حکیم مهر - پناهگاه حیات وحش دره انجیر یکی دیگر از مناطق حفاظت شده استان یزد به شمار می رود که به دلیل برخورداری از ویژگی های منحصر به فرد اقلیمی، مجموعه ای از زیبایی های آفرینش را گردهم آورده است.
در ادامه معرفی مناطق حفاظت شده، پارک ملی و مناطق شکار ممنوع استان یزد در خبرگزاری مهر به منظور معرفی این مکانها برای توسعه گردشگری طبیعی، دره انجیر از دیگر پناهگاه های حیات وحشی است که ویژگی های خاص آن جلب توجه می کند.
منطقه دره انجیر - نی باز به دلیل دارا بودن ارزشهای مختلف محیط زیستی و به منظور حفظ و حراست از حیات وحش، پوشش گیاهی و تامین امنیت برای بقا و ازدیاد جمعیتهای جانوری از سال 1367 با عنوان منطقه شکار ممنوع دره انجیر، آریز، باجگان و با وسعتی در حدود 700 هزار هکتار در محدوده شهرستانهای اردکان و بافق آ‌گهی رسمی شد.
در سال 1375 بخش هایی از منطقه که از قابلیتهای بالایی برخوردار بود به عنوان منطقه حفاظت شده کو بافق واقع در حوزه استحفاظی شهرستان بافق به تصویب شورای عالی حفاظت محیط زیست رسید و بقیه عرصه بر حسب قابلیت اکولوژیکی با حذف و الحاق بخش هایی از مناطق اطراف در تاریخ 21 خردادماه سال 81 با وسعت 157 هزار و 302 هکتار ارتقا یافت و به عنوان پناهگاه حیات وحش دره انجیر در زمره مناطق چهارگانه سازمان حفاظت محیط زیست قرار گرفت.
پناهگاه حیات وحش دره انجیر از نظر تقسیمات کشوری در استان یزد، در محدوده استحفاظی شهرستان اردکان و در فاصله 25 کیلومتری شرق مرکز بخش خرانق واقع شده است.
جاده اصلی یزد - طبس اصلی ترین مسیر دسترسی به دره انجیر
مهمترین مسیر برای دسترسی به پناهگاه، جاده اصلی یزد - طبس و جاده اختصاصی چادرملو - ساغند و خرانق است.
به دلیل عدم وجود مزارع و روستاها در این منطقه، راه های خاکی زیادی در داخل منطقه وجود ندارد.
پناهگاه حیات وحش دره انجیر از نظر ژئومورفولوژیکی در برگیرنده واحدهای کوهستان، تپه ماهور و نهشته های آبرفتی است و دامنه های واحد کوهستان و تپه ماهورها تماما از نوع دامنه های نامنظم هستند.
ارتفاعات عمده مناطق شامل کوه دره انجیر، کوه چاه جوله، کوه آدهرو، کوه ساغند و کوه سبوسی است.
در یک نگاه کلی پناهگاه حیات وحش دره انجیر شامل سه لکه ارتفاعی نسبتا مجزاست که توسط دشتهایی با پوشش گیاهی نسبتا ضعیف به هم متصل شده اند.
به جز مجتمع صنعتی و معدنی چادرملو در محدوده های کوهستانی، اشکال مختلف حضور انسان ناچیز و مزرعه و سکونتگاه خاصی در منطقه دیده نمی شود ولی در زیستگاه های دشتی عبور جاده آسفالته یزد - طبس و نیز جاده اختصاصی و خط آهن چادرملو تا حدودی رفت و آمد انسان در منطقه را موجب شده و خواه ناخواه برسیمای طبیعی و ارزشهای اکولوژیک این زیستگاه تاثیر منفی گذاشته است.
پناهگاه حیات وحش دره انجیر از نظر زمین شناسی در ایران مرکزی قرار می گیرد و اختصاصات زمین شناسی، سنگ شناسی و تکتونیکی منطقه کاملا از اختصاصات این زون تبعیت می کند.
