونی را انجام میدهند به عنوان یک عامل محدود کننده محسوب می شود. چون جهت عدم ایجاد آلودگی های متقاطع ویروسی بایستی همواره یک هود لامینار فلو جداگانه برای جداسازی این ویروس اختصاص داد. بدیهی است توجه به این نکته به هنگام جداسازی ویروس می تواند از آلودگی های ناخواسته ویروسی جلوگیری بعمل آورد.

9- در اپیدمی آنفلونزای فوق حاد پرندگان بر ما مشخص شد که زمانی میزان بار ویروسی (Virus load) در جمعیت از میزانی بالاتر رود عملا همانند یک سیل ویرانگر عمل نموده، ویروس قادر خواهد بود از بیشتر سدهای بیوسکوریتی عبور نماید. لذا توجه به میزان بار ویروسی موجود کرونا ویروس چه در نگاه انفرادی چه در نگاه جمعیتی مولفه بسیار مهم و تاثیر گذاری است که بایستی بدان پرداخته و توجه شود. به عبارتی همانگونه که نزدیک شدن یک فرد سالم به یک بیمار کرونایی که واجد میزان بار ویروسی بسیار زیادی است، می تواند در زمان کوتاهی منجر به ایجاد بیماری در فرد شود در نگاه جمعیتی نیز روند به همین صورت می باشد. اگر سیستم های کنترلی نتوانند بدرستی به وظایف شان عمل نمایند و میزان مبتلایان در جامعه از یک حد متعارف فراتر رود این امر خود باعث افزایش بار ویروسی بسیار بالا در جامعه خواهد شد که در این صورت بسیاری از افراد که در شرایط معمولی به سختی بیمار می شدند در شرایط جدید براحتی مبتلا می شوند.

10- تروپیسم ویروس برونشیت عفونی عمدتاً به دستگاه های تنفسی، کلیوی، تولید مثلی و کمتر به دستگاه گوارشی می باشد. میزان تمایل به هر یک از این دستگاه‌ها در سروتیپ های مختلف متفاوت می باشد. ظهور سروتیپ ها، واریانت ها و ژنوتیپ های نوپدید در طی سال‌های گذشته که واجد تروپیسم و/یا قدرت بیماریزای متفاوتی هستند، امری معمول می باشد. مثلاً در طی چند دهه گذشته ظهور سروتیپ QX از چین که تمایل زیاد به سیستم تولید مثلی مرغ دارد باعث شده است چنانچه مرغ های نابالغ در سنین پایین به این ویروس آلوده شوند فقط یک علامت سرماخوردگی مختصر را بروز می دهند ولی زمانی که این مرغ ها به سن بلوغ جنسی رسیدند به علت ایجاد جراحات شدید در اویدوکت آنها، درصدی از این پرندگان قادر به تخمگذاری نبوده عملاً غیربارور خواهند شد. چنین پدیده ای برای سروتیپ هایی که تمایل به کلیه دارند نیز اتفاق می افتد که در طی زمان باعث از بین رفتن و خاموش شدن کلیه ها ی پرندگان می شود. لذا شاید پیشنهاد دوری نباشد که در صورت امکان علاوه بر بررسی های قدرت بیماری زایی کووید 19 به بررسی تروپیسم این ویروس چه در قالب عوارض کوتاه مدت چه در قالب عوارض بلندمدت (همانند پدیده ناباروی فوق الذکر) با استفاده از تکنیک های ایمنوهیستو شیمی در متوفیان با حفظ اصول اخلاق پزشکی پرداخته شود.

11- بهترین محل نمونه برداری برای تشخیص برونشیت عفونی پرندگان مانند کووید 19 گرفتن سواب های اوروفارنجیال یا نازوفارنکس است. نتیجه یک طرح تحقیقاتی دوساله ما در تشخیص بیماری برونشیت عفونی پرندگان نشان داد که شاید نزدیک به ۵۰ درصد موفقیت در تشخیص بیماری منوط به یک نمونه برداری صحیح می باشد. بسیار بدیهی است با توجه به مخاطرات احتمال انتقال کووید 19به فرد نمونه گیر این امر در تشخیص آزمایشگاهی بیماری عامل بسیار پر اهمیتی خواهد بود. بطور مثال گرفتن سواب های زبانی به جای سواب های اوروفارنجیال می‌تواند منجر به افزایش جواب های منفی کاذب آزمون RT-PCR گردد. استفاده از حائل های فیزیکی مناسب بین نمونه‌گیر و بیمار بهمراه استفاده از وسایلی همچون یونیت های دندانپزشکی که امکان دسترسی کامل به حلق بهمراه نور کافی را میسر می سازد می تواند امکان گرفتن یک نمونه مناسب را فراهم آورد. همچنین استفاده از پرسنلی که سابقه ابتلا به کووید 19 را داشته‌اند و به گونه‌ای ایمنی نسبی بر علیه بیماری را دارند می‌تواند با واسطه کاهش ترس از ابتلا به بیماری ضمانت بیشتری برای گرفتن نمونه مناسب را ایجاد نماید.

