متعاقب فوت هر فرد مبتلا به هاری حدود ۱۷۰ سگ در منطقه به طور ظالمانه‌ای کشته می‌شوند/ کشتار و جمع‌آوری سگ‌ها هیچ‌گاه منجر به کنترل یا ریشه‌کنی هاری نشده و نخواهد شد

حکیم مهر: اتفاق تلخ مرگ دو کودک خردسال به دلیل حمله سگ‌ها در روزهای اخیر، اظهارنظرهای گوناگونی را درخصوص کنترل جمعیت سگ‌های بلاصاحب به دنبال داشت. از طرفی چندی پیش کمیته بهداشت جامعه دامپزشکان ایران با صدور بیانیه‌ای، مهمترین عامل افزایش تعداد گزش و متعاقبا افزایش مبتلایان به هاری را مرتبط با افزایش تعداد سگ‌های بلاصاحب دانسته و خواهان تشکیل جلسه‌ای فوری با حضور مسئولین امر شد. این اتفاقات بهانه‌ای شد تا دقایقی را با «دکتر امید مرادی» رئیس بیمارستان دامپزشکی مرکزی تهران به گفت‌وگو بنشینیم و نظرات ایشان را در این مورد جویا شویم.

حکیم مهر: آقای دکتر، اهمیت هاری در انسان چقدر است و ارتباط آن با سگ‌ها چیست؟

هاری کشنده‌ترین ویروس جهان است و چنانچه بعد از درگیری با ویروس، درمان مناسب و به موقع انجام نپذیرد، مرگ فرد گزیده شده قطعی خواهد بود. آمارها نشان می‌دهند هر نه دقیقه یک فرد در جهان قربانی این بیماری می‌شود که از این میان 40 درصد مربوط به کودکان می‌باشد و عامل 99 درصد مرگ و میرهای ناشی از هاری، سگ‌ها هستند.

حکیم مهر: آیا در جهان سازمان‌ها یا نهادهایی برای ریشه‌کنی یا کنترل هاری مشغول به فعالیت هستند؟

بله، طبیعتا مانند همه بیماری‌های مهم، در مورد هاری هم همین‌طور است. به‌عنوان مثال سازمان جهانی بهداشت  (WHO )، سازمان جهانی بهداشت حیوانات (WOAH )، سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO)  و اتحاد جهانی علیه هاری (GARC)  نهادهایی هستند که در این زمینه بسیار فعالند و تلاش دارند تا سال 2030 بیماری مهلک هاری را ریشه‌کن نمایند. آنها جهت خاتمه دادن به مرگ انسان‌ها در اثر هاری یک برنامه راهبردی و دقیق را اعلام نموده‌اند.

حکیم مهر: چه برنامه‌ای؟

این برنامه که به طور خلاصه Zero by 30 معرفی می‌شود، بر دو اقدام اصلی استوار است و اعلام می‌دارد که این دو، برای ریشه‌کن کردن هاری ضرورت دارند. یکی از این اقدامات توجه به رویکرد «سلامت واحد» است و دیگری واکسیناسیون حداقل 70 درصد جمعیت سگ‌ها علیه هاری. منظور از سلامت واحد این است که «سلامت» مفهومی یکپارچه برای تمام زیستمندان است و نمی‌توان انتظار داشت سلامتی انسان تنها با ارائه خدمات بهداشتی به او و عدم توجه به سلامت سایر موجودات فراهم گردد. لذا نمی‌توان ادعا داشت بدون کنترل هاری در سگ‌ها و بی‌توجهی وضعیت بهداشت و سلامتشان، می‌توان انسان را از شر این بیماری خلاص نمود.

اقدام دوم جهت تحقق برنامه Zero by 30 واکسینه کردن 70 درصدی سگ‌های هر منطقه است. این امر با ایجاد "ایمنی گله‌ای" به سرعت می‌تواند باعث به صفر رسیدن مرگ انسان‌ها از هاری و سپس در سگ‌ها گردد، که در واقع ملاحظه می نمائید چگونه پیشگیری در سگ‌ها و رسیدگی به سلامتشان باعث عدم بیمار شدن انسان‌ها می شود که همین امر مفهوم سلامت واحد را نمایان می‌سازد. بسیار جالب است بدانید یکی از شعارهای جالب کنفرانس سازمان‌های مذکور در سال 2015 در سوئیس این بوده است: «هر سگ واکسینه یک سرباز در مبارزه با هاری است» به طور خلاصه می‌توان اذعان داشت رویکرد سلامت واحد، تلاش‌های دولت‌ها را هدایت می‌کند و بیماری هاری را در اولویت بودجه‌های سلامت قرار می‌دهد.