مهمترین واحدهای چینه ای موجود در مناطق مجاور، شامل مجموعه پشت بادام، مجموعه چایدونی، مجموعه بنه شورو، سازند تاشک، سری ریزو، سازند شمشک و واحدهای آذرین و رسوبی دیگر است.
دره انجیر دارای شش تیپ اصلی خاکشناسی در منطقه است
معاون محیط طبیعی محیط زیست استان یزد در مورد خاک شناسی این منطقه اظهار داشت: در پناهگاه حیات وحش دره انجیر شش تیپ اصلی شامل کوه ها، تپه ها، فلاتها، تراسهای فوقانی، اراضی پست و شور، واریزه های بادبزنی شکل سنگریزه دار، آبرفتهای بادبزنی شکل سنگریزه دار و اراضی متفرقه مشاهده می شوند.
اراضی پست و شور به دلیل تبخیر زیاد به طور عام به صورت پهنه های نمکی و باتلاقی دیده می شود و امکان رشد گونه های گیاهی به جز گونه های مقاوم در برابر شوری وجود ندارد.
سالانه تنها 74.9 میلیمتر باران در دره انجیر می بارد
حسن اکبری اظهار داشت: میانگین بارندگی سالانه در پناهگاه حیات وحش دره انجیر 74.9 میلیمتر برآورد شده است و حداکثر بارندگی در دیماه و در ماه های خرداد، تیر، مرداد و شهریور فاقد بارندگی است.
وی ادامه داد: تغییرات دمایی در این منطقه بسیار شدید است و زمستانهای سرد و خشک و تابستانهای بسیار گرم و خشک همچنین بالا بودن تبخیر و کمی نزولات جوی از ویژگی های بارز منطقه محسوب می شود.
اکبری در مورد منابع آبی این منطقه نیز اظهار داشت: با توجه به اقلیم منطقه و موقعیت جغرافیایی آن، هیچ رودخانه دائمی در پناهگاه حیات وحش دره انجیر وجود ندارد و منابع آبی منطقه اغلب شور و یا لب شور و تعداد معدودی دارای آب شیرین هستند و به طور عمده شامل چاه، چشمه و سنگ آبها هستند که نقش بسزایی در تامین آب مورد نیاز حیات وحش منطقه دارند.
وی افزود: از جمله چشمه های موجود در منطقه می توان به آب هومینو، سورک، خوشومی، سرخو، چاه شور در دامنه کوه دره انجیر، چشمه های کج لنگی، نی باز، ریزآب احمد، چاه میلو و آب سوراخ در دامنه کوه نی باز و چشمه ریزآب، چاه آب حیدر و انجیر در دامنه کوه ساغند، چشمه های یاقوخی مایون، آب رضایی، چاه جوله و بوزوآ در دامنه کوه چاه جوله اشاره کرد.
وجود سنگابها به ویژه در سالهای پرباران برای بقا و زیست وحوش از اهمیت زیادی برخوردار است و از مهمترین سنگابهای منطقه می توان به سنگاب بلوچی اشاره کرد.
اکبری در این زمینه نیز اظهار داشت: در سالهای اخیر اداره کل حفاظت محیط زیست استان یزد برای جبران کمبود منابع آب حیات وحش منطقه و تامین آب مورد نیاز آنها تدابیری از قبیل احیای چشمه ها، احداث سد سیمانی برای ذخیره آب در کوه دره انجیر، ساخت آب انبارهای ذخیره آب، حفر یک حلقه چاه و نصب تلمبه بادی بر روی آن، تعمیر و مرمت سنگابها، ساخت تعدادی آبشخور و ... در منطقه اتخاذ و اجرا کرده است.
پناهگاه حیات وحش دره انجیر تحت تاثیر شرایط سخت و خشک کویری و عوامل نامساعد محیطی فلات مرکزی ایران قرار دارد.
رستنی های منطقه به طور عمده عناصر رویشی منطقه ایران - تورانی است که به دو بخش کوهستانی و بیابانی مجزا شده است.
بخش کوهستانی آن هر چند به طور عام از چشم انداز لخت و فاقد پوشش گیاهی برخوردار است اما در پاره ای از نقاط از جمله بستر آبراه هه های کوهستانی و یا شکاف سنگها که امکان تجمع خاک و تمرکز هرزآبها را فراهم کرده اند، گونه های درختی از جمله بنه و انجیر به چشم می خورد.