12- مطالعات فیلدی ما نشان داده است که استفاده از محلول های نگهدارنده ویروس نه تنها باعث کاهش جواب های منفی کاذب آزمون RT-PCR  می شود بلکه در مواردی که قصد جداسازی، انتقال به مسافت های دور و یا نگهداری و ذخیره ویروس را داشته باشیم می تواند به عنوان یک فاکتور مهم نقش ایفا نماید. استفاده از کیت های استخراج RNA  استاندارد به عنوان خشت اول آزمون مولکولی RT-PCR  تلقی می‌شود. عدم هزینه مناسب در این مرحله می تواند در گرفتن نتایج صحیح بسیار اثرگذار باشد. اگرچه سایر عوامل همچون آنزیمها، کیت ها و دستورالعمل های کاری، دستگاه‌ها، مهارت پرسنل و ... در گرفتن نتیجه مناسب نقش دارند ولی همه این عوامل وابستگی شدیدی به یک RNA با کیفیت دارند.

13- احتمال جداسازی و یا دفع مجدد ویروس برونشیت عفونی در گله هایی که از بیماری بخصوص شکل مزمن آن رنج برده اند گاهی به مدت 2 تا 7 ماه پس از بیماری از طریق سیستم گوارشی گزارش شده است. وجود هر گونه استرس می تواند به عنوان یک عامل تشدید کننده برای این پدیده عمل نماید.

14- نقش بسیار برجسته سیستم ایمنی با واسطه سلولی نسبت به سیستم ایمنی هومورال مرغ در دفاع از ویروس برونشیت عفونی به اثبات رسیده است. بهمین علت وجود تیترهای سرمی منفی در پرندگان می‌تواند ناشی از عدم ابتلای پرنده و حساس بودن پرنده تلقی شود و یا اینکه می‌تواند ناشی از مقاوم بودن پرنده با واسطه ایمنی سلولی بدون بالا رفتن تیتر سرمی باشد. وجود تیتر سرمی مثبت به معنی قطعی در معرض قرار گرفتن پرنده با ویروس فیلد یا ویروس واکسنی می باشد که منجر به شکل گیری ایمنی علیه همان نوع ویروس آلوده کننده شده است. آزمون الایزا بیشتر به منظور بررسی چگونگی عملکرد واکسن های استفاده شده و یا تایید بیماری در گله کاربرد دارد.

15- اگرچه تکثیر اولیه ویروس برونشیت عفونی عموما در دستگاه تنفسی است ولی حضور آنتی بادی های سرمی باعث عدم انتقال ویروس از دستگاه تنفسی به سایر بافت های حساس در پرنده می شود.

16- مطالعات ما نشان میدهد که پرندگان یک واحد مرغداری علیرغم دریافت واکسن سروتیپ شایع در منطقه ممکن است در طول دوره تولیدی اش توسط همان سروتیپ ویروس برونشیت عفونی بصورت مکرر بیمار شوتد. به عبارتی وجود ایمنی علیه یک سروتیپ در پرندگان تضمین کننده کاملی جهت عدم ابتلا مجدد به همان سروتیپ نخواهد بود. چون ممکن است ایمنی ایجاد شده در پرندگان کامل نبوده و یا اینکه ابتلاء به واریانت های جدید در داخل همان سروتیپ اتفاق بیافتد که منجر به برگشت بیماری شود.

17- از بیس لاین های سرمی برونشیت عفونی در سطح فیلد دامپزشکی پرندگان به صورت کاربردی استفاده می‌شود. لذا به نظر میرسد علاوه بر رصد کیفی سرمی مبتلایان کووید 19 به آنالیز داده های کمی سرمی نیز پرداخته شود چون اطلاعات بدست آمده می تواند برای تحلیل بیماری در سطح جامعه کاربرد داشته باشد.

18- یکی از چالش‌های مهم در تشخیص بیماری برونشیت عفونی در بین دامپزشکان، آموزش نوع تقاضای تست درخواستی برای تشخیص بیماری بسته به دوره بیماری بود. بطور مثال تقاضای آزمون RT-PCR  در اوایل ظهور و بروز علائم بالینی بیماری و نه آزمون الایزا و همچنین تقاضای آزمون الایزا پس از گذشت علائم بیماری و نه آزمون RT-PCR می تواند در تفسیر نتایج بدست آمده بسیار راهگشا باشد.