حکیم مهر: با توجه به افزایش تعداد گزش مردم توسط سگ‌ها طی سال‌های اخیر برخی کشتار یا جمع‌آوری سگ‌ها را به عنوان روش فوری پیشنهاد می‌کنند، آیا این روش موثر است؟

کشتار و جمع‌آوری سگ‌ها هیچ‌گاه منجربه کنترل یا ریشه‌کنی هاری نشده و نخواهد شد. باید توجه داشت جهت کنترل هاری هیچ راه یک شبه‌ای وجود ندارد. سازمان جهانی حفاظت از حیوانات (WAP ) آماری ارائه داده است که طی آن اعلام گردیده متعاقب فوت هر فرد مبتلا به هاری حدود 170 سگ در منطقه به طور ظالمانه‌ای کشته می‌شوند و در دنیا سالانه بالغ‌بر 20 میلیون سگ فقط به دلیل مبارزه با هاری کشتار می‌شوند، اما ملاحظه شده است که آمار هاری رو به فزونی می‌رود و کنترل نمی‌شود. سازمان جهانی بهداشت (WHO) رسماً اعلام داشته است کشتار سگ‌ها نباید جزئی از استراتژی کنترل و مبارزه با هاری باشد. این روش بی‌اثر بوده و حتی ممکن است اثر عکس داشته باشد. این سازمان می‌افزاید واکسیناسیون توده‌ای سگ‌ها روشی کاملا موثر است که بارها آزموده شده است.

حکیم مهر: شما اشاره کردید که کشتار سگ‌ها ممکن است برخلاف تصور عامه باعث افزایش هاری شود، آیا ممکن است توضیح بیشتری دهید؟

ممکن است در وهله اول این ادعا تعجب‌آور و باورناپذیر باشد، اما به رغم وجود دلایل متقن علمی بسیار، یک نگاه ساده به پراکندگی هاری در جهان روشن می‌نماید در کشورهای کمتر توسعه یافته که دسترسی به گلوله و کشتار سگ‌ها آسان است، شیوع هاری نیز بیشتر است و جمعیت سگ‌ها نیز کنترل نشده است. اما اصلی‌ترین علتی که می‌توان از آن به عنوان عامل شکست کشتار سگ‌ها جهت کنترل هاری عنوان نمود، همان علتی است که سازمان جهانی بهداشت هم به آن اشاره کرده است‌: کاهش اندازه جمعیت سگ‌ها وسیله موثری برای کاهش شیوع هاری نیست، زیرا شیوع هاری به اندازه جمعیت سگ‌ها وابسته نیست. این نکته‌ی بسیار حائز اهمیتی است که نه تنها عوام و مسئولین بلکه کمیته بهداشت جامعه دامپزشکان نیز از آن بی‌اطلاع یا نسبت به آن بی‌توجه‌اند.

حکیم مهر: اگر کاهش جمعیت سگ‌ها باعث کنترل هاری نمی‌شود، پس آیا نیازی نیست به افزایش جمعیت سگ‌ها اهمیتی داد؟

خیر اینطور نیست، راه حل اصلی این قضیه، مدیریت جمعیت سگ‌ها (Dog Population Management ) است که به اختصار DPM خوانده می‌شود. در واقع DPM می‌تواند با کاهش جایگزینی جمعیت (Population Turnover ) به کنترل هاری کمک نماید. این به دینامیسم جمعیت پیچیدگی‌های آن مربوط است که بحث مفصلی می‌طلبد.

حکیم مهر: منظور دقیق DPM را مختصرا توضیح دهید.