همچنین گونه های درختی بادام کوهی در دامنه های پایکوهی دیده می شود. گونه های گیاهی بوته ای و علف ها از جمله آویشن، سمسیک و انواع گونها نیز در شکاف سنگها مشاهده می شوند.
پوشش گیاهی دره انجیر شرایط طبیعی مطلوبی دارد
پوشش گیاهی پناهگاه حیات وحش دره انجیر به دلیل محدود بودند دام اهلی و مراکز تجمع انسانی شرایط طبیعی مطلوبی دارد و در رویشگاه های طبیعی منطقه تیپهای گیاهی مختلفی را می توان مشاهده کرد.
کلاه میرحسین دم عقربی، تنگرس، گون درختچه ای، کاروانکش، وشا، آنغوره، سگ دندان خاردار، شوریزدی، آویشن شیرازی، شنگ اسبی کم گل، درمنه دشتی، قیچ، گون، بهوه شور، اسکنبیل کرمانی، پرند، چوبک، گز، اشنان، ارمک بیابانی و خیارک از عمده ترین گیاهان قابل مشاهده در منطقه دره انجیر است.
معاون طبیعی اداره کل محیط زیست استان یزد در مورد حایت وحش و زیستگاه های منطقه حفاظت شده دره انجیر نیز اظهار داشت: به طور کلی پناهگاه حیات وحش دره انجیر شامل سه کله ارتفاعات همراه با دامنه ها، تپه ماهورها و دشتهای فی ما بین این ارتفاعات است.
حسن اکبری بیان داشت: زیستگاه های کوهستانی علاوه بر تامین زیستگاه های مناسب کل و بز در صخره های سنگی به دلیل وجود دامنه های با شیب ملایم و تپه ماهورهای حاشیه ارتفاعات، مامن مناسبی برای گونه هایی همچون قوچ و میش، جبیر و خرگوش فراهم کرده است.
وی افزود: وجود این اشکال توپوگرافی که خود نقش پناه را در زندگی حیات وحش ایفا می کند، به همراه دست نخوردگی ارتفاعات درده انجیر و نی باز و بخشهایی از بوزوآ موجب احیای جمعیت گونه های ارزشمند حیات وحش به ویژه قوچ و میش در منطقه شده و پیامد آن سایر حلقه های زنجیره غذایی به ویژه گوشتخورانی چون یوزپلنگ شده و زیستگاه دره انجیر را به عنوان یکی از زیستگاه های نسبتا مطلوب این گونه قلمداد کرده است.
خشکسالی؛ عامل محدود کننده انتشار حیات وحش در دره انجیر
اکبری عنوان کرد: کمبود منابع آبی به ویژه در خشکسالیها در ارتفاعات دره انجیر مهمترین عامل محدود کننده انتشار حیات وحش بوده است.
وی افزود: پوشش گیاهی این ارتفاعات به تناسب اقلیم و خاک منطقه نسبتا ضعیف است اما سازگاری حیات وحش علفخوار منطقه امکان زیست جمعیت مناسبی از علفخواران را در این عرصه ممکن ساخته است.
مجاورت با معدن چادرملو تا حدی دست نخوردگی زیستگاه ارزشمند دره انجیر را کاهش داده است
اکبری عنوان کرد: ارتفاعات بوزوآ هم به دلیل تعدد چشمه های طبیعی و پوشش گیاهی، وضعیت بسیاری مناسبتری را نسبت به ارتفاعات دره انجیر دارا بوده اما مجاورت با مجتمع صنعتی و معدنی چادرملو و وجود تعداد معدودی دام در این عرصه میزان دست نخوردگی این زیستگاه ارزشمند را کاهش داده است.
وی ادامه داد: ارتفاعات دره انجیر و نیز کریدور ارتبطای پناهگاه حیات وحش دره انجیر با منطقه شکار ممنوع آریز نقش مهمی در تکمیل چرخه حیات وحش منطقه ایفا می کند.