19- واکنش پرورش‌دهندگان پرندگان در بحران هایی همچون وقوع آنفلونزای فوق حاد پرندگان تعجب آمیز، ولی قابل تحلیل بود. با توجه به اینکه در این موارد و همچنین در اپیدمی کووید 19 در هر دو مورد انسان به عنوان ذینفع مطرح می باشد، می توان از تجربیات دامپزشکان در اپیدمی های آنفلونزای فوق حاد پرندگان به خوبی به نفع اپیدمی کووید 19 سود جست. البته بسیار بدیهی است که برای حصول بهتر نتیجه و تحلیل واقع گرایانه تر وقایع بهتر است بصورت میان رشته ای از متخصصین جامعه شناس، روانشناس، اقتصاد دان،اپیدمولوژیست،ترویج، علوم سیاسی و... استفاده کرد.

20- پرندگانی که از حیث شاخص های کلی سلامت در وضعیت خوب و مناسبی به سر می‌برند چنانچه به برونشیت عفونی مبتلا شوند با حداقل بروز علایم بالینی و تلفات از بیماری عبور می کنند.

21- به هر میزان که شانس تکثیر ویروس برونشیت عفونی در میزبان حساس غیر ایمن بیشتر باشد، احتمال ظهور و بروز تغییرات ژنتیکی ویروس به نفع عادت پیدا نمودن بیشتر ویروس به میزبان و در نتیجه افزایش بیماریزایی ویروس بیشتر خواهد شد. و همچنین به هر میزان که امکان چالش ویروس برونشیت عفونی برای ورود به میزبان حساس ایمن شده بیشتر باشد، احتمال ظهور و بروز ویروس های نوپدید که توانایی عبور از سد ایمنی پرنده را دارند بیشتر خواهد شد.

22- همبستگی بین شاخص های پاتوژنیسیتی و آنتی ژنسیتی در ویروس برونشیت عفونی به اثبات نرسیده است. از اینروی به منظور رصد تمامی تغییرات ژنتیکی ویروس، تعیین توالی کل ژنوم ویروس به جای سکانس یک ژن خاص و یا ژن های آنتی ژن های سطحی این ویروس توصیه می شود.

23- هم اکنون تشخیص برونشیت عفونی مبتنی بر یک پکیج تشخیصی که مشتمل بر بررسی سه پرونده میدانی، بهداشتی و تولید است، انجام می گیرد. این بدان معنی است که برای تشخیص بیماری به تمامی مولفه های حاضر از جمله تاریخچه بیماری، علائم بالینی، علائم کالبدگشائی، نتایج آزمایشگاهی و پارامتر های تولید بسته به اهمیت شان بهاء داده می شود. زمانی تمامی دست اندرکاران تهیه این نتایج بدرستی کارشان را انجام میدهند و ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند عموما همبستگی بسیار زیادی بین نتایج آزمایشگاهی و آنچه در فیلد اتفاق می افتد وجود دارد. وجود جریان رفت و برگشتی تکاملی بین کارشناسان حوزه بالینی و آزمایشگاهی یک باید و معیار بسیار تاثیرگذار در تفسیر نتایج و رصد بیماری در فیلد است.

24- سیستم پرورش در پرندگان تجاری عموما مبتنی بر ورود و خروج همزمان همگی آنها در یک در یک سن و یک زمان است (All in, All  out). برای از بین بردن اجرام بیماریزای ایجاد شده در طول دوره پرورش ، تمامی سالن های پرورش پرندگان می بایستی پاکسازی و ضد عفونی شوند تا برای شروع تولید دوره بعدی آماده گردند. مطالعات نشان داده است که 90 درصد موفقیت ضدعفونی سالن ها مرهون پاکسازی دقیق است که شامل جمع آورری و تخلیه کودها، تمیز سازی سالن ها و شتشو آنها با مواد شوینده است. در این صورت است که مرحله آخر که مشتمل بر ضد عفونی با ضدعفونی کننده های مختلف است می تواند به عنوان تمام کننده کار بخوبی عمل نماید. استفاده از قوی ترین ضد عفونی کننده ها بدون تمیز سازی و شستشو با مواد شوینده، منجر به یک نتیجه حداقلی خواهد شد. به عبارتی با همین استدلال است که می توان گفت چرا عادت شستن دست ها با مواد شوینده (نه ضد عفونی کردن آنها) قبل از هر گونه خوردن یا آشامیدن به یکی از باید های اولیه مبارزه با ویروس کرونا تبدیل شده است. روشی بسیار کارا، راحت، عملی، ارزان و کاملا منطبق بر احادیث و آموزه های دین اسلام.