مدیریت جمعیت سگ‌ها یا همان DPM برنامه کل‌نگری است که هدف آن بهبود رفاه سگ‌ها و کاهش مشکلاتی است که سگ‌ها ممکن است ایجاد کنند یا با آن دست به گریبان باشند. این برنامه که توسط سازمان جهانی بهداشت حیوانات تدوین و اخیرا نیز به روز رسانی شده است، اهداف متنوعی دارد که یکی از مهمترین آنها برقراری همزیستی هماهنگ سگ‌ها با محیط و افراد مجاورشان مطابق همان رویکرد «سلامت واحد» است. در اینجا فقط به دو مورد از اقدامات مهم این برنامه می‌پردازم که شامل تشویق و ترویج مالکیت مسئولانه سگ ‎ها (RDO ) در مورد سگ‌های صاحب‌دار و عقیم‌سازی سگ‌ها (با این روش سگ جدیدی در گله تولید نمی شود) واکسیناسیون علیه هاری (ایجاد ایمنی گله ای و کاهش میزان شیوع با بالارفتن سطح ایمنی علیه ویروس هاری) و بازگرداندن حیوان به محل زندگی اش (با ممانعت از ایجاد اثر مکشی (vaccum effect ) جمعیت غیرواکسینه وارد گله نمی شوند) می‌باشد. اجرای دقیق این برنامه می‌تواند به طور موثری از آسیب به انسان و محیط زیست جلوگیری نموده و اینجاست که شعاری که پیشتر به آن اشاره شد یعنی «هر سگ واکسینه یک سرباز در مبارزه علیه هاری» معنا می‌یابد.

حکیم مهر: هزینه‌های اجرای برنامه کنترل هاری و DPM چگونه است؟

سوال خوبی است. در مجموع هزینه اجرای این دو برنامه در مقایسه با برنامه‌های غیرموثر کنونی کشور‍ما، پایین‌تر است. اما ما نباید هزینه تمام شده را با مقایسه هزینه این روش با کشتار سگ‌ها به دست بیاوریم. بلکه در واقع محاسبه باید به گونه‌ای باشد که هزینه اقدامات مترتب بر گزش انسان توسط سگ هار را نیز محاسبه و لحاظ نمود. هزینه واکسیناسیون علیه هاری در یک سگ حدوداً 4 دلار است، درصورتی که واکسیناسیون علیه هاری در انسان چیزی بالغ بر 108 دلار است که بسته به تکرار دفعات مورد نیاز ممکن است تا 598 دلار نیز برسد. بنابراین ملاحظه می‌فرمایید اجرای برنامه DPM تا چه حد می‌تواند هزینه درمان را کاهش دهد، ضمن اینکه با اجرای این برنامه طی چند سال علاوه‌بر هاری، رشد جمعیت سگ‌ها نیز مهار و کنترل خواهد شد. در واقع اجرای DPM یک تیر با دو نشان است.

حکیم مهر: به نظر شما اجرای صحیح DPM در ایران با چه مشکلاتی روبرو است؟

مانند بسیاری امور دیگر، این مورد نیز با اظهار نظرهای غیرکارشناسی و غیرعلمی و بعضا غیرمرتبط و افراد ناآگاه، به سمت و سوی غیرکارشناسی و بعضا غلط سوق داده شده است. به عنوان مثال مشاهده می‌کنید افرادی در رسانه‌ها کشتار دسته جمعی (Mass killing ) را تنها راه حل عنوان می‌دارند یا برخی با نمایش مکرر قربانیان حمله سگ‌ها، ضمن تشویش اذهان عمومی، مسئولین را به سمت تصمیمات شتابزده و کشتار رهنمون می‌سازند و یا حتی کمیته تخصصی یک نهاد قدیمی دامپزشکی بدون اشراف و تسلط به برنامه‌های جهانی کنترل هاری و اهمیت واکسیناسیون، افزایش جمعیت سگ‌های بلاصاحب را عامل شیوع هاری عنوان می‌دارد و در این میان نظری از مسئولین جهانی یا ملی مبارزه با هاری یا کارشناسان واقعی این زمینه منتشر نمی‌شود. حتی شاهدیم مسئولین در بسیاری موارد با منت گذاردن بر سر مردم که واکسیناسیون انسانی هاری به رغم هزینه‌های بالا به صورت رایگان انجام می‌شود، از زیر بار این مسئولیت که چرا روش اصولی واکسیناسیون سگ‌ها را انجام نمی‌دهند، شانه خالی می‌کنند. آنها بر 100 درصد کشنده بودن هاری تاکید می‌کنند ولی سخنی از 100 درصد قابل پیشگیری بودن آن به زبان نمی‌آورند.

