گزارش تحلیلی: بوتولیسم در گاوداری‌های ایران - وقوع، تلفات و ملاحظات کنترلی - دکتر محمدرضا شعله‌پاش

گزارش تحلیلی: بوتولیسم در گاوداری‌های ایران - وقوع، تلفات و ملاحظات کنترلی

دکتر محمدرضا شعله‌پاش

رئیس گروه مطالعات اپیدمیولوژیک بیماری‌های دامی سازمان دامپزشکی کشور

۱. مقدمه

بوتولیسم یک مسمومیت کشنده ناشی از سم بوتولینوم است که توسط گونه‌های Clostridium botulinum و برخی کلستریدیوم‌های مرتبط تولید می‌شود. این سم از قوی‌ترین سموم شناخته‌شده در جهان بوده و در دام‌ها، به‌ویژه گاو، عمدتاً از طریق مصرف خوراک یا آب آلوده به لاشه حیوانات و بقایای آلی فاسد منتقل می‌شود. در ایران، وقوع بوتولیسم در گاوداری‌ها هرچند به‌صورت مداوم گزارش نمی‌شود، اما شواهد اپیدمیولوژیک و میدانی نشان می‌دهد که این بیماری می‌تواند تلفات گسترده و خسارات اقتصادی قابل‌توجهی به همراه داشته باشد.

۲. اپیدمیولوژی و موارد گزارش‌شده در ایران

۲٫۱. اپیدمی استان بوشهر ( ۱۳۸۵)

در فاصله مرداد تا آذر ۱۳۸۵، اپیدمی بوتولیسم در دام‌های اهلی (گاو، گوسفند و بز) استان بوشهر به وقوع پیوست. بر اساس گزارش رسمی اداره کل دامپزشکی استان:

• تلفات شامل ۸۸ راس گاو و ۳۴۰ راس گوسفند و بز بود.
• عامل محتمل: مصرف علوفه و خوراک آلوده به بقایای حیوانی (لاشه جوندگان/پرندگان).
• تشخیص با آزمون   تلقیح به موش  mouse bioassay   بر روی محتویات دستگاه گوارش و خوراک آلوده انجام شد.
• واکسن اختصاصی در زمان وقوع در کشور در دسترس نبوده است.

۲٫۲. کانون اطراف تهران ( 1399 )

در مرداد ۱۳۹۹، یک گاوداری پرواری با علائم عصبی پیشرونده در دام‌ها مواجه شد. بررسی‌ها نشان داد که خوراک حاوی نان خشک مخلوط با تکه‌های گوشت به‌عنوان منبع آلودگی عمل کرده است.

• در دوره ۴۵ روزه، حدود ۹۸ راس گاو معدوم یا تلف شدند.
• کالبدگشایی‌ها شواهد خاصی به جز علائم عصبی نشان ندادند، اما نتایج آزمایشگاهی با mouse bioassay وجود سم بوتولینوم را تأیید کرد.

۲٫۳. هشدارهای اخیر (1404)

در تیر و مرداد ۱۴۰۴، اداره کل دامپزشکی خراسان رضوی موارد زمین‌گیری و تلفات مشکوک به بوتولیسم را گزارش کرد و کمیته تخصصی تشکیل داد. این موارد همزمان با خشکسالی و کاهش کیفیت علوفه و خوراک دام بروز یافتند.

جدول آمار تلفات وقایع بوتولیسم در گاوداری‌های ایران (بر اساس داده‌های گزارش)

۳. عوامل خطر و زمینه‌ساز در گاوداری‌ها

عوامل شایع مؤثر در بروز بوتولیسم در ایران عبارتند از:
۱. خوراک آلوده به لاشه حیوانات (به‌ویژه جوندگان و پرندگان مرده در سیلو یا انبار علوفه)
۲. شرایط اقلیمی سخت (خشکسالی) که منجر به کمبود فسفر و پروتئین و ایجاد "گِنده‌خواری" (pica) می‌شود.
۳. سیلوهای با pH نامناسب یا کپک‌زده که رشد کلستریدیوم را تسهیل می‌کنند.
۴. مدیریت نامناسب لاشه‌ها و قرار گرفتن آنها در دسترس دام.
۵. استفاده نادرست از طعمه‌کش‌های جونده که لاشه‌های آلوده را بدون دفع بهداشتی باقی می‌گذارد.

۴. پاتوژنز و تیپ‌های سم

• در گاو، شایع‌ترین تیپ‌های توکسین C  و D (و گاهی موزائیک‌های C/D یا D/C )هستند.
• این تیپ‌ها بر سیستم عصبی محیطی اثر گذاشته و با مهار آزادسازی استیل‌کولین در محل اتصال عصب-عضله باعث فلج شل می‌شوند.
• علائم بالینی: ضعف پیشرونده، عدم توانایی برخاستن، افتادگی زبان، کاهش یا از بین رفتن رفلکس بلع و در نهایت مرگ بر اثر فلج عضلات تنفسی.