25- مطالعات گذشته ما نشان داد که به احتمال زیاد منشاء ورود سروتیپ B793 ویروس برونشیت عفونی به کشورمان از طریق واردات گوشت مرغ از کشور فرانسه بوده است. عدم وجود سیستم های پایشی منظم یکی از دلایل عمده تشخیص این مهم پس از مدت زمان طولانی بود. مطالعات گذشته نگر دیگر موید این است که چنین حوادثی به کرات در کشورمان اتفاق افتاده است. لذا به نظر میرسد سامان دهی سیستم های تشخیصی سریع و پایشی منظم در هر دو حوزه سلامت انسان و دام و پرندگان می تواند تضمین کننده کاهش قابل توجه خسارات ناشی از بیماری های اگزوتیک باشد.

26- وجود فاصله های فهم علمی بین کارشناسان دامپزشکی و سیاستمداران و مسئولین در خصوص درک صحیح از عمق فاجعه برای اپیدمی های آنفلونزای فوق حاد پرندگان به عنوان یک مانع بزرگ در کنترل اپیدمی بیماری عمل نمود. ویروس ها همانند ما انسان ها یک موجود زنده هستند که حداکثر تلاش شان برای بقاء را انجام میدهند و از ما انسان ها دستور پذیر نیستند. یکی از بهترین راههای مبارزه با آنها ارتقاء فهم زیستی ما از چرخه زندگی آنهاست نه صدور فرمان های دستوری که در جامعه های انسانی آنهم در کوتاه مدت کاربرد دارد . به عبارتی بایستی همواره مسئولیت اصلی اپیدمی ها را به کارشناسان مربوطه اش واگذار نمود و امکانات لازم برای این مسئولیت را در اختیار آنها قرار داد. همچنین از سیاسی نمودن موضوع و دخالت و اظهار نظرهای غیر کارشناسی اجتناب نمود.

27- ظهور و بروز بیماری ها در پرندگانی که در قفس نگهداری می شوند و یا بصورت فشرده در سیستم های تجاری پرورش می یابند بسیار بیشتر و شدیدتر از پرندگانی است که بصورت آزاد زندگی می کنند. لذا شاید میزان تلفات کووید 19 در جوامعی که شادترند، امید به زندگی بیشتری دارند یا تحت فشارهای اقتصادی کمتری هستند یا ..... با واسطه داشتن سیستم ایمنی قوی تر و فعال تر و ...، کمتر باشد.

28- رعایت اصول امنیت زیستی (بیوسیکوریتی) مهمترین عامل پیشگیری و کنترل بیماری های مشکل ساز در بین واحدهای مرغداری کشور بوده است. رعایت اصول امنیت زیستی مبتنی بر باور افراد و یک امر فرهنگی است که در طی زمان بتدریج حاصل می شود. توجه خاص به آموزش و عوامل تاثیرگذار دیگر همچون باورهای اجتماعی، سیاسی، دینی، عرفی، قومی و ..... می تواند در پیشبرد این مهم بسیار تاثیرگذار باشد. قابل توجه است که این عوامل از استانی به استان دیگر متفاوت است و در هر استان می بایستی سناریو و نسخه مخصوص خودش را دنبال نمود. از آنجا که رعایت کنندگان این اصول انسان ها هستند نه پرندگان، می توان از این تجارب به عنوان الگویی مناسب جهت پیشگیری و کنترل کووید 19 استفاده نمود.