حکیم مهر: شما جهت اصلاح شرایط چه پیشنهادی دارید؟

به نظر من، ما باید با درک درست از واقعیت بتوانیم تصمیم صحیحی بگیریم و اجرا کنیم. شعار زیبایی در این مورد وجود دارد: Rabies on fact, not fear در واقع این شعار عنوان می دارد حقایق هاری را باید به اشتراک گذاشت نه ترس از آن را. دقیقا امری که در کشور ما عکس آن عمل می‌شود. یعنی ترس از هاری و حیوان هراسی به طور گسترده عنوان می‌شود ولی آموزش و آگاهی افزایی صورت نمی گیرد  و راهکارهای اصلی کنترل هاری ارائه نمی‌گردد. وقتی کنترل هاری عمیقا وابسته به بهبود سلامت، رفاه و مدیریت اخلاقی سگ‌هاست (به وبینار مشترک WSAVA با همکاری OIE و GARC در سال 2020 مراجعه نمایید) نباید دقیقا عکس آن یعنی «کشتار» را توصیه کرد یا با بزرگنمای از تاثیر دسترسی به منابع غذایی با به حاشیه راندن راهکارهای اصلی جان مردم را به خطر انداخت.

افراد ناآگاه در مورد کشورهای دیگر اطلاعات غلط ارائه می‌دهند و در مورد هزینه‌های برنامه‌هایی چون واکسیناسیون و عقیم سازی بزرگنمایی می‌کنند. این باعث می‌شود که ما بیش از 6 دهه سگ‌ها را به بهانه کنترل آنها کشتار کنیم ولی امسال ادعا کنیم روند هاری رو به افزایش است. اگر اصرار داریم به رهنمودهای WHO اهمیت ندهیم، طبیعتا با شکست مواجه خواهیم شد و غیر موثر بودن روش‌هایی که تا کنون اجرا شده است، موید همین امر است.

حکیم مهر: با توجه به این که علت دو مورد فوت اخیر گازگرفتگی بود، آیا در این مورد هم دستورالعملی موجود است؟ نقش غذارسانی چیست؟

بله، برای پیشگیری از گزش هم توصیه‌هایی از سازمان بهداشت جهانی و اتحاد جهانی برای کنترل هاری وجود دارد که هرگز در ایران به آنها توجه نشده است. گزش سگ اصولا ربطی به گرسنگی و سیری ندارد و اساساً سگ به انسان به عنوان غذا نگاه نمی‌کند، این تفاوت در جراحت ناشی از حمله‌ گرگ و سگ کاملا مشهود است، معمولا گرگ تلاش می‌کند عضو یا اعضایی از بدن را جداکند و به عنوان غذا مصرف کند اما گزش سگ کاملا متفاوت است. در مورد سگ بلاصاحب معمولا دلایلی مثل ترس و اضطراب، دفاع از توله‌ها و یا وضعیت نا مساعد سلامتی مطرح است که راهکار مقابله با آن آموزش، آگاهی‌افزایی و بهبود شرایط رفاهی سگ‌ها مطابق با همان رویکرد سلامت واحد است. اما با توجه به این که هر دو مورد اخیر در دامشهر و منطقه دامپروی بوده، احتمال قریب به یقین حمله از جانب سگ‌های گله بوده است. یکی از موارد پر ریسک گزش سگ صاحبداری است که جدا از صاحبش است. تنها راه جلوگیری از آن آموزش و ترویج مالکیت مسئولانه سگ‌ها (RDO ) در برنامه DPM است. لازم است مالکان سگ‌ها آموزش ببینند تا سگ‌های خود را اجتماعی و آرام تربیت کنند و هرگز آنها رها نکنند تا آزادانه گشت زنی کنند، در ایران تا امروز چنین آموزشی وجود نداشته و بدون این آموزش‌ها گشتن به دنبال دلایل دیگر اتلاف وقت است.

حکیم مهر: به‌عنوان حرف آخر...

همانطور که عرض شد هیچ راه کوتاه یا میانبری در این مسیر وجود ندارد و تجربه حاصل از کرونا نشان داد پیروی از پروتکل‌های جهانی و انطباق پیدا کردن با آنها بهترین و موثرترین روش برای مهار و ریشه‌کنی هاری خواهد بود.

حکیم مهر: ممنون از فرصتی که در اختیار ما قرار دادید.