۵. تشخیص

• روش کلاسیک  تلقیح به موش  : Mouse bioassay  همچنان مرجع طلایی در تشخیص بوتولیسم در دام‌ها است.
• روش‌های نوین: آزمون‌های مولکولی (PCR) برای شناسایی ژن‌های تولیدکننده سم و روش‌های ایمونولوژیک (ELISA) یا طیف‌سنجی جرمی (Endopep-MS) نیز کاربرد دارند، اما دسترسی آنها در ایران محدود است.
• نمونه‌برداری: محتویات شکمبه، سرم، بافت کبد و نمونه خوراک مشکوک.

۶. پیشگیری و کنترل

۱. جمع‌آوری و دفع بهداشتی لاشه‌ها (سوزاندن یا دفن در عمق مناسب با آهک)
۲. کنترل کیفیت خوراک و سیلو (pH زیر 5.5، جلوگیری از کپک‌زدگی و آلودگی)
۳. تأمین مواد معدنی و پروتئینی برای جلوگیری از گنده‌خواری.
4 .کنترل جوندگان و پرندگان و دفع ایمن لاشه‌های آنها.
۵. آموزش دامداران برای شناسایی علائم اولیه و اقدام سریع.
۶. واکسن: توکسوئیدهای اختصاصی علیه تیپ‌های C/D در کشورهای دیگر استفاده می‌شوند، اما در ایران به‌طور گسترده در دسترس نیستند.

7. بحث (تحلیل و تفسیر اپیدمیولوژیک و مدیریتی)

۷٫۱. الگوهای جغرافیایی و فصلی: در ایران، موارد بوتولیسم عمدتاً در مناطق گرم و نیمه‌خشک و طی فصول گرم سال گزارش می‌شوند، که با افزایش فساد مواد آلی در خوراک و کاهش کیفیت آب همراه است.
۷٫۲. مقایسه بین‌المللی: در کشورهایی مانند استرالیا و آفریقای جنوبی، بوتولیسم در گاو به‌عنوان یکی از علل اصلی تلفات سالانه مطرح است، در حالی که در ایران موارد کمتر ثبت می‌شوند؛ این تفاوت احتمالاً ناشی از کم‌گزارشی، ضعف نظام پایش و تشخیص دیرهنگام است.
۷٫۳. پیامدهای اقتصادی: علاوه بر تلفات مستقیم، کاهش تولید شیر، هزینه‌های معدوم‌سازی، ضدعفونی و خسارت به اعتبار تجاری گاوداری‌ها از پیامدهای مهم هستند.
۷٫۴. نقش تغییرات اقلیمی: خشکسالی‌های متوالی و کاهش کیفیت علوفه می‌توانند به‌طور غیرمستقیم با افزایش بروز بیماری مرتبط باشند.

۸. پیشنهادهای تحقیقاتی و عملی

۸٫۱. اقدامات عملی کوتاه‌مدت:

• تقویت برنامه‌های آموزش دامداران در زمینه شناسایی علائم اولیه بوتولیسم.
• کنترل بهداشتی خوراک پیش از توزیع در گاوداری‌ها.
• حذف سریع و بهداشتی لاشه‌های حیوانات کوچک از محیط نگهداری و سیلوها.

۸٫۲. اقدامات میان‌مدت:

• ایجاد بانک داده ملی موارد بوتولیسم برای پایش روند بیماری.
• توسعه توانمندی آزمایشگاه‌های دامپزشکی در حوزه PCR و روش‌های نوین تشخیص سم.
• شروع تحقیقات اپیدمیولوژیک برای تعیین تیپ‌های غالب سموم بوتولینوم در ایران.

۸٫۳. اقدامات بلندمدت:

• تولید داخلی واکسن توکسوئیدهای C/D متناسب با تیپ‌های غالب کشور.
• تدوین دستورالعمل‌های ملی پیشگیری و مدیریت بحران بوتولیسم.
• ایجاد مراکز منطقه‌ای مدیریت لاشه و ضایعات دامی با استانداردهای بهداشتی.

۹. نتیجه‌گیری

بوتولیسم در گاوداری‌های ایران یک بیماری نادر اما بالقوه فاجعه‌بار است که می‌تواند در مدت کوتاهی ده‌ها یا صدها رأس دام را تلف کند. عوامل مدیریتی و تغذیه‌ای نقش کلیدی در بروز آن دارند و با توجه به محدودیت درمان مؤثر، پیشگیری از طریق بهداشت خوراک، مدیریت لاشه‌ها و آموزش دامداران، مهم‌ترین راهکار محسوب می‌شود. افزودن ظرفیت‌های تشخیصی و واکسیناسیون می‌تواند در آینده نقش مهمی در کنترل بیماری ایفا کند.