29- در طب دامپزشکی پرندگان تجاری شاید قریب به بیش از 30 سال است که به این نتیجه رسیده اند که بهترین، ساده ترین، کاراترین و ارزان ترین راه مقابله با عوامل بیماریزا بخصوص ویروس های RNA  داری که قدرت تغییر ژنتیکی زیادی دارند، رعایت اصول امنیت زیستی و در پیش گرفتن سیاست عدم تقابل با آنها و فاصله گرفتن حداکثری از آنهاست. به نظر میرسد میزان بازآرائی ژنتیکی این ویروس ها در مقابل تغییرات پیش رویشان بسیار سریع تر از پیشرفت دانش روش های مقابله ما با آنها در حال پیش رفتن است. از طرفی هزینه های عاری نگه داشتن جمعیت های دامی و پرندگان از این عوامل ویروسی در دراز مدت بسیار کمتر از روش های معمول پیشگیری و کنترل بیماری ها همانند اجرای واکسیناسیون های مداوم است. از اینروی در بسیاری از کشورهای اروپایی و آمریکا سیاست برخوردی در زمان مواجه با عواملی همچون ویروس های بیماری نیوکاسل،تب برفکی و آنفلونزای فوق حاد پرندگان اجرای تست و حذف دامها و پرندگان آلوده است (Stamping out ). کشور چین اخیرا در تقابل با بیماری آنفلونزای فوق حاد پرندگان H5  به علت مشکل تامین امنیت غذایی نتوانست این سیاست را همانند آمریکا و کشورهای اروپایی دنبال کند. به همین علت واکسیناسیون بر علیه ویروس های H5  در جمعیت پرندگان در چین با استفاده از واکسن های غیر فعال به اجرا گذاشته شد. تا کنون این کشور نتوانسته است از انجام واکسیناسیون و هزینه های هنگفت خسارات ناشی از این بیمای رهایی یابد. شاید یکی از دلایل عمده موفقیت چین در اجرای سریع و موفق سیاست Lockdown  برای کووید 19در شهر وهان همین کسب تجربه مشکلات ایجاد شده در اتخاذ سیاست تعامل با ویروس های RNA  دار با نرخ تغییر ژنتیکی بالا همچون ویروس H5 در کنار داشتن تجربه های قبلی اپیدمی سارس بود.

30- رعایت اصول پیشگیری که مانع از ورود عوامل بیماری زا به واحد های مرغداری اجداد و مادر می شود، از سال‌های بسیار دور است که توسط دامپزشکان و پرورش دهندگان بصورت روزمره اجرا می‌شود و در طی زمان باعث کسب تجربیات با ارزشی برای آنها شده است. به نظر میرسد از این تجربیات که گاه با صرف هزینه های بسیار زیادی حاصل شده است بتوان به نفع اپیدمی کووید 19 استفاده نمود.

31- با توجه به اینکه هم اکنون بیماری برونشیت عفونی از مطرح ترین بیماری های ویروسی تنفسی گله های مرغ تجاری کشور می باشد و دامپزشکان به طور گسترده‌ای با آن درگیر هستند و از طرفی تجربه گذراندن دو اپیدمی بزرگ آنفلونزای فوق حاد پرندگان H5N2  و H5N8  طی سال‌های گذشته در بین کارشناسان دامپزشکی کشور وجود دارد، شاید از این تجربیات بتوان جهت کنترل کووید ۱۹ استفاده نمود.

32- اصولا پیاده سازی راهبردها، راهکارها و دستورالعمل های کنترل و پیشگیری بیماری های واگیر خطرناک در کشورهایی که واجد تقدم ساختار سیاسی بر سایر ساختارهایشان هستند و یا پراکندگی کانون های تصمیم گیری دارند بسیار مشکل و در بعضی مواقع غیر ممکن به نظر می‌رسد.

33- تقسیم کارها جهت کنترل و پیشگیری در یک بیماری خاص در کارگروه های مختلف همچون اپیدمیولوژی، سرواپیدمیولوژی، مولکولاراپیدمیولوژی،ایمنولوژی و پاتوژنز، تشخیص و ردیابی، واکسن و واکسیناسیون، درمان، اطلاع رسانی و IT و .... با محوریت جریان رفت و برگشتی اطلاعات بین کار گروه ها منجر به سرعت گرفتن کارها خواهد شد.

34- مواردی هست که با دانش امروز واقعا نمی توان توجیه مناسبی در ظهور و بروز بیماری های نوپدید و بازپدید و یا خاموش شدن آنها پیدا نمود. اگر بر این باور باشیم که گرداننده ای تمامی این روابط و جهان ما و جهان میکروارگانیسم‌ها را مدیریت می کند و خود را در مقابل او هیچ بدانیم، قطعا به قدرت دعا و طلب استعانت از او برای برون رفت از این اپیدمی پی خواهیم برد و پس از اعمال حداکثری تمامی تدابیر عقلانی ممکنه دست به سوی آسمانها بلند کرده و از او طلب کمک خواهیم کرد.

در انتها از تمامی دوستانی که این نوشته را مطالعه می نمایند تقاضا دارم هر گونه پیشنهاد، اصلاح و یا نکته ای که به نظرشان می آید را در قسمت نظر خوانندگان مرقوم فرمایند تا کار به گونه ای کاملتر شود. بدون شک مطالب بسیاری هست که از نظر بنده دور باقی مانده است. شاد، تندرست و سرافراز باشید.