اکبری یادآور شد: زیستگاه های دشتی پناهگاه تفریبا فاقد منابع آبی و دارای پوشش ضعیفی از رستنی های بیابانی هستند اما گونه هایی نظیر جبیر، خرگوش و پرندگانی نظیر زاغ بور، باقرقره شکم سیاه و ... با این زیستگاه ها سازگاری یافته اند.
وی بیان داشت: در ضمن این زیستگاه در گذرگاه بسیاری از گونه های گوشتخوار نظیر کاراکال، گربه شنی، یوزپلنگ و ... قرار گرفته است.
فون پرندگان پناهگاه حیات وحش دره انجیر نیز تحت تاثیر اقلیم و شرایط زیستی حاکم بر منطقه مشتمل بر گونه های بیابانی و کویری است.
زیستگاه های دشتی پناهگاه حیات وحش دره انجیر محل مناسبی برای حیات و زادآوری گونه هایی نظیر زاغ بور، باقرقره شکم سیاه، و ... است.
از دیگر پرندگان این منطقه می توان به کبک، تیهو، کبوتر چاهی، کلاغ نوک سرخ، هوبره، کلاغ ابلق، سنگ چشم خاکستری، باقرقره گندمی، چکاوک بیابانی، چلچله، دم جنبانک ابلق، دلیجه کوچک، عقاب طلایی، قرقی، عقاب مارخور و ... اشاره کرد.
اطلاعات جامعی از خزندگان دره انجیر در دست نیست
اکبری در مورد خزندگان این منطقه نیز عنوان کرد: تاکنون مطالعات جامعی در مورد فون خزندگان حیات وحش دره انجیر انجام نشده اما بررسی اجمالی خزندگان استان توسط کارشناسان متخصص حاکی از غنای زیستی خزندگان این منطقه با توجه به شرایط اکولوژیکی حاکم بر پناهگاه است.
وی افزود: بزمجه بیابانی، آگامای سر وزغی خاکستری، آگامای استپی، سوسمار بیابانی دم دراز ایرانی، سوسمار خاردم ایرانی، مار شاخدار و لاکپشت مهمیزدار از جمله خزندگان شناسایی شده در پناهگاه حیات وحش دره انجیر هستند.
دره انجیر؛ گستره زیستی گونه در معرض خطر یوزپلنگ آسیایی
پناه گاه حیات وحش دره انجیر یی از زیستگاه های مهم یوزپلنگ آسیایی در کشور محسوب می شود بنابراین حفاظت کامل این منطقه حداقل به عنوان گستره زیستی یک گونه در معرض خطر انقراض ضروری است.
از دیگر پدیده های زنده و ارزشمند این منطقه گونه جبیر است که امروزه جمعیت های بسیار کوچک و مجزایی از این گونه در زیستگاه های دشتی کشور دیده می شود بنابراین حفاظت جدی تر از معدود زیستگاه های مستعد باقی مانده ضرورت دارد و با توجه به موقعیت جغرافیایی و اقلیم منطقه، مشاهده تیپ های گیاهی با گونه غالب قیچ با تراکم اندک در حواشی کوه دره انجیر نظر هر بیننده ای را به خود جلب می کند.
وجود دره های متعددد در هر چهار جهت کوه دره انجیر زیبایی خاصی به چشم انداز کوهستانی آن داده است ضمن اینکه تعدد این دره ها در ایجاد پناه برای گونه های قوچ و میش گاهی جبیر، بسیار موثر است.
اشکال تپه ماهوری منطقه شگفتی هر بیننده ای را بر می انگیزد و پیچیدگی های این تپه ماهورها بر ارزش زیستگاهی این تیپ از زیستگاه ها افزوده و چشم اندازهای زیبایی را در قلب کویر به تصویر کشیده است.
آرامش نسبی وحوش و زیباییهای دره انجیر از قابلیتهای مهم این پناهگاه حیات وحش است
آرامش نسبی وحوش، سهولت دسترسی به منطقه، وجود سنگابهای زیبا و ... از دیگر ارزشها و قابلیتهای منطقه محسوب می شود.
